Wskaźniki pomiaru kompetencji cyfrowych

Znaczne tempo przemian technologicznych i dyfuzji TIK w społeczeństwie, powiązane z równie gwałtownymi zmianami relacji społecznych, zachowań konsumenckich czy praktyk kulturowych, powodują szybką dezaktualizację wskaźników statystycznych opisujących rozwój społeczeństwa cyfrowego. Problemem jest sama kategoria korzystania z Internetu i bycia internautą.

Podstawowy wskaźnik definiuje osobę regularnie korzystającą z Internetu jako taką, która robi to przynajmniej raz w tygodniu, jednocześnie osobny wskaźnik jest przeznaczony dla osób korzystających z sieci często (codziennie lub prawie codziennie). Niemniej jednak Eurostat i Główny Urząd Statystyczny nadal dokonują pomiaru odsetka osób korzystających przynajmniej raz w miesiącu, mimo że wynik znajduje się na granicy błędu statystycznego. Wskaźnik ten miał sens na przełomie XX i XXI wieku, gdy przy dużo niższej skali korzystania z Internetu nawet okazjonalne użycie sieci wyróżniało osobę relatywnie zaawansowaną pod względem wykorzystania Internetu. Dużo bardziej przydatny jest kolejny wskaźnik, mierzący odsetek osób, które nigdy nie korzystały z Internetu.

Odsetek osób korzystających regularnie z sieci i odsetek osób, które nigdy nie korzystały z Internetu, stanowią odporną na upływ czasu – i związaną z nim zmianę technologiczną – podstawową miarę stopnia e-integracji obywateli.

115 E.M. Rogers, Diffusion of Innovations, Simon and Schuster, New York 2003.

54 | S t r o n a Jednocześnie sam fakt korzystania niewiele nam dziś tłumaczy, skrywa bowiem różnorodność form korzystania, dobrze opisaną przez taksonomię kompetencji przekładających się na formy korzystania czy wielowymiarowy model wykluczenia cyfrowego.

Wskazane byłoby przy tym również wprowadzenie uzupełniającego wskaźnika – odsetka osób korzystających z Internetu w sposób zapośredniczony, czyli niepotrafiących samodzielnie używać TIK, ale korzystających z pomocy bliskiej osoby, która umie to robić. W Polsce kwestię tę zbadano dokładniej w badaniu World Internet Project Poland¹¹⁶.

Przydatne są ponadto pytania dotyczące przyczyn niekorzystania z Internetu, od lat dobrze mapujące różne powody i formy wykluczenia, odpowiadające modelom teoretycznym, takim jak opisany wcześniej model Jana van Dijka.

Większe wyzwanie stanowi jednak skonstruowanie wskaźników obejmujących sposoby korzystania i odpowiadające im kompetencje cyfrowych. Jeszcze do niedawna Eurostat badał jedynie kompetencje informatyczne dotyczące wykorzystania komputera i Internetu, pomijając cały obszar kompetencji zmapowanych w projekcie DIGCOMP lub określonych przez Alexandra J.A.M. van Deursena jako kompetencje treściowe¹¹⁷. Badania wspólnotowe opisują kompetencje przez pryzmat dwóch wskaźników opartych na deklaratywnej częstotliwości korzystania z komputera (stosowany w badaniach do 2012 roku) i z Internetu (stosowany w badaniach do 2013 roku), definiowanych na podstawie listy sześciu podstawowych umiejętności przykładowych. Indeks umiejętności komputerowych obejmuje kopiowanie i przenoszenie plików lub folderów, kopiowanie, wycinanie i wklejanie treści, używanie funkcji matematycznych w arkuszu kalkulacyjnym, kompresowanie plików, podłączanie i instalowanie urządzeń, programowanie w specjalistycznym języku, z kolei w indeksie umiejętności internetowych uwzględnia się używanie wyszukiwarki, wysyłanie maili z załącznikami, wysyłanie wiadomości na grupy czatowe lub fora dyskusyjne, wykonywanie rozmów telefonicznych za pośrednictwem komputera, wymianę plików w serwisach peer-to-peer, tworzenie stron internetowych. Z czasem wskaźniki te modyfikowano o dodatkowe, ale wciąż podobne przykładowe umiejętności, na przykład umiejętność przenoszenia plików nie w ramach komputera, ale między komputerem i innymi urządzeniami.

Podstawowym problemem był brak jakichkolwiek innych standardowych wskaźników e-kompetencji. W tej sytuacji wymienione podstawowe, przede wszystkim zaś wybiórcze wskaźniki stały się punktem odniesienia dla ogólnych diagnoz poziomu kompetencji i zaawansowania korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych. Te proste wskaźniki korzystania należy uzupełnić o miary wskazujące powody, sposoby i różnorodność form korzystania – ich skonstruowanie, jak wspomniano, stanowi jednak większe wyzwanie.

W podejściu Unii Europejskiej do pomiaru kompetencji cyfrowych widać w ostatnich latach zmianę, polegającą na położeniu nacisku na wskaźniki relacyjnie traktujące e-umiejętności – rozumiemy przez to traktowanie TIK i ich wykorzystania w wymiarze wszystkich pozostałych sfer życia. Używanie TIK w ujęciu relacyjnym nie jest celem samym w sobie, ale służy zaspokajaniu potrzeb i osiąganiu celów w innych obszarach. Przykładem tego nowego podejścia jest zastąpienie we wzorcowym kwestionariuszu „ICT usage in households and by individuals” z 2014 roku wskaźnika mierzącego poziom umiejętności internetowych (stosowanego jako wskaźnik rezultatu w Programie Operacyjnym Polska Cyfrowa) przez wskaźnik mierzący różnorodność korzystania („Diversification index for the activities realised online by internet users”). Wskaźnik ten opiera się na zupełnie innej liście umiejętności: wysyłanie i odbieranie maili, zdobywanie informacji o produktach i usługach, czytanie wiadomości online, zdobywanie informacji o podróżach, publikowanie

116 http://www.worldinternetproject.net

117 Społeczeństwo informacyjne w liczbach 2014, op. cit.

55 | S t r o n a wiadomości w mediach społecznościowych, nawiązywanie kontaktu z administracją publiczną, bankowość elektroniczna, rozmowy online i telekonferencje, sprzedaż dóbr i usług, zakupy treści, zakupy produktów, zakupy usług.

Każdy wskaźnik oparty na katalogu kilku lub kilkunastu umiejętności jest do pewnego stopnia arbitralny i nie należy uważać go za całościowy indeks korzystania z TIK przez jednostkę, istotne jest jednak zastąpienie umiejętności informatycznych i informacyjnych kompetencjami, które w dalszej części niniejszego raportu określamy jako funkcjonalne.

Podobne założenia przyświecają badaniu opracowanemu przez Alexandra J.A.M. van Deursena, Ellen J. Helsper i Rebeccę Eynon na podstawie ich teoretycznego modelu relacyjnych e-kompetencji. W badaniu tym stworzyli oni katalog dwudziestu jeden umiejętności podzielonych na pięć kluczowych obszarów, opierając się na cząstkowych typologiach użycia Internetu zawartych we wcześniejszych badaniach¹¹⁸.

Badania z cyklu „Diagnoza Społeczna” są także przykładem powolnej zmiany paradygmatu pomiaru kompetencji cyfrowych, w edycji z 2013 roku wprowadzono bowiem rozróżnienie na umiejętności korzystania z Internetu i umiejętności obsługi komputera¹¹⁹. Wśród badanych czynników znalazły się umiejętności podstawowe, jak organizacja systemu plików (kopiowanie, przenoszenie), instalowanie urządzeń (drukarka, modem, skaner), programy biurowe (edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny, przygotowanie prezentacji), pisanie programów, już jednak w wypadku korzystania z Internetu uwzględniano różne zachowania, kładąc szczególny nacisk na twórcze wykorzystanie sieci, komunikację (czaty, komunikatory, telefonia internetowa, poczta elektroniczna, fora dyskusyjne), zastosowania związane z pracą i działaniami ekonomicznymi (szukanie materiałów, bankowość, zakupy, poszukiwanie pracy) i z rozrywką (gry sieciowe, pobieranie filmów i muzyki, oglądanie w sieci, słuchanie muzyki i radia, korzystanie z serwisów społecznościowych)¹²⁰. Warto przy tym zauważyć, że operacjonalizacja pojęcia kompetencji cyfrowych zmieniała się w kolejnych badaniach z cyklu „Diagnoza Społeczna”.

Dobrym wzorem może być także Międzynarodowe Badanie Kompetencji Osób Dorosłych (Programme for the International Assessment of Adult Competencies, PIAAC), w którym analizowano trzy podstawowe wymiary umiejętności niezbędnych do funkcjonowania we współczesnym świecie: rozumienie tekstu, rozumowanie matematyczne i wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych. Oczywiście ze względu na przedmiot niniejszego opracowania najistotniejszy jest trzeci obszar badania, w którym eksperymentalnie badano umiejętności wykorzystania komputera i Internetu do pozyskiwania i analizy informacji, porozumiewania się i wykonywania praktycznych zadań w wymiarze prywatnym, zawodowym i społecznym¹²¹. Na ilustracji 8 przedstawiono poziomy umiejętności wykorzystywania TIK przyjęte w Międzynarodowym Badaniu Kompetencji Osób Dorosłych, w którym podstawowe umiejętności są mierzone w ujęciu bardziej ogólnych kompetencji informacyjnych.

118 A.J.A.M. van Deursen, E.J. Helsper, R. Eynon, Measuring digital skills. From digital skills to tanbigle outcomes project report, op. cit.

119 D. Batorski, Polacy wobec technologii cyfrowych – uwarunkowania dostępności i sposobów korzystania, [w:] Diagnoza Społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, „Contemporary Economics” 2013, t. 7, s. 336.

120Ibidem, s. 337–339.

121 Umiejętności Polaków – wyniki Międzynarodowego Badania Kompetencji Osób Dorosłych (PIAAC), Warszawa 2014, s. 1.

56 | S t r o n a Ilustracja 8. Poziomy umiejętności wykorzystywania technologii informacyjno-komunikacyjnych przyjęte w

Międzynarodowym Badaniu Kompetencji Osób Dorosłych.

Źródło: Umiejętności Polaków – wyniki Międzynarodowego Badania Kompetencji Osób Dorosłych (PIAAC), Warszawa 2014.

Wskaźniki stosowane dotychczas przez Eurostat i Główny Urząd Statystyczny nie powinny być wykorzystywane zarówno do pomiaru ogólnego poziomu kompetencji cyfrowych w społeczeństwie, jak i do monitorowania lub ewaluacji realizacji projektów rozwijających kompetencje cyfrowe. Ich podstawową wadą jest wybiórczy charakter, sprowadzający korzystanie z TIK do umiejętności informatyczno-technicznych lub – w najlepszym wypadku – do podstawowych umiejętności informacyjnych. Jest to perspektywa traktująca sferę TIK jako istotną samą w sobie. W dalszej części niniejszego raportu proponujemy jako alternatywę koncepcję funkcjonalnych kompetencji cyfrowych – nakierowanych na osiąganie celów w innych obszarach życia. Podejście to zakłada, że korzystanie z TIK niemal nigdy nie jest celem samym w sobie, w związku z tym proste wskaźniki umiejętności informatycznych w gruncie rzeczy nie mówią nam nic o zróżnicowaniu i zaawansowaniu korzystania z TIK przez Polaków.

Lista podstawowych umiejętności wykorzystywania TIK – zamiast być traktowana jako wskaźnik pokazujący zróżnicowanie kompetencji w społeczeństwie – powinna być uznana za minimalny niezbędny poziom podstawowych umiejętności, które pozwalają rozwijać bardziej złożone kompetencje. Lista taka powinna być regularnie aktualizowana, nie może także zawierać umiejętności powszechnie nieużywanych (jak stosowanie funkcji w arkuszu kalkulacyjnym) lub zaawansowanych (jak programowanie).

57 | S t r o n a