3. Wyniki badania
3.4. Współpraca międzynarodowa w działalności sektora
Wiedzochłonne usługi biznesowe tworzące sektor wiedzy stanowią najszybciej rozwijający się sektor usług w krajach rozwiniętych w ostatnich 30 latach14. Zainteresowanie polityków gospodarczych sektorem wiedzy może wzbudzać zwłaszcza jego dynamiczny rozwój oraz fakt, że ułatwia on procesy innowacyjne i w ten sposób wpływa na konkurencyjność kraju i poszczególnych regionów15.
Dla kreowania konkurencyjności regionu znaczenie sektora wiedzy przejawia się m. in. w jego roli mediacyjnej poprzez tworzenie ważnego mechanizmu tworzenia i dyfuzji innowacji16. Istotne znaczenie w tym kontekście mają powiązania sieciowe, które rozwijają i utrzymują firmy sektora wiedzy. Sieciowy charakter relacji jest szczególnie odpowiedni dla sektorów wysokich technologii, gdzie wiedza szybko się starzeje i wymaga stałej aktualizacji17. Ważnych konkluzji dla polityki regionalnej dostarczają wyniki badań Windruma i Tomlinsona, które ujawniły, że potencjał ilościowy sektora wiedzy nie jest wystarczający dla dynamicznego rozwoju gospodarki, lecz stopień integracji powiązań pomiędzy podmiotami (sieciowość), który warunkuje transfer wiedzy18.
14 M. Toivonen, Rola usług wiedzochłonnych (KIBS) w procesie transferu technologii, [w:] Partnerstwo dla innowacji, B. Piasecki, K. Kubiak (red.), Wydawnictwo SWSPiZ, Łódź 2009, 151-161.
15 I. Miles, N. Kastrinos, K. Flanagan, R. Bilderbeek, B. Hertog, W. Huntink, M. Bouman, Knowledge-Intensive Business Services: Users, Carriers and Sources of Innovation, European Innovation Monitoring System, EIMS Publication No. 15, Luxembourg 1995.
16 OECD, Business Services: Trends and Issues, Paris 1999.
17 M. Toivonen, op. cit., s. 155.
18 P. Windrum, M. Tomlinson, Knowledge-intensive Services and International Competitiveness: A Four Country Comparison, Technology Analysis & Strategic Management 1999, Vol. 11, No. 3, 391-408.
Pomimo ważnej roli, jaką dla stymulowania rozwoju regionalnego może pełnić sektor wiedzy, można wskazać zaledwie jedno krajowe opracowanie, w ramach którego podjęta została (jako jedno z wielu zagadnień badawczych) analiza sektora wiedzy na poziomie regionu. Elementów takiej analizy dostarcza raport pt „Klimat inwestycyjny w województwie małopolskim” przygotowany w 2013 roku w ramach Małopolskiego Obserwatorium Gospodarki, który został opracowany przez zespół pracowników i doktorantów Zakładu Rozwoju Regionalnego Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego pod redakcją R. Guzika, K. Gwosdza i J. Działka19.
Wnioski z przeprowadzonej analizy zaprezentowane we wskazanym raporcie potwierdzają, że obecność podmiotów świadczących usługi dla biznesu może być jednym z czynników stymulujących rozwój gospodarczy w skali lokalnej i regionalnej i działać jako katalizator wzrostu gospodarczego, ułatwiając powstawanie i funkcjonowanie firm. Autorzy raportu dowodzą, że koncentracja działalności związanej z wiedzochłonnymi usługami biznesowymi zwiększa zarówno atrakcyjność danej jednostki terytorialnej dla inwestorów zewnętrznych, jak również pozytywnie wpływa na lokalną przedsiębiorczość, przy czym występująca zależność ma charakter dwukierunkowy.
Znaczenie sektora wiedzy wyraża się poprzez zapewnienie klientom biznesowym dostępu do wysokospecjalistycznych usług, wykorzystanie wysokiej jakości kapitału ludzkiego oraz stymulujące oddziaływanie na innowacyjność klientów. W rezultacie tych procesów następuje dyfuzja innowacji w skali lokalnej i regionalnej.
Wśród firm sektorów wiedzy widoczna jest tendencja do preferowania w swoich decyzjach lokalizacyjnych ośrodków, w których występuje wysoka ogólna koncentracja działalności gospodarczej, co tłumaczy skupianie się tych podmiotów w głównych miastach regionu i relatywnie małą ich koncentrację na terenach wiejskich. W decyzjach lokalizacyjnych podmiotów sektora wiedzy ważną rolę odgrywają wymogi lokalizacyjne dla tego typu działalności, a więc odpowiednio wysoka podaż wykwalifikowanych kadr i przestrzeni biurowych.
Aktywność w wymiarze międzynarodowym lokalnych podmiotów jest często uznawana za przesłankę ich dojrzałości i mniejszego zagrożenia niepowodzeniem gospodarczym. To stwierdzenie jest zwłaszcza prawdziwe w odniesieniu do przedsiębiorstw, które są aktywne na wielu rynkach zagranicznych i w ten sposób dywersyfikują ryzyko działalności, jednocześnie uzyskując najczęściej wynik finansowy lepszy od możliwego do uzyskania działając jedynie na rynku krajowym.
Przedsiębiorstwa uczestniczące w badaniu najczęściej wskazywały na rynek krajowy jako rynek swojej aktywności (działa na nim 72% firm), co pokazuje Tab. 15. Wysoko należy jednakże ocenić wskazania na rynki ponadkrajowe (europejskie i światowe), na które firmy sektorów wiedzy kierują swoje produkty i usługi. Na rynek europejski krajów członkowskich UE ofertę kieruje 30% firm, na rynki europejskie poza UE – 10%, a na rynki światowe (poza Europą) – 20% firm. Co prawda, brak jest reprezentatywnych badań wśród polskich MSP, które pozwoliłyby oszacować wielkość populacji firm podejmujących aktywność międzynarodową, jednakże pewnych informacji w tym względzie
19 Klimat inwestycyjny w województwie małopolskim, R. Guzik, K. Gwosdz, J. Działek (red.), Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Kraków 2013.
dostarczają dane statystyki publicznej prowadzone w ramach programu badań statystycznych.
Z danych tych wynika, że w 2011 roku na ogólną liczbę 50 519 podmiotów o liczbie pracujących powyżej 9 osób zobowiązanych do sporządzania dla GUS cyklicznych sprawozdań F-01, eksport realizowało 15 828 firm (31,3%). Należy pamiętać, że co trzecia firma uczestnicząca w badaniu CATI zatrudniała do 9 osób, a więc należała do kategorii firm mikro, które w mniejszym zakresie i skali podejmują aktywność międzynarodową. Może to stanowić przesłankę do uznania, że firmy sektorów wiedzy uczestniczące w badaniu są znacznie bardziej umiędzynarodowione w porównaniu ze statystyczną polską firmą.
Tabela 15. Rynki geograficzne, na których firma aktualnie oferuje swoje produkty/usługi
Wyszczególnienie Liczba firm % firm
Rynek lokalny (gminy z terenu naszego powiatu) 95 36%
Rynek regionalny (powiaty z terenu województwa) 102 38%
Rynek krajowy (więcej niż jedno województwo) 191 72%
Rynek europejski - państwa członkowie UE 80 30%
Rynek europejski - państwa nie będące członkami UE w tym Rosja 27 10%
Rynek światowy (kraje spoza Europy) 52 20%
Nie wiem 1 0%
Źródło: badanie CATI [n=266]
Uwaga: respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź.
Zestawiając powyższe dane z danymi przedstawionymi w Tab. 16 warto zwłaszcza podkreślić, że dla znacznej części – bo aż 40% - firm, które zadeklarowały rynek światowy jako obszar geograficzny działania, stanowi on dla nich główny rynek. Ekspansja na tak odległe geograficznie i mentalnie rynki stanowi dla każdej firmy – nawet dużej – spore wyzwanie.
Tabela 16. Główny geograficzny rynek działania firmy
Wyszczególnienie Liczba firm % firm
Rynek lokalny (gminy z terenu naszego powiatu) 25 9%
Rynek regionalny (powiaty z terenu województwa) 17 6%
Rynek krajowy (więcej niż jedno województwo) 161 61%
Rynek europejski- państwa członkowie UE 24 9%
Rynek europejski- państwa nie będące członkami UE w tym Rosja 2 1%
Rynek światowy (kraje spoza Europy) 21 8%
Nie wiem 15 6%
Źródło: badanie CATI [n=266]
Uwaga: respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź.
Dane zamieszczone w Tab. 17 pokazują, że najwyższy stopień umiędzynarodowienia cechuje branżę usług badania rynku, gdzie niemal połowa firm deklaruje prowadzenie działalności na rynku światowym, oraz branżę usług prawnych, której przedstawiciele uczestniczący w badaniu relatywnie najczęściej obecni są na rynku UE (przeszło połowa firm).
Najniższy stopień internacjonalizacji działalności charakteryzuje branże usług/pośrednictwa finansowego oraz usług informatycznych i telekomunikacyjnych (ICT).
Biorąc pod uwagę główny rynek działania firmy, silną obecność na rynkach międzynarodowych, w tym zwłaszcza na rynku światowym, zaznacza ponadto sektor badawczo-rozwojowy (Tab. 18). Dla 13%
firm tego sektora rynek światowy stanowi główny rynek działania. Z kolei dla co piątej firmy z branży reklamowej tym rynkiem jest rynek krajów członkowskich UE.
Projekt dofinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 69 Tabela 17. Rynki geograficzne działania firmy według branż
Branża
Tabela 18. Główne rynki geograficzne działania firmy według branż Branża
Jak pokazuje Tab. 19, dla blisko 50% firm, które zadeklarowały prowadzenie aktywności międzynarodowej w jakiejkolwiek postaci, najczęściej przejawia się ona we współpracy z zagranicznymi firmami (32% ogólnej liczby ankietowanych firm). Relatywnie najrzadziej taką współpracę podejmuje sektor badawczo-rozwojowy (13%) oraz podmioty realizujące usługi badania rynku (22,2%).
Kolejnymi, najczęściej stosowanymi formami aktywności biznesowej w wymiarze międzynarodowym jest posiadanie przedstawicielstwa w innym kraju w Europie (15%) i poza Europą (9%). Tak częste wskazania na te formy umiędzynarodowienia i ich wysoka ranga mogą stanowić niemałe zaskoczenie, bowiem zgodnie z powszechnie uznawanym modelem internacjonalizacji fazowej firmy, w pierwszej kolejności w swojej ekspansji zagranicznej stosują jej prostsze formy, takie jak eksport. Dopiero po okrzepnięciu i nabraniu odpowiedniego doświadczenia, decydują się na wybór bardziej złożonych i wymagających form internacjonalizacji, za jaką niewątpliwie należy uznać utworzenie przedstawicielstwa na rynku zagranicznym. Utworzenie przedstawicielstwa za granicą jako dominującą formę ekspansji zagranicznej deklarowali reprezentanci branży usług badania rynku (33,3% wskazań na przedstawicielstwo w Europie i 22% wskazań na przedstawicielstwo poza Europą). Z kolei jest to rzadko obierana droga ekspansji zagranicznej przez podmioty oferujące usługi prawne (odpowiednio 4,2% i 4,2% wskazań).
Ekspansja międzynarodowa w formie eksportu jest najczęściej podejmowana przez podmioty branży reklamowej (11,8% wskazań) i usług badania rynku (11,1%).
Firmy oferujące usługi badania rynku są jednocześnie najczęściej uczestnikami międzynarodowych sieci współpracy (22,2%) i w największym stopniu aktywne międzynarodowo (jedynie 22,2% nie prowadzi działalności w wymiarze międzynarodowym).
Dane przedstawione w Tab. 20 przedstawiają częstotliwość stosowania poszczególnych form umiędzynarodowienia ze względu na wielkość firmy mierzoną liczbą zatrudnionych osób. Czytelna zależność pomiędzy wielkością firmy a umiędzynarodowieniem widoczna jest jedynie w przypadku tworzenia przedstawicielstwa – wraz ze wzrostem liczby zatrudnionych w firmie pracowników rośnie częstotliwość wyboru przedstawicielstwa jako formy internacjonalizacji. W przypadku innych form umiędzynarodowienia taka prawidłowość nie występuje. Co więcej, w przypadku niektórych form międzynarodowej aktywności, firmy jednoosobowe równie często poddają się internacjonalizacji, jak ich więksi odpowiednicy. Dotyczy to zwłaszcza prowadzenia działalności eksportowej, współpracy z zagranicznymi firmami, partnerstwa w projektach międzynarodowych, czy też członkostwa w międzynarodowych sieciach współpracy.
Projekt dofinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 71 Tabela 19. Formy aktywności międzynarodowej badanych firm według branż
Aktywność
Projekt dofinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 Tabela 20. Formy aktywności międzynarodowej badanych firm według liczby zatrudnionych
Aktywność międzynarodowa:
Wielkość podmiotu 0 osób Do 2 osób
(właściciel+2 pracowników) Do 9
osób Do 49
osób Do 249
osób Powyżej 250
osób Nie
wiem Ogółem Firma posiada przedstawicielstwo w innym
kraju w Europie 0,00% 0,00% 6,50% 17,70% 27,50% 66,70% 0,00% 15,00%
Firma posiada przedstawicielstwo w innym
kraju poza Europą 0,00% 0,00% 1,60% 10,40% 20,00% 33,30% 5,90% 9,00%
Firma prowadzi działalność eksportową 12,00% 0,00% 1,60% 6,30% 15,00% 0,00% 5,90% 6,40%
Firma uczestniczy w międzynarodowych targach
i wystawach 4,00% 0,00% 3,20% 4,20% 12,50% 8,30% 11,80% 5,60%
Firma współpracuje z zagranicznymi firmami 40,00% 7,10% 29,00% 33,30% 37,50% 33,30% 29,40% 32,00%
Firma jest członkiem międzynarodowego klastra 0,00% 0,00% 0,00% 1,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,40%
Firma jest członkiem międzynarodowej sieci
współpracy 8,00% 7,10% 6,50% 5,20% 15,00% 8,30% 5,90% 7,50%
Firma jest partnerem w projekcie
międzynarodowym 12,00% 7,10% 4,80% 4,20% 7,50% 0,00% 0,00% 5,30%
Nie prowadzimy działalności poza krajem 52,00% 71,40% 58,10% 39,60% 35,00% 8,30% 47,10% 45,10%
Nie wiem/ trudno powiedzieć 4,00% 14,30% 1,60% 7,30% 5,00% 8,30% 11,80% 6,00%
Źródło: badanie CATI [n=266]
Projekt dofinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 73 Tabela 21. Deklarowany udział firm w poszczególnych rynkach geograficznych
Rynek: Mniej niż
10%
11-20%
21%-30%
31%-40%
41%-50%
51%-60%
61%-70%
71%-80%
81%-90%
91%-100% nie wiem Rynek lokalny (gminy z terenu
naszego powiatu) 68,0% 12,0% 0% 0% 4,0% 0% 0% 4,0% 4,0% 4,0% 4,0%
Rynek regionalny (powiaty z
terenu województwa) 76,5% 5,9% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 17,6%
Rynek krajowy (więcej niż jedno
województwo) 33,5% 3,7% 3,7% 0,6% 2,5% 0% 0% 0,6% 1,9% 5,6% 47,8%
Rynek europejski- państwa
członkowie UE 33,3% 8,3% 4,2% 0% 4,2% 0% 0% 4,2% 0% 12,5% 33,3%
Rynek europejski- państwa nie
będące członkami UE w tym Rosja 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 50,0% 0% 50,0%
Rynek światowy (kraje spoza
Europy) 33,3% 9,5% 4,8% 0% 0,0% 0% 0% 4,8% 4,8% 4,8% 38,1%
Ogółem 39,6% 5,6% 3,2% 0,4% 2,4% 0% 0% 1,6% 2,4% 5,6% 39,2%
Źródło: badanie CATI [n=266]
Respondenci badania poproszeni zostali również o oszacowanie udziału firmy w ich głównym rynku działalności. Dane zestawione w Tab. 21 pokazują, że wśród firm mających swoją siedzibę na terenie województwa mazowieckiego znajdują się też takie, które według własnych deklaracji opanowały znaczącą część, zapewne niszowych, rynków międzynarodowych (w tym nawet światowych) dla swoich produktów i usług. Pozycja monopolisty na rynku działania firmy stanowi o jej sile.
Główną spodziewaną korzyścią z tytułu podejmowania przez firmy działalności w wymiarze międzynarodowym jest wzrost sprzedaży lub uzyskanie dostępu do rynku. Taką deklarację złożyło ponad 2/3 badanych firm (Tab. 22). Z kolei dla blisko 30% ankietowanych spodziewanym rezultatem jest dostęp do wiedzy i technologii.
Tabela 22. Oczekiwane rezultaty działalności firmy w wymiarze międzynarodowym
Wyszczególnienie Liczba firm % firm
Wzrost sprzedaży/dostęp do rynku 89 68%
Dostęp do wiedzy i technologii 38 29%
Obniżenie kosztów przedsiębiorstwa 9 7%
Inne 4 3%
Nie wiem 13 10%
Źródło: badanie CATI [n=130]
Do interesujących wniosków prowadzi analiza danych przedstawionych w Tab. 23 i 24. Wyraźnie dostrzegalna jest cezura czasowa, która istotnie zwiększa skłonność firm do działania w wymiarze międzynarodowym. I tak, dla podjęcia działalności na rynkach państw członkowskich UE taką cezurę czasową stanowi okres 3 - 6 lat, natomiast dla podjęcia działalności na rynkach państw nie będących członkami UE i na rynkach globalnych – 7 - 10 lat. Firmy reprezentujące sektory wiedzy, które uczestniczyły w badaniu, istotnie zwiększały swoją aktywność na tych rynkach po przekroczeniu wskazanych okresów prowadzenia działalności. Ta konkluzja może stanowić ważną przesłankę dla ukierunkowanego wsparcia, bowiem firmy w tym wieku osiągają już taki poziom dojrzałości rynkowej, który pozwala im wybrać opcję międzynarodowego rozwoju.
Projekt dofinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 75 Tabela 23. Rynki geograficzne działania firmy według wieku firmy
Branża
Tabela 24. Główne rynki geograficzne działania firmy według wieku firmy Branża
Jak pokazuje Tab. 25, firmy zaangażowane już obecnie w działalność międzynarodową planują wzmocnienie swojej aktywności (54%), choć rzadko planuje się, by nastąpiło ono w rezultacie silnej ekspansji. Jedynie 2% respondentów można uznać za rozczarowanych z prowadzonej działalności międzynarodowej i planuje jej zakończenie.
Tabela 25. Plany w zakresie aktualnie prowadzonej międzynarodowej działalności firmy
Wyszczególnienie Liczba firm % firm
Planujemy działalność na obecnym poziomie 40 31%
Planujemy wzmocnić swoją aktywność 70 54%
Planujemy silną ekspansję 3 2%
Planujemy zakończenie działalności międzynarodowej 2 2%
Nie wiem/trudno powiedzieć 15 12%
Źródło: badanie CATI [n=130]
Plany wzmocnienia aktywności międzynarodowej najczęściej formułowali przedstawiciele branży usług badania rynku (83%), a silną ekspansję jedynie jeden respondent wywodzący się z branży usług informatycznych i telekomunikacyjnych (5%). Także jeden przedstawiciel branży usług/ pośrednictwa finansowego wskazał na plany zakończenia działalności międzynarodowej.
Tabela 26. Plany w zakresie aktualnie prowadzonej międzynarodowej działalności firmy według branży
Wśród planowanych kierunków działalności międzynarodowej respondenci najczęściej wymieniali inne kraje UE (73%), inne kraje nie będące członkami UE (34%), ale także bardziej egzotyczne kierunki, takie jak Ameryka Północna (18%), Azja (15%), Afryka (14%), Bliski Wschód (14%), Amerykę Południową (12%), a nawet Australię i Oceanię (8%).
Tabela 27. Planowane kierunki działalności międzynarodowej Wyszczególnienie Liczba firm % firm
Inne kraje UE 106 73%
Inne kraje nie będące członkami UE 49 34%
Kraje Ameryki Północnej 26 18%
Kraje Ameryki Południowej 18 12%
Kraje Azji 22 15%
Niezależnie od branży działalności, planowanym krajem ekspansji były kraje europejskie.
Jeśli chodzi o pozostałe destynacje, to da się zauważyć pewne zróżnicowania branżowe. I tak, kraje Ameryki Północnej są preferowanym (poza Europą) miejscem ekspansji dla firm z branży usług ICT i sektora badawczo-rozwojowego, kraje Afryki - dla firm z branży usług badania rynku i usług konsultingowych, natomiast kraje Azji - dla firm z branży usług prawnych.
Tabela 28. Planowane kierunki działalności międzynarodowej według branży
Branża
Spośród firm nie prowadzących aktywności w wymiarze międzynarodowym, co czwarta planuje taką aktywność podjąć (Rys. 9).
Rysunek 9. Plany w zakresie umiędzynarodowienia działalności firmy
Źródło: badanie CATI [n=136]
Plany w zakresie podjęcia współpracy zagranicznej częściej formułują firmy najmłodsze, funkcjonujące na rynku krócej niż 3 lata (43%) oraz firmy najstarsze o ponad dziesięcioletnim stażu rynkowym (25%).
Tabela 29. Plany podjęcia działalności poza krajem według wieku firmy Okres funkcjonowania
Podobnie, jak w przypadku firm już prowadzących działalność międzynarodową, firmy nie wychodzące obecnie poza rynek krajowy deklarują najczęściej kraje europejskie jako kraj destynacji ekspansji.
Firmy w wieku 3 – 6 lat są bardziej skłonne poszukiwać nowych możliwości w krajach Afryki i na Bliskim Wschodzie, a firmy starsze wiekiem – w krajach Ameryki Północnej (Tab. 30).
Tabela 30. Kierunki planowanej ekspansji zagranicznej według wieku firmy
Branża