Początkowo organizacje i instytucje kulturalne mogły brać udział w projektach współfinansowanych przez WE jedynie jako partnerzy. Zmieniło się to w chwili podpisania i ratyfikowania Protokołu dodatkowego do Układu Europejskiego
ustana-wiającego stowarzyszenie między RP z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej w dniu 31 grudnia 1996 r. Od tego momentu
Pol-ska mogła wyrazić wolę korzystania z danego programu wspólnotowego, pod-pisać stosowne memorandum dotyczące swojego udziału w programie, a dzięki wpłaceniu składki do jego budżetu organizacje i instytucje mogły partycypować w przedsięwzięciach jako partnerzy. Polskie organizacje korzystały więc tak z programu ochrony dziedzictwa architektonicznego, jak i z kolejnych pro-gramów – „Ariane”, „Kaleidoscope” i „Raphael”. Po ich zakończeniu zaczęły funkcjonować następne generacje programów kulturalnych.
Możliwości finansowania projektów kulturalnych pojawiły się także w pro-gramach przedakcesyjnych (szczególnie w programie PHARE), a po przystąpieniu do UE w programach finansowanych ze środków funduszy strukturalnych. Polska stała się członkiem UE w połowie trwania perspektywy finansowej na lata 2000– 2006. Między innymi z tej przyczyny nie został stworzony osobny program, w ra-mach którego można by się ubiegać o środki na kulturę. Możliwości dla kultury
375
pojawiły się jednak w programach skupionych na innych dziedzinach. W Zinte-growanym Programie Operacyjnym Rozwoju Regionalnego wsparcie działal-ności w sferze kultury gwarantowało przede wszystkim działanie 1.4 „Rozwój turystyki i kultury”, które wyznaczało m.in. następujące cele: wzrost znaczenia kultury i turystyki jako katalizatorów rozwoju społeczno-ekonomicznego, uła-twienie dostępu do obiektów kultury i turystyki, podniesienie konkurencyjności regionalnych produktów turystycznych i kulturowych, a przez to wpływ na wzrost ruchu turystycznego. W ramach tego działania do realizacji wybrano 94 projekty o wartości całkowitej ponad 837 mln PLN, z czego ponad 566 mln PLN pochodziło ze środków europejskich. Dodatkowo projekty związane z kulturą były wspierane przez działanie 3.1 „Obszary wiejskie”, 3.2 „Obszary podlegające restrukturyzacji”, 3.3 „Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe”, 3.4 „Mi-kroprzedsiębiorstwa”. Łącznie w ramach ZPORR na projekty związane z kulturą wydano około 1,3 mld PLN, z czego około 70% sfinansowano z budżetu Europej-skich Funduszy Strukturalnych. Projekty z zakresu turystyki i kultury przewidziane do realizacji na terenie miejscowości do pięciu tysięcy mieszkańców mogły uzyskać wsparcie w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i mo-dernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich”, w ramach działa-nia „Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego”. Natomiast przedsiębiorstwa prywatne działające w sektorze turystyki i kultury mogły ubiegać się o dofinansowanie projektów w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw”.
W kolejnej perspektywie finansowej, na lata 2007–2013, udało się stworzyć szerszy wachlarz możliwości wspierania kultury. Podstawowym programem, który miał temu służyć, był Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko – jego cel to podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej poprawie stanu środowiska, ochronie zdrowia oraz zachowaniu tożsamości kulturowej i rozwijaniu spójności terytorial-nej[Program…, 2008, s. 89]. Projekty z dziedziny kultury mogą być realizowane głównie w ramach priorytetu XI „Kultura i dziedzictwo kulturowe”, którego pod-stawowym założeniem jest „wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kultu-rowego o znaczeniu światowym i europejskim dla zwiększenia atrakcyjności Pol-ski”. Priorytet został podzielony na trzy działania, w ramach których możliwe jest przedkładanie projektów: „Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o zna-czeniu ponadregionalnym” (działanie XI.1), „Poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym oraz zwiększenie dostępu do kultury” (działanie XI.2), „Rozwój infrastruktury szkolnictwa artystycznego” (działanie XI.3). W ra-mach tego możliwa była realizacja projektów związanych z modernizacją, budową, rozbudową i adaptacją do nowych celów infrastruktury kultury i szkolnictwa ar-tystycznego oraz projektów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego o zna-czeniu europejskim i światowym (w szczególności obiektów i miejsc wpisanych na
376
Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO oraz obiektów uznanych przez Prezydenta RP za pomniki historii) [Program…, 2008]. Polskie instytucje i organizacje wykorzystały przyznaną na ten priorytet alokację środków, realizując 79 projektów, które niemal po równo rozłożyły się na trzy wspomniane działania: działanie XI.1 – 28 projektów, działanie XI.2 – 22 projekty, działanie XI.3 – 29 projektów. Łączny koszt realizacji wszystkich przedsięwzięć wynosił 3,86 mld PLN, z czego 2,25 mld PLN pochodziło ze środków europejskich (Europej-skiego Funduszu Rozwoju Regionalnego). Do najdroższych przedsięwzięć realizo-wanych w ramach POIŚ należą: Centrum Nauki Kopernik w Warszawie (364 mln PLN, z tego 207 mln PLN z dotacji UE), Narodowe Forum Muzyki we Wrocławiu (296 mln PLN, z tego 143 mln PLN pochodziło z grantu UE), siedziba Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach (265 mln PLN, z tego 122 mln PLN z dotacji UE), Europejskie Centrum Solidarności w Gdańsku (229 mln PLN, 107 mln PLN z dotacji UE) oraz Opera i Filharmonia Podlaska – Europejskie Centrum Sztuki w Białymstoku (180 mln PLN, 100 mln PLN z dotacji UE) [http:// poiis.mkidn.gov.pl].
W tym samym okresie możliwość finansowania projektów związanych z szero-ko rozumianą kulturą przewidywały także inne sektorowe (centralnie zarządzane) programy operacyjne: „Kapitał ludzki”, „Innowacyjna gospodarka”, „Rozwój ob-szarów wiejskich”, „Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa oraz nadbrzeż-nych obszarów rybackich”. Co ważne, projekty o znaczeniu regionalnym uzyskały możliwość dofinansowania z szesnastu programów regionalnych zarządzanych przez urzędy marszałkowskie wszystkich województw.
Tabela 1. Udział polskich instytucji i organizacji w projektach kulturalnych wspie-ranych ze środków europejskich
Program
Liczba projektów z udziałem Polski (jako lider projektu lub współorganizator) Program ochrony dziedzictwa architektonicznego 10
Kaleidoscope 21
Raphael 3
Kultura 2000 199
Kultura 2007–2013 204
ZPORR (w tym działanie 1.4 „Rozwój turystyki i kul-
tury”) 298 (94)
POIŚ – priorytet XI „Kultura i dziedzictwo kulturowe” 79 Źródło: Opr. własne (dane na koniec lipca 2013)
Dofinansowanie ze środków europejskich pozwoliło polskim organizacjom na poszerzenie działalności i nawiązanie kontaktów zagranicznych poprzez udział
377
w kolejnych odsłonach wspólnotowych programów kulturalnych. Przykładem może być np. projekt „Pars pro toto – cultural translation in art and through artistic activities”, w ramach którego Fundacja Cracovitalia (wraz z partnerami z Włoch i Hiszpanii) pokazała, jak współcześni artyści mogą pełnić funkcję przewodnika i tłumacza znaczeń kulturowych w procesie komunikacji ponadnarodowej, tj. jak przekładać kulturę narodową na obcą i vice versa. Głównym założeniem projektu „Cult Rural” była natomiast promocja dziedzictwa kultury ludowej poprzez współ-pracę pomiędzy muzeami, instytucjami naukowymi i kultury oraz organizacjami społecznymi. Liderem projektu, do którego zaproszono przedstawicieli Grecji, Wę-gier, Francji i Bułgarii, było Muzeum Kresów w Lubaczowie. Z programów „Kultura 2000” i „Kultura 2007–2013” skorzystały także polskie wydawnictwa – zreali-zowano 26 projektów, wydając ponad 120 pozycji (z tego 93 w ramach „Kultura 2007–2013”), tłumaczonych m.in. z serbskiego, bułgarskiego, czeskiego, a także angielskiego, niemieckiego, hiszpańskiego i francuskiego.
Dzięki funduszom europejskim możliwa była poprawa standardu infrastruktu-ry kulturalnej, w tym nie tylko remont i odnowa istniejących obiektów, ale także wybudowanie nowych. Wśród licznych przedsięwzięć można wymienić m.in. bu-dowę Narodowego Forum Muzyki we Wrocławiu, rozbubu-dowę Biblioteki Raczyń-skich w Poznaniu, budowę siedziby Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego w Gdań-sku, a także rewitalizację zespołu pałacowo-parkowego w Koszęcinie i budowę nowoczesnego obiektu dydaktyczno-kulturalnego Zespołu Szkół Plastycznych w Częstochowie.
Akcesja do Unii Europejskiej zmieniła także perspektywę, z jakiej do tej pory patrzono na kulturę. Po pierwsze, chęć wykorzystania środków unijnych wymu-sza długoterminowe i strategiczne planowanie, przejawiające się w konieczno-ści przygotowania planów rozwoju i towarzyszących im programów operacyjnych. W sektorze kultury była to pewna nowość. Ponadto udział w programach wspiera-nych przez fundusze unijne spowodował zwiększenie nakładów inwestycyjwspiera-nych na kulturę z budżetów centralnych i samorządowych. Wynikało to z faktu, że środki unijne nigdy nie stanowią 100% budżetu danego projektu i każdy projekt wymagał finansowego wkładu własnego. W przypadku kultury dużym ułatwieniem stał się program ministra kultury i dziedzictwa narodowego „Promesa”, który umożliwiał dofinansowanie z budżetu ministra wkładu własnego w projektach europejskich.
Zmieniło się także myślenie o kulturze. Po raz pierwszy decydenci musieli zastanowić się, jaka ma być rola kultury w strategicznych planach rozwoju regionu i państwa. W ten sposób powstała Narodowa Strategia Rozwoju Kul-tury na lata 2004–2013, w której dokonano diagnozy sytuacji, za cel stra-tegiczny stawiając zrównoważony rozwój kultury w regionach. Na tej podsta-wie stworzono programy operacyjne ministra, które w kolejnych latach – ulegając zmianom – wspierały działania w sferze kultury poprzez konkursy grantowe.
378
Na zmianę perspektywy patrzenia na kulturę wpłynął także udział jedenastu polskich miast w konkursie o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 roku. Aby uczestniczyć w konkursie, miasta musiały nie tylko przygotować propozycję pro-gramu artystycznego na rok obchodów, ale przede wszystkim stworzyć całościową wizję rozwoju, która akcentowałaby miejsce kultury w długofalowej strategii miasta.
Podsumowanie
Wraz z dostrzeżeniem potencjału sektora kultury jako aktywnego elementu systemu gospodarczego Unii Europejskiej zwiększono liczbę programów, funduszy i inicjatyw wspólnotowych wspierających potencjał tego sektora jako katalizato-ra rozwoju społeczno-gospodarczego. Należy jednak pamiętać, że kultukatalizato-ra może pełnić także inne funkcje. Rola przekazów kulturowych w budowaniu wspólnoty idei i wartości, będącej kluczową dla integracji europejskiej, jest nie do przece-nienia. Warto tu nadmienić, że Komisja Europejska, zdając sobie sprawę z wagi kultury w kreowaniu poczucia przynależności do Unii Europejskiej, stworzyła pro-gram „Europa dla obywateli” (2007–2013). Ma on na celu m.in. rozwijanie poczu-cia tożsamości europejskiej opartej na wspólnych wartośpoczu-ciach, historii i kulturze, a także pogłębianie tolerancji i wzajemnego zrozumienia między Europejczykami.
Literatura
Europa – szansa dla kultury. Polskie organizacje kulturalne w programach Unii Europejskiej [2004],
A. Etmanowicz, J. Sanetra (red.), Punkt Kontaktowy do spraw Kultury. Ministerstwo Kultury. Departament Stosunków Międzynarodowych i Integracji Europejskiej, Warszawa.
Kulturalna Unia Europejska. Program Kultura pod lupą [2011], J. Bębenkowska, A. Hierapolitańska
(red.), Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa.
Mapa projektów Programu Kultura (2007–2013) [2011], Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Instytut
Adama Mickiewicza, Warszawa.
Możliwości finansowania kultury z funduszy europejskich w latach 2007–2013 [2009], K. Tylus-Sowa
(red.), Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa.
Narodowa Strategia Rozwoju Kultury 2004–2013, Ministerstwo Kultury, dostępne: http://bip.mkidn.
gov.pl/media/docs/Narodowa_Strategia_Rozwoju_Kultury.pdf, korzystano 15.10.2012. Næss H.E. [2009], A new agenda? The European Union and cultural policy, Alliance Publishing Trust,
London.
Obuljen N. [2005], Why we need European cultural policies. The impact of EU enlargement on cultural
policies in transition countries, European Cultural Foundation, Amsterdam.
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013
[2008], Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa (wersja 3,0).
Psychogiopoulou E. [2008], The integration of cultural considerations in EU law and policies, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden, Boston.
379
Sokolewicz Z. [2003], Kultura w procesie integracji europejskiej, w: Integracja europejska. Wybrane
problemy, D. Milczarek, A.Z. Nowak (red.), Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa.
Szlakiem kultury. Projekty dofinansowane w ramach XI priorytetu „Kultura i dziedzictwo kulturowe” Pro-gramu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” [2009], K. Tylus-Sowa (red.), Narodowe
Cen-trum Kultury, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa.
The economy of culture in Europe. A study prepared for the European Commission (Directorate-General for education and culture) [2006], KEA European Affairs, Brussels.