Zamiast wprowadzenia
„ … Ja pani to tak naprawdę całe życie na ulicy. Paka - schronisko, paka- schro-nisko. Już nie mam rodziny. Dobrze to wspominam tylko matkę. Nie wierzę w resocjalizację. Po pace nie miałem dokąd pójść … ” - fragment wywiadu prze-prowadzonego z żebrzącym mężczyzną (K. Król maj 2017, dworzec PKP Poznań)
Istota i znaczenie readaptacji społecznej skazanych
Readaptacja społeczna skazanych rozumiana jest jako ponowne przystosowa-nie więźnia do czynnego, samodzielnego życia w społeczeństwie i do pracy zawodowej. Jej celem jest przygotowanie do odpowiedzialnego życia w społe-czeństwie, nauczenie spędzania wolnego czasu, przeciwdziałanie powstawa-niu patologii społecznych, a także kształcenie u skazanych umiejętności pozwalających na pełnienie akceptowanych ról społecznych oraz przeciwdzia-łanie poczuciu wykluczenia ze społeczeństwa i potępienia przez nie (Kleszkowska 2009, s. 99).
Zgodnie z polskim prawem w kodeksie karnym wykonawczym określa się szereg środków, które mogą pomóc w readaptacji społecznej skazanych i nie powracaniu ich do przestępstwa. Według art. 67 kodeksu karnego wykonaw-czego (§ 1) wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrze-gania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. § 2 tego artykułu stanowi, że dla osiągnięcia celu określonego w § 1 prowadzi się zindywidualizowane oddziaływanie na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych. Natomiast w § 3 art. 67 k.k.w. ustawo-dawca określa katalog środków i metod oddziaływania penitencjarnego na skazanego w ramach określonego systemu odbywania kary. Stanowi on, że w oddziaływaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaga-niu wypełniania przez nich obowiązków, uwzględnia się przede wszystkim
pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodo-wych, naukę, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, a także podtrzymywa-nie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne, nagrody, kary dyscyplinarne, pomoc postpenitencjarną. Ważny jest tutaj sku-teczny system programowego oddziaływania zawierający w sobie środki aktywizacji skazanych oraz określenie statusu skazanego przez wskazanie praw i instrumentów ich wyegzekwowania oraz jego obowiązków.
Nie ulega wątpliwości, że przytoczone wyżej - zgodnie z k.k.w. - cele kary pozbawienia wolności stanowią bardzo poważne i odpowiedzialne zadanie stojące przed wszystkimi podmiotami penitencjarnymi a w szczególności przed kadrą penitencjarną tych jednostek a także wszystkich podmiotów współpracujących w procesie resocjalizacji i readaptacji społecznej. Jest to również bardzo trudne i złożone wyzwanie dla samych skazanych i ich ro-dzin. Spoczywająca na zakładzie karnym odpowiedzialność przygotowania skazanych do życia na wolności po odbyciu kary wymaga stworzenia możliwo-ści prawidłowego procesu readaptacji już w samym zakładzie karnym a także po jego opuszczeniu. Do najważniejszych celów i zadań wszystkich programów readaptacyjnych skierowanych do skazanych należą:
• możliwie jak najlepsze przygotowanie skazanych do odpowiedzial-nego życia w społeczeństwie,
• zapobieganie wejścia w ponowny konflikt z prawem (recydywa),
• kształcenie u skazanych umiejętności pozwalających na pełnienie różnych akceptowanych w społeczeństwie ról społecznych,
• przeciwdziałanie wykluczeniu ze społeczeństwa,
• przeciwdziałanie stygmatyzacji,
• nauczenie konstruktywnego sposobu spędzania wolnego czasu,
• przeciwdziałanie powstawaniu patologii społecznych,
• zwiększanie poziomu bezpieczeństwa społecznego,
• skuteczna readaptacja społeczna i zawodowa która ograniczy znacznie koszty utrzymania systemu penitencjarnego i pomocy społecznej oraz zminimalizuje uzależnieniu od systemów pomoco-wych (wymiar ekonomiczny i społeczny).
Należy zaznaczyć, że w procesie readaptacji społecznej skazanych istnieje jednak wiele czynników, które w znacznym stopniu mogą utrudniać proces readaptacji. Według A. Szymanowskiego takimi czynnikami mogą być (Szyma-nowski 2016, s. 190):
• zaburzenia neurotyczne przejawiające się zaniżoną samooceną,
• brak umiejętności przeciwstawiania się presji otoczenia, a także wysoki poziom lęku,
• identyfikowanie się z normami i wzorami zachowań podkultury przestępczej,
• prizonizację, czyli przystosowanie się do życia więziennego,
• nieumiejętność panowania nad swoimi reakcjami i emocjami (impulsywność i skłonność do agresji),
• skłonność do alkoholu i innych nałogów,
• brak wyuczonego zawodu,
• brak wykształcenia,
• brak wsparcia w rodzinie,
• skłonności do wykorzystywania innych,
• nieumiejętne postępowanie w sytuacjach trudnych,
• niski poziom poczucia koherencji
Ostatni z wymienionych wyżej czynników utrudniający proces readapta-cji, czyli niskie poczucie koherencji Antonovsky (1995, s. 34) definiuje jako:
globalną orientację życiową człowieka, wyrażającą stopień, w jakim człowiek ten ma jednocześnie trwałe i dynamiczne poczucie pewności powodujące, że napływające informacje są strukturalizowane, wytłumaczalne, a zasoby odpornościowe są wystarczające do sprostania wymaganiom środowiska, które dla niego są wyzwaniem do wysiłku i zaangażowania. Jako komponenty koherencji autor wymienia: odczucie zrozumiałości, zaradność a także sensowność działań. Te komponenty koherencji w wielu przypadkach u skaza-nych na wieloletnią izolację są mocno zachwiane, co znacznie utrudnia proces readaptacji społecznej. Ponadto służby więzienne i kuratorskie oraz pracow-nicy socjalni zwracają uwagę, na dodatkowe złożone skutki wieloletniej izolacji które również utrudniają proces readaptacji społecznej skazanych. Do najważ-niejszych z nich nalezą:
• proces przystosowania się skazanych do życia w izolacji,
• utratę dawnego miejsca zamieszkania,
• rozkład więzi rodzinnych,
• utratę umiejętności zawodowych,
• brak możliwości rozwoju zawodowego i doskonalenia swoich moż-liwości i kwalifikacji,
• utratę różnych umiejętności społecznych które można realizować tylko w środowisku otwartym,
• a także niechęć społeczeństwa i stygmatyzacja osób karanych w środowisku społecznym.
Nie ulega wątpliwości, że działania i programy readaptacyjne dla skaza-nych, aby mogły być skuteczne muszą być wysoce zindywidualizowane a formy oddziaływań penitencjarnych realizowane przez dobrze przygotowaną kadrę.
W Polsce w większości placówek funkcjonują następujące formy oddziaływań penitencjarnych realizowane jako programy resocjalizacyjne i readaptacyjne (Kieszkowska 2009, s. 104):
• Program aktywności sportowo-rekreacyjnej skazanych przez orga-nizację zajęć sportowych, rekreacyjnych oraz promocji zdrowego stylu życia.
• Program aktywności twórczej skazanych poprzez redagowanie i wydawanie gazety więziennej oraz edukacyjno-informacyjne kanały telewizyjne.
• Program edukacyjny readaptacji społecznej skazanych przez psychoedukację z zakresu profilaktyki agresji realizowany metodą ART (trening zastępowania agresji).
• Program edukacyjny readaptacji społecznej skazanych przez psy-choedukację z zakresu profilaktyki przeciwalkoholowej.
• Program edukacyjny readaptacji społecznej skazanych przez psy-choedukację z zakresu profilaktyki uzależnień od narkotyków.
• Program doskonalenia zawodowego readaptacji społecznej skaza-nych przez szkolenie kursowe w określoskaza-nych zawodach.
• Program przygotowujący skazanych do podjęcia zatrudnienia w czasie odbywania kary, a także po opuszczeniu zakładu karnego.
Skazani szkoleni są w następujących zawodach: kucharz, malarz czy posadzkarz, bądź przysposabiani do obsługi komputera lub kas fiskalnych.
• Program warsztatów aktywnego poszukiwania pracy (aktywizacja zawodowa skazanych).
• Program edukacyjny readaptacji społecznej skazanych przez stwo-rzenie możliwości samokształcenia w zakresie nauki podstaw języka angielskiego.
• Program edukacyjny readaptacji społecznej dla skazanych spraw-ców przestępstw drogowych w stanie nietrzeźwym przez psychoe-dukację z zakresu profilaktyki przeciwalkoholowej oraz nauki udzielania pierwszej pomocy i ratownictwa.
• Program "Odpowiedzialny kierowca" program readaptacji społecz-nej dla skazanych z art. 178a kk.
• Program readaptacji społecznej skazanych przez integrację spo-łeczną osób pozbawionych wolności z lokalnym środowiskiem.
• Różnorodne programy readaptacyjne poprzez wolontariat np. praca z osobami niepełnosprawnymi, chorymi, starszymi w Domach Pomocy Społecznej. Celem takich programów jest ucze-nie umiejętności kompetencji społecznych
Warto podkreślić, że sam fakt istnienia różnych instrumentów readaptacji społecznej i różnych programów nie jest wystarczającą przesłanką do uznania, że istnieje kompletny bardzo skuteczny, prakseologiczny system ułatwiający readaptacje społeczną skazanych. Jak podkreślają służba więzienna a także ku-ratorska służba sądowa oraz ośrodki pomocy społecznej, instytucje rynku pracy, czy też organizacje społeczne zajmujące się procesem readaptacji ska-zanych system wymaga od wszystkich podmiotów zdecydowanie większej koordynacji działań i jeszcze lepiej wypracowanych form współpracy. Ponie-waż system readaptacji społecznej skazanych jest złożony i interdyscypli-narny, dlatego musi być oparty o współpracę wielu organów państwowych, służb, instytucji społecznych a także całego społeczeństwa. W zależności od etapu, na którym realizowane są różne działania readaptacji społecznej skazanych musi być istnieć płynny, prakseologiczny system przejęciu realizacji działań postpenitencjarnych przez kolejne podmioty do tego powołane.
Readaptacja skazanych a zasada empowermentu
Coraz częściej w skutecznym przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu i pracy ze skazanymi ma zastosowanie zasada empowermentu. Biorąc pod uwagę różne ujęcia definicyjne empowerment najczęściej oznacza złożony proces prowadzący do odzyskiwania lub wzmacniania wpływu na własne decyzje życiowe przez jednostki, rodziny, grupy a także całe społeczności.
Natomiast nadrzędnym celem empowermentu jest poprawa jakości życia jed-nostek i rodzin a także całych społeczności lokalnych poprzez ich wzmocnienie i usamodzielnienie. Warto tutaj zauważyć, że przedrostek power oznacza: siłę, moc w działaniu, energię, wzmocnienie, itp.
Zasada empowermentu od dawna znana jest w pracy socjalnej i była w niej stosowana już od lat siedemdziesiątych. Jej główny sens polegał i polega na pracy z klientem poprzez wypracowanie umiejętności i kompetencji do pokonywania barier powodujących wykluczenie społeczne, ekonomiczne a także kulturowe. Zasada stosowana jest także z powodzeniem w innych dzie-dzinach, na przykład w zarządzaniu. Oznacza ona tam proces zaangażowania pracowników w podejmowanie decyzji dotyczących organizacji i umożliwienie
im brania odpowiedzialności za swoje działania. To z kolei przekłada się na świadomość kosztów, poczucie przynależności, wzrost wydajności oraz poprawę relacji w zespole dzięki poczuciu, że pracownicy posiadają realną władzę decyzyjną. Prowadzi to również do tego, że członkowie zespołu pod-chodzą do zadań jak właściciele firmy, a więc z większą odpowiedzialnością i zaangażowaniem (Bugdol 2009, s. 25).
Według M. Grewińskiego (2013, s. 3) empowerment to także przeciwień-stwo bezsilności – aktywna postawa zmiany i partycypacji w kierunku samo odpowiedzialności i samo decydowania. Tak właśnie definiowany empower-ment znakomicie odpowiada celowi readaptacji społecznej skazanych oraz wpisuje się w działania zapobiegające ich wykluczeniu społecznemu po opusz-czeniu zakładu karnego.
Dobrym przykładem inicjatyw zastosowania zasady empowermentu są projekty dotyczące powołania partnerstwa w celu stworzenia modelu akty-wizacji zawodowej osób opuszczających zakłady karne. Inicjatorem part-nerstw jest tutaj Centralny Zarząd Służby Więziennej oraz zaproszone do współpracy instytucje i organizacje społeczne zajmujące się pomocą post-penitencjarną w Polsce. Działania oferowane w ramach tego projektu mają zwiększyć szanse byłych więźniów na znalezienie zatrudnienia i tym samym wspierać ich w procesie readaptacji społecznej. Należy podkreślić, że poza nie-jednokrotnie bardzo złożonym i trudnym procesem readaptacji tej grupy osób mamy tutaj także do czynienia z wieloma dodatkowymi złożonymi proble-mami społecznymi i zawodowymi, które w znaczący sposób eliminują ich z rynku pracy. Do najważniejszych z nich należą między innymi:
• ciągle jeszcze niewielkie zainteresowanie pracodawców tą grupą osób,
• stygmatyzacja byłych skazanych,
• w niektórych przypadkach brak zainteresowania legalną pracą na rzecz przejawiania skłonności do kontynuacji działalności prze-stępczej, niechęć do zmiany stylu życia,
• w wielu przypadkach niski poziom wykształcenia bądź brak kwali-fikacji zawodowych,
• bardzo złożone problemy rodzinne, w niektórych przypadkach całkowicie zerwanie więzi rodzinnych,
• nałogi (alkoholizm, narkomania i inne),
• problemy mieszkaniowe, bezdomność,
• problemy ekonomiczne, zadłużenia (w tym zadłużenia alimenta-cyjne),
• trudności psychologiczne, psychospołeczne,
• patologie osobowościowe,
• w niektórych przypadkach występujący brak nawyku pracy,
• brak umiejętności radzenia sobie z własnymi problemami, nega-tywnymi emocjami i agresją,
• niechęć do zmiany filozofii i sposobu życia,
• i inne.
Jak zatem można zastosować zasadę empowermentu w trudnym i złożo-nym procesie powrotu byłych więźniów na rynek pracy, tak aby ułatwić im proces readaptacji społecznej i zawodowej oraz zapobiec wykluczeniu społecznemu. Jednym z ważnych rozwiązań mających tutaj odzwierciedlenie w praktyce jest stosowanie kar izolacyjnych takich jak: wykonywanie prac spo-łecznie użytecznych na rzecz społeczności lokalnej zamiast odbywania kary pozbawienia wolności a także coraz częściej stosowany dozór elektroniczny.
Według kodeksu karnego wykonawczego (art. 43a k. k.w.) to Wydział Peniten-cjarny jest właściwy do rozpoznania spraw o udzielenia zezwolenia na odby-wanie kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego, jeśli są spełnione łącznie następujące warunki:
• kara pozbawienie wolności orzeczona wobec skazanego nie prze-kracza 1 roku,
• skazany posiada określone miejsce stałego pobytu oraz zgodę osób pełnoletnich, wspólnie z nim zamieszkujących,
• jest to wystarczające do osiągnięcia celów kary oraz jeżeli względy bezpieczeństwa i stopień demoralizacji, a także inne szczególne okoliczności nie przemawiają za potrzebą osadzenia skazanego w zakładzie karnym,
• udzieleniu takiego zezwolenia nie stoją na przeszkodzie warunki techniczne.
Warto zauważyć, że wspomniane wyżej działania polegające na włączaniu i angażowaniu skazanych w realizowanie działań na rzecz społeczności lokal-nych jest znakomitym przykładem instrumentu readaptacji społecznej. Pobyt w więzieniu nie tylko wyłącza skazanych na jakiś czas z funkcjonowania na rynku pracy i udziału w życiu społecznym, ale ma również działanie często deprawujące a także silnie stygmatyzujące, co dodatkowo utrudnia osadzonym powrót do społeczeństwa. Nie ulega wątpliwości, że to właśnie praca stanowi jedną z najlepszych form oddziaływana penitencjarnego i wpływa na sku-teczny przebieg procesu readaptacji społecznej skazanych.
Jak wynika z raportu Służby Więziennej, na koniec kwietnia 2016 roku w polskich więzieniach i aresztach śledczych przebywało w sumie 71 884 osa-dzonych, w tym 2 496 kobiet. Zatrudnionych w tym czasie było około ok. 25,9 tys. więźniów co stanowi 36% osadzonych. Około 40 % z nich otrzymywało za to wynagrodzenie, natomiast 60% pracowało nieodpłatnie przy pracach publicznych oraz na rzecz organizacji charytatywnych. Z raportu służb wię-ziennych wynika również, że zdecydowana większość wśród osadzonych w polskich zakładach karnych i aresztach śledczych to osoby młode w wieku produkcyjnym - zdolne do pracy.
W Polsce obserwujemy obecnie bardzo oczekiwane i potrzebne działania zmierzające do realizacji pilotażowego „Programu pracy więźniów”. Program zakłada, iż w ciągu ośmiu lat w pobliżu zakładów karnych ma powstać czter-dzieści hal produkcyjnych. Resort sprawiedliwości zapowiedział równocze-śnie, że w ramach tego programu zostaną zwiększone ulgi dla przedsiębiorców zatrudniających osadzonych a także zostanie rozszerzona możliwości nieod-płatnej pracy więźniów na rzecz samorządów. Dziś więźniowie mogą wykony-wać dla samorządów tylko prace porządkowe. Zakłada się rozszerzenie tego katalogu tak, aby skazani mogli być zatrudniani na przykład: przy budowie mieszkań komunalnych czy wałów przeciwpowodziowych.
W tym miejscu warto również podkreślić, że zgodnie z obowiązującymi obecnie przepisami to okręgowe służby więzienne mogą z samorządami gmin oraz miast podejmować na mocy wzajemnych porozumień współpracę polega-jąca na tym, że to skazani będą wykonywać rozmaite prace na rzecz lokalnych społeczności. Zauważmy, że wielu samorządom brakuje pieniędzy na prace porządkowe i inne działania związane z lokalną infrastrukturą. Zatrudnienie w tej sytuacji więźniów pracujących za niewielkie wynagrodzenie jest więc ze wszech miar korzystne zarówno dla samorządów, jak i samych osadzonych.
Pocieszające jest, że od kilku lat w Polsce można zauważyć, że coraz więcej działań podejmowanych jest na mocy porozumień między okręgowymi służ-bami więziennymi a samorządami. Wymierne efekty tych działań są widoczne w wielu regionach Polski. Coraz częściej władze administracyjne oraz Inspek-toraty Służby Więziennej zawierają umowy, zgodnie z którymi więźniowie zaj-mują się: sprzątaniem obiektów, porządkowaniem trenów zielonych, doraź-nymi remontami budynków i indoraź-nymi pracami. Należy pamiętać, że wśród ska-zanych są także osoby posiadające pełne kwalifikacje zawodowe. W takim przypadku oczywiście w miarę możliwości mogą oni być zatrudniani do konkretnych prac zgodnych z ich przygotowaniem zawodowym. Odbywa-nie kary w połączeniu z pracą to wartościowa resocjalizacja a ci spośród
skazanych którzy dadzą się poznać jako solidni pracownicy, będą mieli większe szanse na znalezienie zatrudnienia po opuszczeniu zakładu karnego. To rów-nież ważne działanie na rzecz bezpieczeństwa społecznego państwa, bowiem wykonywanie pracy podczas kary pozbawienia wolności ułatwia podejmowa-nie w przyszłości normalnych ról społecznych a także możliwość spłacenia przez skazanego zadłużenia (bardzo często alimentacyjnego). Natomiast przedsiębiorcy zainteresowani zatrudnieniem osadzonych w świetle obowią-zujących przepisów mogą uzyskać dofinansowania z Funduszu Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy.
Wśród ciekawych przykładów projektów kompleksowo ukierunkowa-nych na zatrudnienie skazaukierunkowa-nych możemy zaliczyć:
• wsparcie społeczne, szkoleniowe i doradcze dla skazanych,
• kursy zawodowe, programy podnoszące kompetencje społeczne organizowane w formie grupowej dla skazanych a także działania resocjalizacyjne we współpracy z pracownikiem socjalnym i kuratorem sądowym.
• okresowe zatrudnienie pozwalające na zdobycie kwalifikacji i doświadczenia zawodowego oraz umożliwiające ponowne wejście na rynek pracy,
• a także bardzo istotne w tych działaniach kampanie informacyjne skierowane do pracodawców.
Obecnie realizuje się także wiele projektów systemowych, które wykorzy-stują z powodzeniem zasadę empowermentu. Na przykład w Wielkopolsce zrealizowano między innymi takie projekty jak: podniesienie kwalifikacji zawodowych funkcjonariuszy i pracowników służby więziennej realizujących zadania związane z przywięziennym „Klubami Pracy". Kolejnym ważnym pro-jektem jest „Penitencjarny doradca zawodowy”. Projekt ten z powodzeniem realizował Areszt Śledczy w Poznaniu. Kolejny przykład to cykl szkoleniowo – aktywizacyjny służący podniesieniu kwalifikacji zawodowych osób pozbawio-nych wolności oraz przygotowaniu ich do powrotu na rynek pracy po zakoń-czeniu odbywania kary pozbawienia wolności. Projekt ten realizowały: Areszt Śledczy w Poznaniu, Areszt Śledczy w Śremie, Areszt Śledczy w Zielonej Górze, Zakład Karny w Gębarzewie, Zakład Karny w Kaliszu, Zakład Karny w Kozie-głowach, Zakład Karny w Krzywańcu, Zakład Karny w Rawiczu a także Zakład Karny we Wronkach. Należy również wymienić tutaj projekty ukierunkowane na niepełnosprawnych skazanych, do których możemy zaliczyć projekt „Akty-wizacja społeczno-zawodowa skazanych niepełnosprawnych oraz osób skaza-nych na karę pozbawienia wolności na podstawie art. 209 § 1 i art. 207 § 1
kodeksu karnego”. Projekt ten realizował Areszt Śledczy w Poznaniu. Warto i należy podkreślić, że wymienione projekty zakładają, iż warunkiem skutecz-nej reintegracji więźniów ze społeczeństwem jest wyposażenie ich nie tylko w konkretne kompetencje, ale także w niezbędne umiejętności społeczne (Król 2017, s. 198-199)
W podejmowanych opisanych wyżej działaniach należy zwrócić uwagę na współpracę wszystkich lokalnych podmiotów. Bardzo ważna i odpowiedzialna rola przypada tutaj również kuratorom sądowym i pracownikom socjalnym którzy w swojej pracy ze skazanymi i osobami opuszczającymi zakłady karne powinni pracować w oparciu o zasadę empowermentu. Pozwala ona na przy-wracanie osobie kontroli nad własnym życiem przez odnajdywanie i wspiera-nie jego zasobów, energii oraz kompetencji społecznych i zawodowych. Wyko-rzystanie empowermentu w przygotowaniu skazanych do wejścia na rynek pracy po opuszczeniu zakładu karnego może skutecznie zapobiec wykluczeniu społecznemu tej grupy osób i co ważne, zapobiec również ich ewentualnemu powrotowi do zakładu karnego.
Kolejnym niezwykle ciekawym i ważnym przykładem podmiotu, który stosuje zasady empawermentu w procesie readaptacji społecznej między innymi w stosunku do osób, które opuściły zakłady karne i są bezdomne jest Związek Organizacji Sieć Współpracy Barka. Związek zrzesza około 30 pod-miotów. Należą do nich różne stowarzyszenia, fundacje, podmioty ekonomii społecznej - spółdzielnie socjalne oraz spółki non-profit. Inicjatorem ruchu jest Fundacja Pomocy Wzajemnej Barka założona w 1989 roku przez małżeństwo Barbarę i Tomasza Sadowskich. Niezwykle ważną podstawą pracy Barki z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym jest budowa „kultury solidarnych”. Oparta ona jest na pomocy wzajemnej oraz relacjach międzyludz-kich i społecznych. Przez blisko 30 lat istnienia Barki wypracowany został komplementarny i skuteczny system pomocy osobom zmarginalizowanym i wykluczonym społecznie. Obejmuje on wiele innowacyjnych projektów
Kolejnym niezwykle ciekawym i ważnym przykładem podmiotu, który stosuje zasady empawermentu w procesie readaptacji społecznej między innymi w stosunku do osób, które opuściły zakłady karne i są bezdomne jest Związek Organizacji Sieć Współpracy Barka. Związek zrzesza około 30 pod-miotów. Należą do nich różne stowarzyszenia, fundacje, podmioty ekonomii społecznej - spółdzielnie socjalne oraz spółki non-profit. Inicjatorem ruchu jest Fundacja Pomocy Wzajemnej Barka założona w 1989 roku przez małżeństwo Barbarę i Tomasza Sadowskich. Niezwykle ważną podstawą pracy Barki z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym jest budowa „kultury solidarnych”. Oparta ona jest na pomocy wzajemnej oraz relacjach międzyludz-kich i społecznych. Przez blisko 30 lat istnienia Barki wypracowany został komplementarny i skuteczny system pomocy osobom zmarginalizowanym i wykluczonym społecznie. Obejmuje on wiele innowacyjnych projektów