Opole jest miastem położonym w południowo-zachodnim regionie Polski.
Owa lokalizacja związana z wpływami politycznymi i aspiracjami wielu nacji wywoływała zainteresowanie, które ambiwalentnie przekładało się na sytuację miasta.
Złożone wydarzenia historyczne decydowały o tym, że owo położenie bywało czasami wielkim atutem miasta, nierzadko też stawało się przyczyną jego nieszczęść.
Historycznie rzecz ujmując źródeł miasta należy poszukiwać w VIII-IX wieku Początek wyznacza enigmatyczna notatka Geografa Bawarskiego, który wspomina około roku 850 istnienie na dzisiejszych terenach południowo-zachodniej Polski plemienia Opolan, mającego siedziby w sąsiedztwie Ślężan i Gołęszyców.
Plemię Opolan miało posiadać dwadzieścia grodów, a główny ośrodek plemienny miał użyczyć nazwy późniejszemu m iastu1.
Początkowo ośrodek rozwijał się pomyślnie, głównie za sprawą swojej lokalizacji. Położony na przecięciu bursztynowego szlaku, prowadzącego z południa Europy nad Bałtyk oraz na szlaku prowadzącym z Europy Zachodniej na Ruś Kijowską stał się naturalnym punktem gromadzenia zasobów płynących z komunikacji i handlu.
Osada posiadała w tym czasie regularną sieć ulic, co świadczy o jej dobrym poziomie rozwoju.
Mechanizmy historyczne spowodowały, że Śląsk w II połowie IX wieku znalazł się w obrębie państwa Wielkomorawskiego, w początkach X wieku czeskiego,
1 S. Senft, Opole-historyczna stolica regionu. Przeszłość i dzień dzisiejszy. „Śląsk O polski" (1998) nr spec. 29, s. 83. Hipotez dotyczących genezy nazwy miasta jest znacznie więcej, zob.: R. Emmerling, U. Zajączkowska, Opole. Stolica województwa opolskiego, Opole 2003, s. 7.
by około 990 roku zostać przyłączonym przez Mieszka 1 do monarchii piastowskiej.
Opole szybko stało się w tym systemie okręgiem grodowym z siedzibą namiestnika książęcego1. Na okres wieków XI i XII przypada szczytowy moment rozwoju Opola jako kasztelanii.
Po podziale dzielnicowym gród przechodzi kolejno do dzielnicy śląskiej, księstwa raciborskiego po to by stać się stolicą całego Górnego Śląska, co pozwoliło władcom piastowskim, a Kazimierzowi I (1211-1230) jako pierwszemu z nich, używać tytułu księcia opolskiego. Panowanie dynastii Piastów Opolskich trwało do 1532 roku.
Pod rządami Piastów Opole zyskało lokację miejską na prawie magdeburskim (1352) co dało asumpt do napływu nowych osadników i rozwoju miasta. Pojawili się w nim osadnicy słowiańscy, ale i niemieccy. Miasto przeszło pod władztwo czeskie.
Spore zniszczenia przyniosły Opolu klęski żywiołowe. Pomimo tego stało się ono najważniejszym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym i rzemieślniczym na ówczesnym Górnym Śląsku. Zmieniło oblicze z osady drewnianej na murowaną, z czym związana też była zmiana statusu.
Śmierć Jana III Dobrego, ostatniego opolskiego piasta, w 1532 roku ulokowała Opole w silnych perturbacjach historycznych. Nie przestając być częścią Korony Czeskiej przez następne wieki przeszło okresowe wpływy Hohenzollernów, Węgierskich Zapolyów, by wejść w stan własności Habsburgów. Ponowny okres klęsk żywiołowych i nawrotów epidemii spowodował wyludnienie miasta. W XVIII wieku Opole liczyło sobie mniej mieszkańców niż sto lat wcześniej.
Wojny śląskie przetaczające się przez Opolszczyznę w XVIII wieku przyniosły trwałą przynależność Opola do monarchii pruskiej (1742). Król Prus Fryderyk II przystąpił w tymże (1742) roku do programowej unifikacji Śląska z Prusami.
W praktyce oznaczało to wprowadzenie pruskiej administracji na zdobytym obszarze, obsadzenie w mieście pruskiego garnizonu, systematyczną germanizację i uzupełnienia ubytków ludnościowych kolonizatorami w liczbie ok. 62 tys.3.
Niewątpliwy ferment etniczny wprowadzony przez Króla Pruskiego owocował kształtowaniem się postaw patriotycznych z jednej i wielokulturowych z drugiej strony.
W wiek XIX Opole weszło pod rządami Fryderyka II. Historycy donoszą, że władca
2 S. Senfi, dz. cyt., s. 83.
3 R. Emmerling, U. Zajączkowska, dz. cyt., s. 12. Ó kolonizacji wspomina też Dorota Simonides, zob.:
Taż, Dlaczego Śląsk Opolski je s t dobrym regionem, „Śląsk O polski" 1998 nr spec (29), s. 90.
dbał o stan miasta. Starał się rozwijać inicjatywę związaną z powstawaniem manufaktur i fabryk. Inwestował w rozwój budownictwa. Owoce tych działań nie zawsze były bliskie zamierzeniom monarchy, ale jedną z przyczyn tych niepowodzeń był stereotyp krążący wśród Prusaków, według którego traktowali oni Opole jako miasto zesłania.
Wojna francusko-pruska toczona w latach 1806-1807 skutkowała dla Opolan przejściami różnych wojsk, które odnawiały swoje zapasy kosztem mieszkańców miasta. Powolna praca administracji pruskiej przyniosła efekt dopiero w kilku późniejszych dekadach XIX wieku. Opole stało się ośrodkiem przemysłowym wyposażonym w połączenie kolejowe z Wrocławiem. Dodatkowym atutem miasta stał się transport rzeczny. Jeżeli do tego doda się bogate pokłady wapnia istniejące w okolicach Opola i rozwój przemysłu cementowego to uzyska się odpowiedź na pytanie o przyczynę silnego rozwoju demograficznego i przestrzeń no-terytorialnego miasta4. Następuje stopniowy rozwój przestrzeni miasta poprzez anektowanie sąsiednich miejscowości.
W 1871 r. doszło do zjednoczenia Niemiec. Opole stało się częścią Rzeszy Niemieckiej. Przegrana Niemiec w 1 Wojnie Światowej miała przynieść zmianę przynależności państwowej miasta. Tak się jednak nie stało. Kolejne II powstanie Śląskie (1919 i 1920), plebiscyt przeprowadzony 20 marca 1921 r., jak i III powstanie Śląskie (1921) nie przyniosły efektu pożądanego przez stronę Polską. Opole pozostało częścią państwa niemieckiego. Zarysowuje się pograniczny charakter miasta, w którym dochodziło do starć na linii konfliktów etnicznych. W 1925 roku 90% mieszkańców Opola stanowili Niemcy, około 9% Polacy. Wyznawcy religii katolickiej byli reprezentowani w 78,1%, ewangelickiej w 20%, judaizmu w 1,6%5.
W okresie międzywojennym nowe państwo polskie planuje i rozwija okręg wielkoprzemysłowy na Śląsku. Obejmował min. Katowice, Bytom, Zabrze i Gliwice.
Położony na wschód od Opola, w jego bliskim sąsiedztwie okręg śląski bardzo szybko stał się konkurencyjnym ośrodkiem w przestrzeni industrialnej regionu w stosunku do
4 S. Senft, dz. cyt., s. 84.
5 R. Emmerling, dz. cyt., s. 15.
Opola. Miasto stosunkowo szybko traci dynamikę rozwoju i pozycję dominującą, którą zajmowało w regionie przez ostatni okres6.
Trudno oczekiwać aby II wojna światowa miała coś zmienić w zaistniałej sytuacji społeczno-gospodarczej regionu. Działania wojenne dostarczyły miastu zniszczeń niesionych rękami zarówno armii niemieckiej jak i radzieckiej. Zniszczono większość budynków użyteczności publicznej, strukturę cementowni dającą wcześniej oparcie miastu. Liczba mieszkańców Opola w marcu 1945 r. wynosiła 170 osób.
Sprzyjało to szybkiej ekspansji demograficznej, co rzeczywiście nastąpiło, ale w sposób specyficzny. Nastąpiła praktycznie wymiana ludności miasta. W Opolu zasiedlono zasadniczo trzy grupy: wypędzonych z Kresów Wschodnich (45,8% mieszkańców miasta), mieszkańców terenów centralnej Polski (33,4%), ludność rodzimą, zatem min. mieszkańców okolicznych wiosek śląskich (20,3%)7. Po czym ostatnia grupa miała jeszcze częściowo przejść proces weryfikacji narodowościowej. Marginalną ilość stanowili powracający z zagranicy (0,3%) i obcokrajowcy (0,2%). Wydarzenia historyczne znów odcisnęły piętno na wieloetnicznym i wielokulturowym obliczu miasta. Tym razem rzutują na teraźniejszość w sposób zdecydowanie silniejszy niż w epokach wcześniejszych.
W kategoriach administracyjnych również następuje regres, choć krótkotrwały.
Po roku 1945 Opole wchodzi do województwa śląsko-dąbrowskiego jako miasto powiatowe. Status województwa odzyskuje w 1950 roku. Ma to korzystny wpływ na rozwój miasta, min. w obszarze demograficznym. Napływ ludności i wysoki przyrost naturalny pozwalają najpierw na odbudowanie stanu ludnościowego sprzed wojny, a następnie podwojenie go w ciągu najbliższych 25 lat8. Opole stało się największym miastem województwa, ale w skali kraju jest miastem średniej wielkości. W nowym podziale administracyjnym ujęto miasto w randze województwa min. ze względów kulturowych jak i z powodów silnej reakcji obywatelskiej społeczeństwa Opolszczyzny.
Racje administracyjne nie były w tym względzie dominujące.
Miasto Opole po II wojnie światowej posiadało potencjał przemysłowy, lecz między innymi ze względu na silną konkurencję ośrodka śląskiego nie stanowił on
6 J. Rajman, Sieć miejska Opolszczyzny ja k o strefa brzeżna aglomeracji górnośląskiej, w: Heffner K.
(red.), Studia nad przekształceniam i sieci m iast województwa opolskiego i ich przestrzennym rozwojem, Opole 1986, s. 112.
7 S. Senft, dz. cyt., s. 84.
8 Urząd Statystyczny w Opolu, Opole ir liczbach w latach 2009-2010, s. 4.
wizytówki Opola. Zasadniczym zasobem pozostaje kilkusetletnia tradycja centralnego ośrodka w historycznie ukształtowanym, odrębnym regionie9. Uzupełniają go funkcje gospodarcze, usługodawcze, potencjał duchowy i umysłowy10.
Opole stanowi ważny ośrodek dla swojego regionu. Na dzień 31 grudnia 2010 r.
liczyło 125 710 mieszkańców". Położone u zbiegu trzech regionów geograficznych:
Wyżyny Śląskiej, Niziny Śląskiej i Podgórza Sudeckiego12, poddane wielowiekowym wpływom różnych grup etnicznych: niemieckich, morawskich i czeskich, wschodniopolskich, litewskich, ukraińskich i białoruskich13 posiada ukonstytuowane oblicze miasta pogranicznego, w którym od wieków dochodziło do ścierania się i przenikania przeróżnych dynamizmów kulturowych. Posiada spore zasoby ludzkie, które kanalizowane są i kształtowane przez ośrodki akademickie, jednocześnie boryka się z problemami wynikającymi z jego położenia geograficznego. Współczesne Opole można określić jako miasto o silnych tradycjach wielokulturowych, ale znajdujące się na rozdrożu. Wybór drogi rozwoju musi być uzależniony od dorobku historyczno-kulturowego, a kierunek tego prowadzi przez wykorzystanie kapitału ludzkiego i zasobów płynących z ukształtowanego modelu koegzystencji różnych kultur.