Jednostka uwikłana w określone procesy grupowe, socjalizacyjne oraz spo-łeczne staje się częścią grupy wykluczonej bardzo często wbrew swej woli.
Podkreślając czynniki psychiczne, jak: brak emocjonalnej stabilności, zabu-rzenia psychiczne, lęki, fobie, wysoki poziom frustracji czy brak odpowied-nich wzorców społecznych, należy również podkreślać nie niesprzyjające
61 A. Fidelus, Działania insercyjne, op. cit., s. 82.
czynniki społeczne, którym można – wydaje się – zapobiegać62. Wpływając na czynniki środowiskowe, jednostka stanie się bardziej stabilna emocjo-nalnie. W celu pomocy osobom wykluczonym wdrażany jest szereg pro-gramów profilaktycznych, mających na celu zapobieganie zrachowaniom dewiacyjnym, patologicznym oraz w konsekwencji wykluczeniu społecz-nemu. Tworzenie programu profilaktycznego, a także poniekąd programu pomocowego czy aktywizującego, to przede wszystkim sformułowanie grupy docelowej oraz adekwatnych środków, narzędzi i technik, jakimi ten program będzie realizowany. Programy takie kierowane są miedzy innymi właśnie do dzieci i osób młodych pochodzących z grup ryzyka; osób bezro-botnych, starszych, niepełnosprawnych. Realizują one przede wszystkim zadania z zakresu wsparcia i pomocy jednostkom i grupom zagrożonym wykluczeniem63. Programy profilaktyczne nie tylko pełnią rolę informacyj-ną, choć ta jest niewątpliwie ważna, zwłaszcza gdy uwzględni się rodzaje wykluczenia ze względu na orientację seksualną, odmienność wyznaniową czy etniczną. Najskuteczniejsze profilaktyczne programy informacyjne są prezentowane w mediach. Przykładowo, w Polsce w ostatnich latach ob-serwuje się znaczne niezrozumienie sytuacji mniejszości arabskiej, która wynosi mniej niż 0,1% a negatywnie i jako zagrożenie migracyjne postrze-ga ją 81% obywateli64. W takiej sytuacji profilaktyka informacyjna jest jak najbardziej wskazana. Jednakże w przypadku zachowań dewiacyjnych, które stygmatyzowane są jako wykluczenie społeczne, dużo większą rolę odgrywają programy interwencyjne, alternatywne, kompetencji społecz-nych czy zmian środowiskowych65. Dotyczą one przede wszystkim wska-zywania problemów oraz podejmowania działań mających na celu zmienić całe otoczenie jednostki lub grupy, co prowadzić ma do przekształcenia jego nienormatywnych zachowań w akceptowalnie społecznie. Dokonuje się w ten sposób proces inkluzji do społeczeństwa, którego efektem po-winno być przywrócenie właściwych norm i zachowań.
Przykładami konkretnych programów mogą natomiast być: „Jak żyć z ludźmi” nastawiony na pomoc w nauce komunikacji interpersonalnej,
62 Zob. W. Jedynak, (red.), Wyzwania dla pomocy społecznej w wymiarze lokalnym, Wydaw-nictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2012; A. Karłyk-Ćwik, D. Rybczyńska-Abdel Kawy, (red.), Resocjalizacja-czarno na białym, Akapit, Toruń 2016.
63 K. Borzucka-Sitkiewicz, K. Kowalczewska-Grabowska, (red.), Profilaktyka społeczna. As-pekty teoretyczno-metodologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2013, s. 79.
64 R. Wike, B. Stokes, K. Simmons, Negative views of minorities, refugees common in EU,
http://www.pewglobal.org/2016/07/11/negative-views-of-minorities-refugees-common-in-eu/, (online: 10.05.2017); C. Hackett, 5 facts about the Muslim population in Europe, http://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/07/19/5-facts-about-the-muslim-population-in-europe/ (online: 09.05.2017).
65 K. Borzucka-Sitkiewicz, K. Kowalczewska-Grabowska, op. cit., ss. 87-89.
nawiązywania bliskości oraz tłumienia agresji, „Dziękuję –nie” uczący mło-dzież podejmowania odpowiedzialnych i właściwych decyzji, „Odczuwaj, ufaj, mów” dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych czy „Trening zastępowania agresji” lub „Śnieżna kula” mający na celu aktywizować społeczność lokal-ną66. Programy te bardzo wspomagają działania państwa. Jednak to ono właśnie funkcjonuje jako centralna jednostka zarządzająca szeroko poję-tym rozwiązywaniem i zapobieganiem problemów związanych z wyklucze-niem społecznym. Przede wszystkim warto tu wymienić „Ustawę o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku”, gdzie w Art. 7 stwierdza się, iż be-neficjentami pomocy społecznej są przede wszystkim osoby i rodziny w sy-tuacji „ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, niepełnosprawności, wielodzietności, (…) alkoholizmu lub narkomanii” a zatem te same grupy, które zostały wymienione w literaturze i raportach badawczych jako szcze-gólnie narażone na wykluczenie społeczne i oczekujące pomocy67.
Wszelkie programy pomocy społecznej, profilaktyki czy resocjaliza-cji (w tym także programy rozwoju terenów wiejskich) nie skupiają się tyl-ko na kwestiach psychospołecznej poprawy tyl-kondycji jednostek, ale także, jak wskazuje „Ustawa o pomocy społecznej”, na możliwości pomocy mate-rialnej i finansowej, jak zasiłki, pożyczki, renty a także zapewnienia przy-najmniej możliwość i szansy uzyskania lokalu zastępczego, posiłku, pracy socjalnej czy opieki prawnej.
Problem zapobiegania wykluczeniu społecznemu jest wielowymia-rowy i wieloaspektowy, różnorodne zachowania wynikają często z zupeł-nie różnych czynników, zupeł-niemzupeł-niej musi być traktowany priorytetowo przez rząd, a także przez organy terenowe. Jednostki wykluczone czy to ze wzglę-du na problemy materialne, czy kulturowe, muszą mieć poczucie, że nie po-zostają same a ich egzystencja w żaden sposób nie jest zagrożona. Jak bo-wiem słusznie zauważa E. Tarnowska, osoby wykluczone „pokazują pew-nego rodzaju chorobę społeczeństwa w postaci słabości więzi i braku soli-darności”68. Wydaje się, że obowiązkiem współczesnego, nowoczesnego społeczeństwa jest nie tylko leczenie, ale także zapobieganie takim sytua-cjom.
66 J. Szymańska, Przegląd programów profilaktycznych [w:] G. Świątkiewicz, (red.), Profi-laktyka w środowisku lokalnym, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, 2002, ss.140-152; zob. J. Szymańska, Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psycho-profilaktyki, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2012.
67 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2016 r. poz. 930).
68 Tarkowska E., Ubóstwo i wykluczenie społeczne [w:] Golinowska E., Tarkowska I., To-pińska, (red.), Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania-metody-wyniki, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2007, s. 342