Wypalenie zawodowe u pielęgniarek

Już od samego początku badań nad wypaleniem grupa zawodowa, którą stanowią pie-lęgniarki, znajdowała się w centrum zainteresowania badaczy. Pielęgniarka to osoba uprawniona do wykonywania działań wynikających z jej roli zawodowej, która obej-muje funkcje zawodowe oraz oczekiwane zachowania i postawy, zgodnie z określony-mi normaokreślony-mi i wzoraokreślony-mi zachowań. Rolą zawodową pielęgniarki jest pielęgnowanie, czyli pomaganie, towarzyszenie człowiekowi w zdrowiu, chorobie, niepełnej sprawno-ści oraz kształtowanie umiejętnosprawno-ści samoopiekuńczych. Pielęgniarka, dysponując pra-wem wykonywania zawodu, jest kompetentnym profesjonalistą w podejmowaniu nie-zależnych decyzji, dotyczących pielęgnowania i organizowania opieki pielęgniarskiej na wszystkich szczeblach systemu ochrony zdrowia. Ponadto jej wiedza i umiejętności kwalifi kują ją do współdziałania w zespole interdyscyplinarnym (Ciechaniewicz, 2001).

Profesjonalizacja zawodu pielęgniarskiego wiąże się ze zwiększeniem stopnia odpo-wiedzialności za wykonywane zadania, ale wymaga również coraz wyższego poziomu wiedzy i kwalifi kacji.

Ze względu na podmiot pracy, którym jest człowiek, niezbędną cechą jest umiejęt-ność nawiązywania kontaktów z ludźmi. Relacje interpersonalne są bardzo istotne. Od pielęgniarki wymaga się zdolności współpracy z innymi ludźmi, umiejętności nawiązy-wania kontaktów oraz prawidłowej komunikacji. Nawiązanie dobrej komunikacji jest warunkiem absolutnie koniecznym do uzyskania od pacjenta wiarygodnych informacji na temat historii choroby i stanowi jeden z podstawowych elementów terapii.

Realizowanie funkcji: opiekuńczej, wychowawczej, promującej zdrowie, a także profi laktycznej i terapeutycznej, odbywa się na rzecz pacjenta lub człowieka zdrowego.

Oprócz specyfi cznych predyspozycji praca ta wymaga również wysokich kwalifi kacji zawodowych, zdrowotnych oraz społeczno-moralnych ze względu na bezpośredni kon-takt z osobą potrzebującą wsparcia, pomocy, empatii, troski o życie i zdrowie (Burian, Gugała, 2003).

Pielęgniarka wykonuje takie czynności, na które pacjent nie pozwoliłby nie tylko nikomu postronnemu, ale czasami nawet bliskim sobie osobom. W trakcie swej pracy pielęgniarka rozmawia z pacjentem o wielu intymnych sprawach, dlatego w zawodzie pielęgniarskim normy etyczne mają szczególne znaczenie, gdyż (Tobiasz-Adamczyk, Bajka, Marmon, 1996):

● przedmiotem pracy pielęgniarki jest człowiek zagrożony chorobą, chory lub po-wracający do zdrowia;

● pacjenci z pełnym zaufaniem często powierzają swoje najbardziej intymne spra-wy pielęgniarkom;

● towarzyszy pacjentowi w różnych – nierzadko najbardziej tragicznych – momen-tach jego życia;

● błędy pielęgniarki lub nieprzestrzeganie przez nią norm etycznych mogą spowo-dować poważne następstwa i stanowić zagrożenie nie tylko dla zdrowia, ale i dla życia pacjenta;

● pielęgniarka w swej pracy ma do dyspozycji takie środki (leki, narkotyki itp), które użyte niewłaściwie mogą stać się niebezpieczne dla otoczenia.

Analizując motywy, jakimi kierują się osoby wybierające zawód pielęgniarki, należy odnieść się do wcześniejszych rozważań dotyczących motywacji wyboru zawodu leka-rza, gdyż jest to zawód również zaliczany do społecznych i jemu także można przypisać motywację określoną terminem „etyka poświęcenia”, czyli pracy z ludźmi i wywieranie na nich istotnego wpływu (Kadushin, 1974). Zatem praca pielęgniarki postrzegana jako służba człowiekowi, która może być źródłem zadowolenia, energii, satysfakcji i realiza-cji zawodowej, niekiedy jednak bywa też źródłem zniechęcenia, poczucia obciążenia oraz braku satysfakcji (Wilczek-Rużyczka, 2003b). Dzieje się tak dlatego, że praca pie-lęgniarki ma charakter wielozadaniowy, bardzo złożoną i specyfi czną strukturę. Do obo-wiązków pielęgniarki należy prowadzenie dokumentacji, obsługa sprzętu i urządzeń, zbieranie wywiadów o stanie zdrowia, kontakt emocjonalny z pacjentem, wykonywanie zabiegów, edukacja prozdrowotna pacjentów i promocja zdrowia. Każdy rodzaj czynno-ści wymaga rozmaitych zdolnoczynno-ści, umiejętnoczynno-ści i predyspozycji.

W literaturze psychologicznej (Beisert, 2007) wymienia się następujące kategorie uciążliwych i negatywnie ocenianych cech zawodu pielęgniarki, wyłonione w trakcie przeprowadzanych badań:

● Wymagania wynikające ze specyfi ki zawodu: zmianowość, praca w nocy, niere-gularny tryb życia, kontakt z brudem, wydzielinami itp. Jako uciążliwe traktowa-ne są także elementy pracy fi zycztraktowa-nej, nieuchrontraktowa-ne przy pielęgnacji i zabiegach, bliski kontakt fi zyczny z chorym, stwarzający ryzyko zarażenia się od niego. Ob-ciążenia zaliczone do tej kategorii są niemożliwymi do wyeliminowania składni-kami pracy pielęgniarki i pozostają poza sferą jej wpływu.

● Obciążenia psychiczne. Zgrupowane tu uciążliwe cechy zawodu wiążą się z ogromną odpowiedzialnością ciążącą na pielęgniarce w trakcie podawania le-ków i wykonywania zabiegów. Jest ona potęgowana przez świadomość skutle-ków (śmierć, pogorszenie stanu zdrowia pacjenta) własnych błędów. W podobny, uciążliwy sposób działa konieczność zachowania czujności i kontroli w sytuacji stałego kontaktu z traumatycznymi elementami życia (kalectwo, ból, cierpienie, śmierć).

● Brak warunków do leczenia. Elementy pozostające pod kontrolą pielęgniarek, a utrudniające lub uniemożliwiające proces leczenia. Brak instrumentów bezpo-średniego działania (leki, aparatura, sprzęt jednorazowego użytku, środki opatrun-kowe), braki bardziej ogólne (złe warunki lokalowe, zbyt mało liczny w stosunku do liczby pacjentów personel pielęgniarski, bariery architektoniczne), aż po brak rozwiązań systemowych (nieekonomiczna organizacja opieki medycznej).

● Niskie zarobki:

– niewspółmierność poziomu zarobków w stosunku do wymagań zawodu i in-dywidualnego wysiłku wkładanego w jego wykonanie;

– niskie wynagrodzenie w porównaniu z innymi grupami zawodowymi.

● Niski status zawodowy. Brak rzeczywistego uznania społecznego dla realnego trudu pielęgniarek, brak stosownej regulacji prawnej określającej ich status.

● Zła współpraca zespołu leczącego. Zalicza się tu problemy wynikające z hierar-chii zawodowej (sprzeczne polecenia przełożonych różnych szczebli, zrzucanie odpowiedzialności za skutki leczenia na pielęgniarki), z różnorodności członków społeczności leczącej (trudności w porozumieniu się z personelem technicznym, niekompetencja administracji, arogancja personelu pomocniczego). W miejsce pozytywnej oceny, którą spodziewają się uzyskać od osób bezpośrednio z nimi pracujących w zespole (lekarz), spotykają się z obniżeniem wartości ich wysiłku i pogardliwym traktowaniem, brakiem uznania, który dla nich stanowi gratyfi ka-cję.

● Zła współpraca z pacjentem i jego rodziną: cechy osobowościowe pacjentów, wadliwa relacja z pacjentem, wynikająca z nieodpowiedniego rozumienia przez niego roli pielęgniarki – instrumentalne traktowanie, brak szacunku, zbyt duże wymagania i żądania chorych, brak zadowolenia pacjentów z pracy pielęgnia-rek.

W zawodzie pielęgniarskim występuje na dużą skalę i w sposób ciągły intensywne zaangażowanie się w pracę z ludźmi. Pielęgniarka poznaje intymne problemy emocjo-nalne, społeczne i fi zyczne osób, którym udziela wsparcia. Ciągła troska o innych powo-duje, że reprezentanci tego zawodu niejednokrotnie płacą wysoką cenę psychiczną.

W swojej pracy często spotykają się z problemami etycznymi związanymi z opieką nad pacjentami znajdującymi się w krytycznym stanie zdrowia. Dylematy etyczne pojawia-jące się w takich sytuacjach dotyczą nie tylko pacjentów, ich rodzin, lecz również opie-kunów. Pracujące w tak emocjonalnie napiętym środowisku, gdzie zagadnienia kresu życia napotyka się codziennie, pielęgniarki mogą osiągnąć wysoki poziom stresu i do-świadczać moralnego dystresu (Meltzer, Huckabay, 2004).

Zagrożenie wypaleniem zawodowym w profesjach medycznych, szczególnie zaś osób zatrudnionych na oddziałach psychiatrycznych, wymaga zwrócenia uwagi na za-chowanie psychicznej równowagi u lekarzy i pielęgniarek, by zapobiec możliwościom zaistnienia problemów emocjonalnych podczas pracy, co wpłynie także pozytywnie na relacje lekarz, pielęgniarka – pacjent i na jakość opieki (Grassi, Magnani, 2000).

Obciążenia w pracy lekarzy i pielęgniarek oraz związane z tym ryzyko wypalenia zawodowego wynikają, jak już wcześniej wspomniano, nie tylko z odpowiedzialności za pacjentów i kontaktów o podłożu emocjonalnie stresującym, lecz także ze stawianych im wymogów odnoszących się do moralnych aspektów życia i poczucia kontroli. Chociaż nikt nie ma prawa ingerować w prywatne życie czy postępowanie osób, które cieszą się zaufaniem społecznym, do których należą lekarze i pielęgniarki, to jednak pacjentom przysługuje prawo do ochrony przed takimi przedstawicielami tych zawodów, którzy nie spełniają wymagań moralnych. Postępowanie w medycynie czy pielęgniarstwie nie wy-nika tylko z potrzeby niesienia pomocy i miłości bliźniego, lecz także z poczucia spra-wiedliwości i przestrzegania prawa. Dlatego lekarze i pielęgniarki muszą być osobami zarówno ofi arnymi, jak i prawdomównymi oraz godnymi zaufania (Dunn, 1997).

1.5. Zapobieganie wypaleniu zawodowemu w ujęciu