Rozdział II – Wyznaniowe dziedzictwo zaborców. 1. Prawo wyznaniowe b. dzielnicy pruskiej.
Cesarstwo Niemieckie, zwane II Rzeszą było monarchią konstytucyjną oraz państwem federalnym, złożonym z krajów będących monarchiami oraz wolnych miast. Jego ustrój
regulowała wzorowana na Konstytucji Związku Północno-Niemieckiego18
Konstytucja
Państwa Niemieckiego z dnia 16 kwietnia 1871 r.19
Dawała ona podmiotom je tworzącym ograniczoną niezależność wymieniając katalog spraw leżący w kompetencji federacji20
oraz formułowała zasadę, że prawo rzeszy ma moc nadrzędną nad wewnętrznymi prawami wszystkich jej członków. Do właściwości Cesarstwa nigdy nie należały sprawy stricte wyznaniowe, jednakże jego ustawodawstwo miało na nie wpływ, albowiem prawo kościelne jest gałęzią składającą się z wielu dziedzin, stąd też dochodziło do ingerencji w ustrój wyznaniowy poprzez uchwalenia m.in. praw cywilnych, karnych czy dotyczących prowadzenia aktów stanu cywilnego.
W wyniku niekorzystnego zakończenia dla Cesarstwa Niemieckiego pierwszej wojny światowej odrodzona Polska uzyskała część ziem wchodzących w skład Monarchii Pruskiej, która była krajem związkowym państwa niemieckiego, a uprzednio Związku Północno-Niemieckiego. Implikacją tego było to, że na prawo wyznaniowe przejętych ziem składały się akty normatywne Cesarstwa Niemieckiego, Królestwa Pruskiego oraz istniejącego przed II Rzeszą w latach 1867-1871 Związku Północno-Niemieckiego.
Prawo wyznaniowe odziedziczone po zaborcy nabrało ostatecznego kształtu w latach 1850-1900. Pierwsza data związana jest z ustanowieniem liberalnego w sprawach wyznaniowych i obywatelskich Dokumentu Konstytucyjnego dla Państwa Pruskiego z dnia
31 stycznia 1850r.21 przeistaczającego absolutne państwo pruskie w monarchię konstytucyjną. Druga data wiąże się z wejściem w życie Niemieckiego Kodeksu Cywilnego (Bürgerliches
Gesetzbuch, tzw. BGB22) regulującego szereg społeczno-gospodarczych spraw mających wpływ na życie religijne.
18 Zbiór Praw dla Paostw Królestwa Pruskiego 1867 Nr 56, s. 1347-1378. 19
Zbiór Praw dla Rzeszy Niemieckiej 1871 Nr 16, s. 93-127.
20 Uchwalony katalog zawarty w art. 4 Konstytucji nie był ostateczny. Kluczowa dla prawa wyznaniowego jego nowela, która przyczyniła się do podjęcia prac nad Niemieckim Kodeksem Cywilnym została uchwalona na skutek działao podjętych przez Johannesa Miquela i Eduarda Laskera - tzw. Lex Miquel-Lasker. Nowelizacja została opublikowana w Reichsgesetzblatt 1873 Nr 34, s. 379.
21
Zbiór Praw dla Paostw Królestwa Pruskiego 1850 Nr 3, s. 25-48. 22Reichsgesetzblatt 1896 Nr 21, s. 195-603.
15
Uchwalona Konstytucja Państwa Pruskiego z dnia 31 stycznia 1850r. stanowiła m.in., że23
:
– „wszyscy Prusacy są równi w obliczu prawa. Przywileje stanu miejsca nie mają. Urzędy publiczne pod zastosowaniem ustanowionych w prawach warunków dla wszystkich do tego zdatnych równie są przystępne‖ (art. 4);
– „zaręcza się wolność wyznania, łączenia się w towarzystwa religijne (art. 31 i 32) i wspólnego tak domowego jak publicznego wykonywania obrządków religii. Używanie praw obywatelskich i politycznych jest niezależne od wyznania religijnego. Wykonywanie wolności religijnej nie powinno przynosić uszczerbku obowiązkom obywatelskim lub politycznym‖ (art. 12);
– „stowarzyszenia religijne, jak również stowarzyszenia duchowne, które nie mają żadnych praw korporacyjnych, mogą takowe tylko przez osobne ustawy osiągnąć‖ (art. 13);
– „religia chrześcijańska przy tych urządzeniach krajowych, które z wykonaniem religii w połączeniu zostają, bez nadwerężenia gwarantowanej w art. 12. wolności religijnej, służy za zasadę‖ (art. 14)24
;
– „kościół ewangelicki i rzymsko-katolicki, jako też każde inne towarzystwo religijne urządza i zawiaduje swymi sprawami niezawiśle i pozostaje w dzierżeniu i używaniu zakładów, instytutów i funduszów przeznaczonych na swoje cele nabożeństwa, nauki i dobroczynności‖ (art. 15);
– „odnoszenie się towarzystw religijnych do swych przełożonych nie podlega żadnej przeszkodzie. Ogłaszanie rozporządzeń kościelnych podlega tylko takim ograniczeniom, jakim podlegają wszelkie inne ogłoszenia‖ (art. 16);
– „względem patronatu kościelnego i względem warunków, pod jakim takowy może być
zniesionym, osobne prawo wydane będzie‖25
(art. 17);
– „prawo zamianowania, prezentowania, wyboru i potwierdzania przy obsadzaniu posad kościelnych znosi się, o ile ono rządowi służy i nie zasadza się na patronacie albo szczególnych tytułach. Postanowienie niniejsze do umieszczenia duchownych przy wojsku i przy publicznych instytutach zastosowania nie znajduje‖ (art. 18);
23 Król Fryderyk Wilhelm IV nosił się z zamiarem nadania Królestwu Prus liberalniejszej konstytucji, której projekt opublikowano w Zbiorze Praw dla Paostw Królestwa Pruskiego (1848 Nr 55, s. 518-541). Jednakże, wobec opanowania zmuszających go do ograniczenia władzy nastrojów rewolucyjnych dokonał rewizji postanowieo projektu.
24 Zamysł art. 14 Konstytucji czytelniej tłumaczy autor i wydawca, A. Wojkowski w broszurze z 1850 r.
Konstytucja Pruska przyjęta przez króla pruskiego i obiedwie izby. Tłumaczy on wskazany artykuł następująco:
„W urządzeniach paostwa będących w związku z wykonywaniem religii, przyjęta zostaje za podstawę religia chrześcijaoska — bez uszczerbku wszelako dla wolności religijnej zaręczonej w art. 12”.
16
– „zaprowadzenie małżeństwa cywilnego nastąpi w miarę osobnego prawa, które także prowadzenie rejestrów stanu cywilnego ureguluje‖ (art. 19);
– „przy urządzeniu publicznych szkół ludowych, należy szczególniej mieć na względzie stosunki religijne. Nauką religii w szkole ludowej kierują właściwe stowarzyszenia religijne‖ (art. 24);
– „każdy Prusak ma prawo do wolnego objawiania myśli swoich mową, pismem, drukiem i obrazowem przedstawieniem Cenzura nie może być zaprowadzoną, wszelkie zaś inne ograniczenie wolności druku tylko na drodze prawodawstwa nastąpią‖ (art. 27);
- „wszyscy Prusacy mają prawo zgromadzać się spokojnie i bez broni w miejscach zamkniętych, a to bez poprzedniego pozwolenia zwierzchności. Przepis ten nie rozciąga się do zgromadzeń pod golem niebem, które i pod względem poprzedniego od zwierzchności pozwolenia podlegają przepisom prawa‖ (art. 29);
- „wszyscy Prusacy mają prawo łączyć się w towarzystwa w takich celach, które się ustawom karnym nie sprzeciwiają. Ustawy zawierają przepisy, jak prawo w niniejszym i poprzednim (29) artykule zagwarantowane, wykonywanem być winno, ku ubezpieczeniu publicznej spokojności. Stowarzyszenia polityczne mogą ulec ograniczeniom i przemijającym zakazom w drodze prawodawstwa‖ (art. 30);
- „prawo przepisuje warunki, pod którymi wolno udzielić lub odmówić praw korporacyjnych‖ (art. 31).
Konstytucja doprowadziła do formalnego zrównania w prawach wszystkich chrześcijan i do znacznego polepszenia losu ludzi o innych światopoglądach. Powszechnego równouprawnienia zadeklarowanego w art. 4 nie udało się w pełni zrealizować za sprawą art. 14 Konstytucji Pruskiej26, którego niekorzystna wykładnia blokowała dostęp do niektórych urzędów państwowych wyznawcom religii niechrześcijańskich oraz osobom deklarującym bezwyznaniowość. Ze względu na brak przepisów intertemporalnych i derogacyjnych kontrowersje budziło obowiązywanie części dotychczasowych norm faworyzujących chrześcijaństwo i utrzymujących nierówności stanowe.
Ostateczne równouprawnienie ze względu na wyznanie przyniosło wejście w życie
Ustawy Związku Północnoniemieckiego z dnia 3 lipca 1869 r. prawo, tyczące się równouprawnienia konfesyi we względzie cywilnym i obywatelskim27, której jedyny artykuł stanowił: „Wszelkie istniejące jeszcze, z różności wyznania religijnego wyprowadzone
26
Art. 14 Konstytucji Pruskiej został formalnie uchylony dopiero na mocy art. 81 Konstytucji Wolnego Paostwa
Prus z dnia 30 listopada 1920 r. - Gesetzsammlung für Preußen 1920 Nr 55, s. 543-558.
17
ograniczenia praw cywilnych i obywatelskich uchylają się niniejszym. W szczególności uzdolnienie do uczestnictwa w reprezentacji gminnej i krajowej, jako też do sprawowania urzędów publicznych, niezależne być ma od wyznania religijnego‖28
. Przepis ten zgodnie z zasadą lex superior derogat legi inferiori zmienił niekorzystną wykładnie art. 14 ustawy zasadniczej.
Na ziemiach byłego zaboru pruskiego obywatele mieli możliwość uzyskania statusu osób bezwyznaniowych od czasu wejścia w życie Ustawy z dnia 30 marca 1847 r. tyczącej się
urodzeń, zamęść i przypadków śmierci, poświadczanych cywilnie przez sądy miejscowe.
Bezwyznaniowcy mogli zawierać śluby cywilne oraz rozwodzić się. Ustawa z dnia 14 maja
1873 r. dotycząca wystąpienia z kościoła29
nieznacznie zmieniła procedurę opuszczenia związku wyznaniowego i uregulowała cywilne zobowiązania z tego wynikłe.
Pruski prawodawca jako jedyny z zaborców dał Żydom na podstawie Ustawy z dnia 28
lipca 1876 r. o wystąpieniu z gmin wyznaniowych żydowskich30
możliwość opuszczenia kahału bez zrzeczenia się wyznania. Było to istotne ze względu na występujące wśród wyznawców religii mojżeszowej głębokie podziały oraz wewnętrzne walki na tle religijnym, które w skrajnych przypadkach prowadziły do deklarowania przez zwaśnione osoby bezwyznaniowości. Do takich działań zmuszał ich uprzednio nieznający wyjątków § 35
Ustawy z dnia 23 lipca 1847 r. o stosunkach żydów31 stanowiący o przymusie należenia przez
Żydów do gminy wyznaniowej miejsca zamieszkania.
Możliwość opuszczenia kahału oraz zadeklarowania bezwyznaniowości została uproszczona Ustawą z dnia 13 grudnia 1918 r. o ułatwieniu występowania z kościoła
i gmin synagogalnych żydowskich32
.
Prusak na podstawie obowiązującego na części ziem pruskich od dnia 1 czerwca 1794 r.
Powszechnego prawa krajowego dla państw pruskich33 (tzw. „Landrecht‖ od nazwy:
Allgemeines Landrecht für die Königlich Preussischen Staaten) mógł swobodnie zmienić
wyznanie jeżeli posiadał ukończone 14 lat (§ 84 cz. 2 tytuł 2 w zw. z § 40 cz. 2 tytuł 11). Uprawnienie przysługiwało wcześnie, gdyż pełnoletniość Landrecht przewidywał dla osób, które ukończyły 24 rok życia, a późniejszy Niemiecki Kodeks Cywilny 21 rok życia (art. 2).
28
Bundesgesetzblatt des Norddeutschen Bundes Band 1869 Nr 28, s. 292.
29 Zbiór Praw dla Paostw Królestwa Pruskiego 1847 Nr 30, s. 429-452. 30
Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten 1876, s. 353. 31
Zbiór Praw dla Paostw Królestwa Pruskiego 1873 Nr 14, s. 345-348. 32 Zbiór Praw dla Paostw Królestwa Pruskiego 1918 Nr 42, s. 199. 33 Powszechne Prawo Kraiowe dla Paostw Pruskich, Poznao 1826.
18
Wychowywanie dzieci regulowała Deklaracja Królewska z dnia 21 listopada 1803 r.
wydana w celu zapobieżenia rozłamom i nieporozumieniom w rodzinach34
oraz Landrecht (§ 82 cz. 2 tytuł 2 Landrechtu). Prawo stanowiło, iż w małżeństwach mieszanych, jeżeli rodzice nie postanowili inaczej, bądź byli w sporze należało dzieci ślubne do 14 roku życia wychowywać w religii ojca, nawet po jego śmierci, chyba że dozwolił on przynajmniej na rok przed śmiercią wychowywać je w wyznaniu żony. Początkowo sądy pruskie nie miały jednolitej linii orzeczniczej i zdarzało im się orzekać wbrew brzmieniu przepisów celem niedopuszczenia do rozbicia rodziny. Ostatecznie zwyciężyło stanowisko, że należy trzymać się bezwzględnie litery prawa35
.
Na podstawie §642 cz. 2 tytuł 2 dzieci nieślubne były wychowywane w religii matki. Wyjątek stanowił §643 cz. 2 tytuł 2, który do czasu równouprawnienia zaprowadzonego
Ustawą Związku Północnoniemieckiego z dnia 3 lipca 1869 r., nakazywał dzieci nieślubne
wychowywać w religii chrześcijańskiej do ukończenia przez nie czternastego roku życia, jeżeli ojciec był chrześcijaninem. Niemiecki kodeks cywilny stanowił, iż w przypadku wyznaczania opiekuna dla małoletniego sąd opiekuńczy miał mieć wzgląd na jego wyznanie (§ 1779) oraz mógł odebrać prawo do religijnego wychowania pupila opiekunowi, który nie należał do wyznania podopiecznego (§ 1801).
Ciekawym faktem jest, że procesy sądowe dotyczące religijnego wychowywania nieletnich były wszczynane przez związki wyznaniowe posiadające prawa korporacyjne, co miało służyć wyegzekwowaniu edukacji w prawem przewidzianej wierze.
Celem zaspokojenia indywidualnych potrzeb religijnych Prusacy mogli na podstawie Landrechtu urządzać nabożeństwa domowe za zgodą pana domu, jednakże nikomu nie było wolno, pod pozorem gorliwości religijnej, burzyć spokoju domowego lub naruszać prawa rodzinnego. Nabożeństwa nie mogły narażać porządku jak i bezpieczeństwa krajowego (§§ 7,9 i 44 cz. 2 tytuł 11).
Konstytucyjne prawo koalicji zawarte w art. 29 i 30 wykonywane wpierw przez Ustawę z dnia 11 marca 1850 r. względem zapobieżenia niebepiecznym dla prawnej wolności
i porządku nadużyciom, co do prawa zgromadzenia i stowarzyszenia36, a następnie od dnia 15 maja 1908 r. przez liberalniejszą, choć posiadającą antypolskie przepisy Ustawę Rzeszy z dnia
34 Tekst deklaracji znajduje się między innymi w suplemencie prawnym na s. 4 do Beilagen zu der Darlegung des
Verfahrens der Preußischen Regierung gegen den Erzbischof von Cöln, Berlin 1838.
35
Wykładnie wskazanych przepisów jak i orzeczenia sądowe ich dotyczące przedstawił w uzasadnieniu Sąd Apelacyjny w Poznaniu w sprawie o sygn. akt: II Cz. (X) 1115/35, OSP 329/1936.
19
19 kwietnia 1908 r. prawo o stowarzyszeniach i zebraniach37 pozwalało niesformalizowanie
gromadzić się w celu wykonywania czynności kultowych. Reglamentacje ustawowe nie miały zastosowania do tzw. „kółek‖ oraz „zamkniętych towarzystw‖. Członkowie tych grup mogli we własnym zamkniętym gronie czynić wszystko, czemu się ustawy karne nie sprzeciwiały w tym poruszać sprawy publiczne38
. Konstanty Kościński w opublikowanej przez siebie broszurze: Nowe prawo o stowarzyszeniach i zebraniach z dnia 19-go kwietnia 1908 r. pouczał, powołując się na sądowe orzeczenia dotyczące uprzednio obowiązującej ustawy, że: „Najwyższy Sąd Rzeszy w Lipsku oraz Najwyższy Pruski Sąd Administracyjny w Berlinie głównie na dwie rzeczy kładą naciska mianowicie:
1) zamknięte Towarzystwo jako takie ma być ściśle ograniczone i na zewnątrz zamknięte;
2) zamknięte Towarzystwo jako takie ma się składać z osób, których łączą wewnątrz wzajemne osobiste stosunki.‖39
.
Każdy Prusak mógł zorganizować kult publiczny na podstawie prawa o zgromadzeniach. Nie było obowiązku powiadamiać władz o otwartych zebraniach odbywających się w pomieszczeniach zamkniętych, jeżeli nie omawiano na nich spraw publicznych. Sądy stosując wprost art. 29 i 30 Konstytucji Pruskiej wypracowały stanowisko, że władza tylko ze względu na spokojność publiczną mogła zakazać odbycia wymagającego zameldowania zgromadzenia w pomieszczeniu zamkniętym oraz odmówić pozwolenia na zgromadzenie, czy
pochód odbywający się pod gołym niebem40
.
Treść art. 19 Konstytucji Pruskiej z 1850 r. zapowiadała wprowadzenie świeckich małżeństw, co było o tyle istotne, że większość mieszkańców mogła zawrzeć skutecznie tylko ślub wyznaniowy. Do jego udzielenia duchownego nie można było przymusić i choć o trwałości małżeństwa wyrokował sąd państwowy, to nie orzekał on u katolików rozwodów, tylko wieczną separację od stołu i łoża, która wywierała cywilne skutki rozwodu uniemożliwiając zabranie kolejnego małżeństwa. Realizację konstytucyjnej obietnicy przyniosły czasy kulturkampfu. Dopiero od dnia 1 października 1874 r. mocą Ustawy z dnia 9
37 Reichsgesetzblatt, 1908, s. 151. Prawo obowiązujące uprzednio, a zawarte w Landrechcie również pozwalało się zrzeszad dla wykonywania czynności religijnych, jednakże za zgodą rządu (§§ 10-12 cz. 2 tytuł 11).
38
§ 24 Ustawy o zgromadzeniach z 1908 r. stanowił, że jeżeli istnieją liberalniejsze przepisy szczególne dotyczące związków wyznaniowych posiadających prawa korporacyjne, to mają one pierwszeostwo.
39
Konstanty Kościoski, Nowe prawo o stowarzyszeniach i zebraniach z dnia 19-go kwietnia 1908 roku, Poznao 1908.
40 „Trybunał Administracyjny podzielił pogląd Okręgowego Sądu Administracyjnego i dodał argument, że art. 29
i 30 konstytucji ustalają wyczerpująco ograniczenia zgromadzeo, a zatem rozwiązanie ich z przyczyn w tych artykułach nie przewidzianych jest sprzeczne z konstytucją *…+. I tym razem Trybunał Administracyjny 5 X 1897 r. w podobnej sprawie uchylił decyzje rozwiązujące zgromadzenia” - Konstanty Grzybowski, Historia
20
marca 1874 r. o zadokumentowaniu stanu osobowego i o formie zawiązania małżeństwa41 w Prusach wprowadzone zostały dla wszystkich świeckie urzędy stanu cywilnego, śluby i metryki42. Wyraźnie nią inspirowana wchodząca w życie na terenie całych Niemiec od dnia 1 stycznia 1876 r. Ustawa Rzeszy Niemieckiej z dnia 6 lutego 1875 r. o zadokumentowaniu
stanu osobowego i o zawiązaniu (zawarciu) małżeństwa43 wprowadziła rozwody cywilne dla wszystkich, co wynikało z jej §7744. Konieczność zawierania ślubów według prawa świeckiego zabezpieczały przepisy karne stanowiące, że duchowny lub inny służebnik religijny, który udzielił ślubu wyznaniowego bez upewnienia się, że małżeństwo zostało zawarte przed urzędnikiem stanu cywilnego podlegał karze grzywny albo karze więzienia do trzech miesięcy. Na podstawie nowego prawa w sprawach małżeńskich, tak jak to było wcześniej, orzekał sąd cywilny, a w przypadku odmowy udzielenia przez władze ślubu można było złożyć skargę do sądu.
Pruski prawodawca nie był konsekwentny w stanowieniu instytucji przyjaznych osobom bezwyznaniowym. Skazą na wolności sumienia i wyznania były obowiązujące w Niemczech przepisy dotyczące przysięgi oraz religijnego kształcenia dzieci.
Przysięgi, które obowiązywały w Prusach m.in. w wojsku i urzędach45
oraz w sądownictwie posiadały religijne piętno. Gwoli przykładu pruscy urzędnicy ślubowali: „Ja N. N. przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu i Wszystkowiedzącemu, iż Najjaśniejszemu Królowi Pruskiemu, memu Najmiłościwszemu Panu, chcę być poddanym, wiernym i posłusznym i pełnić ściśle wszystkie obowiązki, mocą urzędu mego na mnie włożone, wedle najlepszej wiedzy i sumienia mego, tak mi Panie Boże dopomóż itd.‖ (istniała możliwość dodania do ustanowionych słów formuły afirmacyjnej właściwej dla swojego
wyznania)46. Niemiecka Ustawa z dnia 1 lutego 1877 r. o postępowaniu karnym
(Strafprozeßordnung)47
przewidywała, że przysięgi religijne są zobowiązani składać: przysięgli (§ 288) jak i świadkowie (§§ 62,63). Odbierana od świadka zaczynała się od słów: „Przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu i Wszechwiedzącemu‖, a kończyła się słowami:
41
Zbiór Praw dla Paostw Królestwa Pruskiego 1847 Nr 7, s. 173-195.
42 Wcześniej były one prowadzone dla Żydów, bezwyznaniowców oraz tolerowanych związków wyznaniowych. 43
Reichsgesetzblatt, 1875 Nr 4, s. 23-29.
44 Sama Ustawa z dnia 9 marca 1874 r. o zadokumentowaniu stanu osobowego i o formie zawiązania
małżeostwa nie mogła (chod były poglądy przeciwne) zapewnid wszystkim możliwośd zabrania rozwodów
cywilnych, bo gdyby tak było, to zbędne byłoby zaprowadzenie od dnia 1 marca 1875 r. na terenie Królestwa Prus § 77 Ustawy Rzeszy Niemieckiej z dnia 6 lutego 1875 r., co zostało uczynione mocą Rozporządzenia
królewskiego z dnia 14 lutego 1875 r. - Zbiór Praw dla Paostw Królestwa Pruskiego 1875 Nr 5, s. 149-150.
Przedstawiona wątpliwośd nie mogła wywoład zamętu wobec tego, że kontrowersje trwały tylko 5 miesięcy. 45
Rudolf Absolon, Die Wehrmacht im Dritten Reich, München 1998, s. 163-166. 46
Zbiór Praw dla Paostw Królestwa Pruskiego 1867 Nr 8, s. 253-255 oraz Nr 45, 1187-1188. 47 Reichsgesetzblatt 1871 Nr 8, s. 253-346.
21
„Tak mi Panie Boże dopomóż‖ (§ 62). Od jej złożenia w przytoczonej formie mógł się uchylić tylko członek stowarzyszenia religijnego, któremu ustawa zezwalała na posługiwanie się zamiast wymienioną przysięgą stosowną rotą zaręczeniową (§ 64). Ustawa przewidywała zarówno kary, jak i środki przymusu dla osób odmawiających złożenia przysięgi oraz roty zaręczającej (§ 69). Należy dodać, że również w innych ustawach miały miejsce podobne rozwiązania, np. w § 51 Ustawy z dnia 27 stycznia 1877 r. prawo o ustroju
sądów Gerichtsverfa-ssungsgesetz48
). O tym, że religijne ślubowanie było niedopracowane i nie przewidywało wszystkich wyznań świadczy fakt, że dopiero Najwyższym Rozkazem
Gabinetowym z dnia 11 września 1911 r.49
ustanowiono rotę przysięgi wojskowej dla Żydów. Problemowi przysięgi zaradzono ostatecznie dopiero mocą powojennej Konstytucji
Rzeszy Niemieckiej z dnia 11 sierpnia 1919 r.50, która stanowiła w art. 136, że nikogo nie można zmusić do złożenia jej w religijnej formie.
Inne ograniczenia wolności sumienia i wyznania zawierało pruskie szkolnictwo, albowiem jeżeli w szkole nie uczono religii, do której należał uczeń, był on obowiązany chodzić na naukę jednej z nauczanych w szkole51
. „Zarządzenie ministerialne z dnia 16
stycznia 1892 r. Nr U. III a. 3055 wyjaśniło, że ojciec dziecka podlegającego obowiązkowi
szkolnemu, nawet wtedy, kiedy sam nie należy do żadnego związku religijnego przez państwo uznanego, obowiązany jest posyłać dziecko na naukę religii w publicznej szkole powszechnej chyba, że udowodni, że dziecko skądinąd pobiera naukę religii w sposób, według uznania władzy wystarczający‖52
. Zapisanie dziecka do szkoły prywatnej nie rozwiązywało problemu, gdyż wszystkie szkoły podlegały nadzorowi państwowemu (art. 23
Konstytucji) i musiały realizować ustalony program nauczania, do którego należała nauka
religii.
Nauka w szkołach pruskich nie była neutralna światopoglądowo, gdyż program nauczania współgrał z nauką religii, ażeby wyeliminować sytuację, w której np. wiedza wykładana w ramach nauk przyrodniczych pozostawałyby w sprzeczności z treściami nauczanymi na lekcjach religii53.
48 Reichsgesetzblatt 1871 Nr 4, s. 41-76. 49 Armee-Verordnungsblatt, 1911, s. 273. 50 Reichsgesetzblatt, 1919 Nr 152, s. 1383-1418. 51
Wskazują na to ustalenie zawarte na s. 590 - Konstanty Grzybowski, Historia Paostwa ...
52 Jakub Sawicki, Studia nad położeniem prawnym mniejszości religijnych w paostwie polskim, Warszawa 1937, s. 73.
53
„W nauczaniu historii naturalnej należało uwzględnid naukę o ciele ludzkim i zapoznad uczniów z najważniejszymi zagadnieniami higieny osobistej. Nauka ta miała ściśle się wiązad z wykształceniem religijnym ucznia. Przy nauczaniu fizyki należało ograniczyd się do podania najprostszych zjawisk, zwłaszcza tych, które przyczynid się mogą do usuwania zabobonów”. Z kolei w Zygmunt Samolewicz, Karol Benoni, Gimnazya
22
O tym, że prymat w Prusach miały wieść szkoły wyznaniowe nad szkołami dla osób o rożnych religiach (tzw. szkołami symultannymi) programowo stanowił art. 24 Konstytucji o treści: „Przy urządzeniu publicznych szkół ludowych, należy szczególniej mieć na względzie stosunki religijne. Nauką religii w szkole ludowej kierują właściwe stowarzyszenia religijne‖. Jego założenia nigdy nie zostały zrealizowane, gdyż system oświaty oparty na tym artykule miał zostać urządzony ustawą go normującą (wynika to z art. 26 w zw. z art. 112 Konstytucji), która nie została wydana. W świetle powyższych faktów należy dojść do wniosku, że efektem obowiązujących regulacji było, że dzieci uczące się w szkołach wyznaniowych różnych religii kończyły edukację z różną wiedzą na poszczególne tematy ze względu na obowiązek skorelowania nauczanego materiału z konfesją.
Nieposyłanie dzieci do szkół było karane, a obowiązkiem szkolnym były objęte co do zasady dzieci w wieku od 6 do 14 roku życia (art. 1 i 2 Ustawy z dnia 11 grudnia
1845 r. Die Schulordnung für die Elementarschulen der Provinz Preussen)54.
Na podstawie głoszącego nadejście szerszej tolerancji religijnej Edyktu Wölnera z dnia
9 lipca 1788 r. Kościoły ewangelickie jak i Kościół katolicki zostały uznane za główne
i uprzywilejowane wyznania chrześcijańskie55