na rzecz uczenia się przez całe życie
3.2.1. Potrzeba integracji rozwiązań z obszarze walidacji
Rozwiązania walidacyjne istniejące obecnie na wolnym rynku, choć niektóre wykorzystywane od wielu lat, nie dają kompleksowej od-powiedzi na społeczne zapotrzebowanie. Część z nich stanowi prak-tyki wysokiej jakości, całość jednak nie tworzy spójnego systemu. Informacja o możliwościach walidacji efektów uczenia się jest nie-pełna i nie dociera do wszystkich potencjalnie zainteresowanych, a uzyskiwane dyplomy i certyfikaty nie zawsze stanowią wiarygod-ne potwierdzenie posiadanych kompetencji. Na rynku certyfikacji funkcjonuje wiele podmiotów świadczących usługi o
nej jakości. Wydawane przez nie zaświadczenia o posiadanych efek-tach uczenia się trudno ze sobą zestawiać i porównywać. Ogranicza to ich użyteczność z punktu widzenia zarówno pracodawców, jak i pracowników. Prace nad zintegrowanym systemem kwalifikacji służą zwiększeniu porównywalności poszczególnych rozwiązań i zapewnianiu jakości walidacji.
W odniesieniu do walidacji modernizacja systemu kwalifikacji ma uła-twić potwierdzanie efektów uczenia się, niezależnie od sposobu ich uzyskania. Zgodnie z Zaleceniem Rady z dnia 20 grudnia 2012 roku w sprawie walidacji uczenia się pozaformalnego i nieformalnego potwierdzanie kompetencji powinno być możliwe i dostępne dla wszystkich zainteresowanych, którzy chcą zwalidować efekty ucze-nia się uzyskane poza szkołą lub uczelnią. Tworzony system walidacji ma być otwarty na potrzeby użytkowników i włączający istniejące rozwiązania, pod warunkiem że spełniają one wymagania jakości.
3.2.2. Zapewnianie jakości
Stosowanym w Polsce rozwiązaniom z zakresu walidacji towarzyszą różne działania na rzecz zapewniania jakości. W oświacie i w szkolnic-twie wyższym wprowadzono całościowe systemy zapewniania jako-ści, odpowiadające zasadom i standardom ustalonym na poziomie europejskim14. W przypadku rozwiązań stosowanych wobec kwa-lifikacji nadawanych poza tym systemem często brakuje tego typu standardów. Część certyfikatów jedynie potwierdza odbyte kursy czy szkolenia, nie odnosząc się do potwierdzonych efektów uczenia się. Takie certyfikaty nie spełniają jednego z podstawowych założeń tworzonego systemu, który ma się opierać na rozumieniu kwalifikacji przez pryzmat efektów uczenia się, a nie procesu nauczania.
W celu zapewnienia wiarygodności kwalifikacji wpisywanych do re-jestru prowadzi się prace nad zasadami zapewniania jakości, które mają obowiązywać w zintegrowanym systemie kwalifikacji. Zasady te mają być zgodne ze standardami proponowanymi w Unii Europej-skiej, pozostając zakorzenione w polskiej tradycji i nawiązując do naj-lepszych polskich doświadczeń i praktyk w tej dziedzinie.
W pracach tych przyjęto, że problematyka jakości kwalifikacji bę-dzie rozpatrywana pod kątem kwalifikacji nadawanej konkretnej osobie. W wyniku dyskusji ekspertów oraz debaty społecznej uzna-no za celowe wyodrębnienie trzech głównych grup czynników ja-kości kwalifikacji. Są to: jakość kwalifikacji opisanej, jakość procesu walidowania oraz jakość procesów nauczania i uczenia się.
14 W Zaleceniu Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 roku w sprawie ustanowienia euro-pejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie oraz w innych euroeuro-pejskich dokumentach i materiałach dotyczących tej problematyki.
Od strony walidacji jakość nadanej kwalifikacji zależy od tego, czy proces walidacji jest adekwatny do charakteru efektów uczenia się oraz innych wymagań dla danej kwalifikacji. Jakość nadanej kwa-lifikacji warunkowana jest również tym, czy została zapewniona kompletność procesu walidacji, czyli czy w dostatecznym zakresie sprawdzono osiągnięcie efektów uczeniasię oraz innych wymagań dla danej kwalifikacji. Ponadto, aby jakość nadawanych kwalifika-cji była wysoka, na każdym etapie procesu walidakwalifika-cji należy zadbać o zapewnienie odpowiednich zasobów kadrowych, organizacyjnych i materialnych. Zapewnianie jakości walidacji obejmuje również wła-ściwe przygotowanie osób zainteresowanych tym procesem oraz od-powiedni wybór sposobów działania, metod i narzędzi.
W ramach prac nad zasadami zapewniania jakości kwalifikacji stwo-rzono propozycję schematu instytucji, które docelowo powinny być zaangażowane w zapewnianie jakości. Sformułowane wcześniej ogólne zasady zapewniania jakości kwalifikacji odniesiono następ-nie do poszczególnych instytucji, do relacji między nimi, a także do wybranych procesów, przede wszystkim do procesu walidacji. Doce-lowo przestrzeganie zasad zapewniania jakości będzie warunkiem ustanowienia kwalifikacji w zintegrowanym systemie kwalifikacji. W zapewnianie jakości zostanie włączonych wiele podmiotów i in-stytucji, ale ostatecznym gwarantem jakości ma być państwo (więcej o planowanych rozwiązaniach w tym zakresie p. IBE, 2014).
3.2.3. Metody oceny efektów uczenia się
Minimalne wymagania dotyczące walidacji zestawów efektów ucze-nia się wyodrębnionych w kwalifikacjach zostaną określone w stan-dardzie kwalifikacji (powstałym przy udziale praktyków). Instytucje odpowiedzialne za proces walidacji mogą w różnym stopniu uszcze-góławiać rozwiązania dotyczące metod oceny i kryteriów weryfikacji efektów uczenia się. Stopień standaryzacji w zakresie metod i kryte-riów oceny powinien wynikać ze specyfiki danej kwalifikacji. W celu zapewnienia wiarygodności i jakości procesu walidacji instytucje cer-tyfikujące będą zobowiązane do cyklicznego przeprowadzania ewa-luacji wewnętrznej, obejmującej m.in. weryfikacje adekwatności sto-sowanych metod i kryteriów oceny do danej kwalifikacji i rzetelności ich stosowania. Proces walidacji i metody oceny efektów uczenia się wykorzystywane przez instytucję walidującą będą również przed-miotem analiz przez instytucję zewnętrznego zapewniania jakości.
3.2.4. Zaangażowanie praktyków
Zaangażowanie praktyków i środowisk związanych z konkretnymi branżami i profesjami jest niezbędne na poziomie zarówno okre-ślania efektów uczenia się potrzebnych do zdobycia kwalifikacji,
3. Walidacja efektów uczenia się uzyskanych poza systemem formalnym w Polsce
czynniki jakości kwalifikacji
jak i zaangażowania w proces walidacji i oceny osób do niej przy-stępujących. Ani przedstawiciele administracji publicznej, ani oso-by związane z formalnym szkolnictwem (nauczyciele i pracownicy zajmujący się nadzorem, np. w kuratoriach) nie mają wystarczają-cej wiedzy do stwierdzenia, jakie umiejętności powinien posiadać pracownik. System walidacji powinien korzystać ze wsparcia spe-cjalistów pracujących w danej branży, odpowiedzialnych m.in. za określenie zakresu kompetencji potrzebnych do uzyskania określo-nych kwalifikacji.
Udział praktyków jest wskazany już podczas identyfikacji kompe-tencji, która jest pierwszym etapem walidacji prowadzącym do uzy-skania kwalifikacji związanych z wykonywaniem czynności zawodo-wych, a także podczas oceny efektów uczenia się, poprzedzającej wydanie decyzji o potwierdzeniu kompetencji i nadaniu kwalifikacji. Słuszne jest, by w planowaniu obydwu etapów uwzględnić opinie interesariuszy ze środowiska pracodawców i osób czynnie wykonu-jących zawód.
Zaangażowanie praktyków jest niezbędne na innych etapach i w róż-nych procesach związaróż-nych z walidacją. Już same opisy kwalifikacji zawierające efekty uczenia się powinny być tworzone przy zaanga-żowaniu praktyków, przedstawicieli branży odpowiedniej dla danej kwalifikacji. Obecnie na rynku kwalifikacji istnieją standardy wyma-gań będące podstawą przeprowadzenia egzaminu potwierdzające-go kwalifikacje zawodowe dla zawodów, których kształcenie odbywa się w systemie edukacji formalnej. Ponadto, obowiązują standardy egzaminacyjne opracowane przez Związek Rzemiosła Polskiego; ist-nieją również standardy dla zawodów regulowanych, w przypadku których zakres wymaganych kompetencji jest określany przepisami prawnymi. W zintegrowanym krajowym systemie kwalifikacji stan-dardy egzaminacyjne powinny być wtórne wobec opisów efektów uczenia się dla danych kwalifikacji. Na bazie prawidłowo opracowa-nych opisów efektów uczenia się mogą powstawać standardy egza-minacyjne.
3.2.5. informacja i doradztwo
W zintegrowanym systemie kwalifikacji doradcy zawodowi będą od-grywać ważną rolę i wypełniać istotne zadania. Wsparcie profesjonalnie przygotowanych doradców będzie przydatne zwłaszcza w pierwszych etapach procesu walidacji – przy identyfikacji i dokumentacji efektów uczenia się zdobytych w drodze pozaformalnej i nieformalnej. Doradcy mogą wspierać osoby przystępujące do walidacji w ocenie swoich wła-snych kompetencji oraz w określeniu możliwych dróg postępowania. W przypadku nastawienia na zdobycie konkretnej kwalifikacji decyzje te mogą dotyczyć rozpoczęcia procesu dokumentowania posiadanych 3. Walidacja efektów uczenia się uzyskanych poza systemem formalnym w Polsce
opinie interesariuszy na różnych etapach walidacji
kompetencji, przystąpienia do weryfikacji efektów uczenia się lub podję-cia działań na rzecz uzupełnienia kompetencji. Doradca może prowadzić kandydata przez cały proces zdobywania kwalifikacji, a w szczególności wspierać go w dokumentowaniu kompetencji.
Ze względu na przewidywaną rolę doradców edukacyjno-zawodo-wych i zawodoedukacyjno-zawodo-wych w zintegrowanym systemie kwalifikacji oraz perspektywę nowych zadań, które stoją przed tą grupą zawodową, w projekcie „Opracowanie założeń merytorycznych i instytucjonal-nych wdrażania Krajowych Ram Kwalifikacji oraz Krajowego Rejestru Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie” prowadzone są seminaria dla doradców edukacyjno-zawodowych i zawodowych. Od listopada 2012 do września 2014 roku przeprowadzono 63 takich seminariów. Do czerwca 2015 roku przewidziano 21 kolejnych spotkań, których uczestnicy zapoznają się z zagadnieniami związanymi z Europejską i Polską Ramą Kwalifikacji oraz poszerzają swoją wiedzę z zakresu funkcjonowania systemów kwalifikacji w innych krajach. Doradcy biorący udział w seminariach poznają metodę walidacji osiągnięć (portfolio), dzięki której można potwierdzić uzyskane kompetencje oraz zapoznają się z procedurami zapewniania jakości kwalifikacji15. Działania na rzecz wsparcia i rozwoju kompetencji doradców realizu-je również Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Usta-wicznej (KOWEZiU), organizując seminaria i konferencje z zakresu poradnictwa zawodowego, prowadząc forum dyskusyjne dla dorad-ców i oferując tej grupie materiały edukacyjne i promocyjne. Wśród propozycji znajdują się m.in. narzędzia diagnostyczne dla doradców, służące wsparciu przy rozpoznawaniu predyspozycji i zainteresowań pracowników i osób poszukujących pracy16. Ponadto, aktualnie w In-stytucie Badań Edukacyjnych prowadzone są badania dotyczące do-radców edukacyjno-zawodowych17.
Budowaniu systemu doradztwa i informacji powinny towarzyszyć kampanie społeczne, skierowane głównie do osób o niskich kwali-fikacjach, informujące o możliwościach walidacji kompetencji, jak również o zaletach tego procesu. System informacji i doradztwa po-winien z czasem wykorzystywać w coraz większym stopniu narzędzia informatyczne. Rozwiązania informatyczne, takie jak strony www czy platformy e-learningowe, stają się obowiązującym standardem ak-ceptowalnym przez społeczeństwo oraz relatywnie prostym i tanim w utrzymaniu.
15 Informacje o seminariach regionalnych wraz z harmonogramem znajdują się na stronie: http://www.kwalifi-kacje.edu.pl/pl/seminaria-regionalne (wejście w dniu 30.09.2014).
16 Więcej na ten temat na stronie internetowej: http://new.koweziu.edu.pl/strony-statyczne/poradnictwo-za-wodowe (wejście w dniu 30.09.2014).
17 Badania realizowane w Zespole Edukacji i Rynku Pracy.
3. Walidacja efektów uczenia się uzyskanych poza systemem formalnym w Polsce
seminaria dla doradców w iBE
3.2.6. Rozwiązania instytucjonalne
Aktualnie przewiduje się, że w funkcjonowanie systemu walidacji zaangażowane będą instytucje walidujące i certyfikujące, instytu-cje zewnętrznego zapewniania jakości oraz instytuinstytu-cje sprawujące nadzór na poziomie centralnym. W wielu obszarach takie instytucje już funkcjonują. Przykładowo, instytucjami walidującymi i zarazem certyfikującymi w systemie szkolnictwa zawodowego są okręgowe komisje egzaminacyjne, a instytucją zewnętrznego zapewniania ja-kości – Centralna Komisja Egzaminacyjna. Nadzór nad kwalifikacjami nadawanymi w tym obszarze sprawuje Ministerstwo Edukacji Naro-dowej. W szkolnictwie wyższym walidacja i certyfikacja odbywają się w ramach poszczególnych uczelni, za zewnętrzne zapewnianie jakości odpowiedzialna jest zaś Polska Komisja Akredytacyjna. Funk-cję instytucji nadzorującej pełni Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W systemie rzemiosła działają izby rzemieślnicze (jako instytucje walidujące i certyfikujące) i Związek Rzemiosła Polskiego (instytucja zewnętrznego zapewniania jakości), a ze strony państwa – Ministerstwo Edukacji Narodowej. W obszarze pozostałych kwalifi-kacji, nienadawanych w systemie oświaty i szkolnictwa zawodowego ani przez inne organy władzy państwowej czy samorządy zawodowe, istnieje wielość instytucji walidujących i certyfikujących, a zewnętrz-ny nadzór jest rzadkością.
W zintegrowanym systemie kwalifikacji będą funkcjonować instytucje i podmioty, które już dziś są zaangażowane w potwierdzanie efektów uczenia się nabytych w drodze pozaformalnej i nieformalnej, pod wa-runkiem spełniania wymagań jakościowych, niezbędnych do funkcjo-nowania w systemie. Możliwe jest, że część z instytucji już istniejących podejmie się wypełniania nowych funkcji w systemie, na przykład funk-cji zewnętrznego zapewniania jakości. Być może powstaną też nowe in-stytucje, które przejmą zadania związane z walidacją efektów uczenia się nabywanych inaczej niż w edukacji formalnej. Mogą okazać się nimi rów-nież instytucje związane z edukacją formalną, jak uczelnie czy okręgowe komisje egzaminacyjne. System będzie otwarty dla wszystkich instytucji – publicznych, prywatnych i społecznych – pod warunkiem wypełniania wymagań jakościowych określonych przez państwo.
3.2.7. finansowanie
Koszty przystąpienia do walidacji, w tym związane z opłatami za udział, stanowią jedną z podstawowych barier zwiększania zakresu stosowania walidacji. Wskazane jest zatem poszukiwanie rozwiązań, które nie będą stanowiły nadmiernych ograniczeń dostępu, a równo-cześnie nie staną się zbyt dużym obciążeniem dla finansów publicz-nych. Kwestia finansowania systemu powinna być rozpatrywana na dwóch poziomach:
finansowania tworzenia i funkcjonowania systemu – podstawo-wym źródłem finansowania działalności zintegrowanego systemu kwalifikacji powinny być środki publiczne pochodzące z budżetu państwa;
finansowania procesów walidacji – wskazane jest wykorzystanie różnych źródeł finansowania walidacji: środków samych uczestni-ków, pracodawców, jak również środków publicznych, w zależno-ści od rodzaju kwalifikacji, a także statusu osoby ubiegającej się o kwalifikację.