Historia polskiej leksykografii biograficznej zaczyna się w XVI w., jeden z pierwszych rękopiśmiennych wykazów pisarzy sporządził ok. 1594 r. kanonik warmiński Stanisław Reszka. Zawierał on 35 nazwisk (z kardynałem Stanisławem Hozjuszem) i tytuły wybranych dzieł. Pierwszy drukowany spis pisarzy polskich opublikował w Rzymie w 1601 r. jezu-ita Krzysztof Warszewicki pt. Regis, saneti, bellatores, scriptores Poloni. W części scriptores zamieścił spis 27 nazwisk pisarzy polskich, który nie obejmował w ogóle różnowierców.
Kolejne wydawnictwo to Scriptorum Polonicorum Hekatontas seu centrum illustrum Poloniae scriptorum elo-gia et vitae Szymona Starowolskiego (Frankfurt 1625, 2.
wyd. rozsz. Wenecja 1627, Frankfurt 1644). Setnik jest sło- wnikiem biograficznym rejestrującym życiorysy polskich uczonych (teologów, hagiografów kaznodziejów, pisarzy po- litycznych, historyków, kronikarzy, pamiętnikarzy, prawni-ków, matematyprawni-ków, astronomów) oraz ośmiu poetów.
W pierwszym wydaniu S. Starowolski zestawił 172 osoby, w układzie alfabetycznym według imion, drugie poszerzył do 220 nazwisk. Każdy biogram, zawierający krótki życiorys i pochwalny epigramat, został przygotowany w oparciu o materiały pochodzące z archiwum Akademii Krakowskiej, zbiorów klasztornych i prywatnych, katalogów wydawni-czych. W 1628 r. S. Starowolski wydał we Florencji drugi słownik biograficzny wybitnych wychowanków Akademii Krakowskiej Laudatio Almae Aedemiae Cracoviensis. Jezu-ita Jan Wielewiecki w 1635 r. opracował 65 życiorysów polskich pisarzy jezuickich do wydanego w 1643 r. w An-twerpii przez Filipa Alegambe słownika bibliograficznego Bibliotheca scriptorum Socientatis Jesu.
W okresie kontrreformacji arianin Krzysztof Sandius opracował słownik działaczy ariańskich wydany w 1684 r.
Ewangelicki teolog i profesor Uniwersytetu w Królewcu Jerzy Krzysztof Pisański napisał dzieło Historia litteraria Prussiae, wydane w czterech zeszytach w Królewcu w latach 1762-1765. Praca ta zawiera informacje o biblio- tekach, drukarzach, drukarniach, nakładcach i pisarzach. Jan Daniel Janocki był autorem Literarum in Polonia propaga-tores (Gdańsk 1746), w której wymienił znakomite osobisto-ści polskie XVII wieku i autorów piszących o nich. Zestawił też słownik biobibliograficzny Polonia litterata nostri tem-poris (Wrocław 1750), zawierający opis życia i wykaz dzieł 144 pisarzy współczesnych oraz 54 pisarzy żyjących za panowania króla Augusta III. Najważniejszym współcze-snym przed-sięwzięciem z zakresu leksykografii biograficz-
nej było pod-jęcie w 1931 r., przez Władysława Konopczy-skiego, prac nad rozpoczęciem edycji Polskiego Słownika Biograficzngo (PSB). Na początku 1935 r. ukazał się w Krakowie, nakładem Polskiej Akademii Umiejętności, tom pierwszy, zaś do 1 września 1939 r. wyszły 4 tomy zawierające hasła do Dąbrowski Ignacy. Druga wojna świa-towa przerwała wydawanie PSB; w latach 1946-1949 uka-zały się dwa tomy oraz przygotowano 4 zeszyty kolejnej części. W 1949 roku W. Konopczyński został zmuszony do złożenia rezygnacji z funkcji redaktora naczelnego Słow-nika. Dziesięć lat później wznowiono jego edycję pod kie-runkiem Kazimierza Lepszego1.
„W Polskim Słowniku Biograficznym znajdują się ułożone w porządku alfabetycznym życiorysy królów, ksią-żąt, polityków, wodzów, pisarzy, malarzy, rzeźbiarzy, ar-chitektów, ludzi teatru i filmu, uczonych, sportowców, du-chownych i świętych, postaci pierwszoplanowych, mniej znanych, a czasem zupełnie zapomnianych. Wszystkie te artykuły wchodzą ze sobą w rozmaite związki, wzajemnie się uzupełniają i oświetlają, ukazując przeszłość z coraz to nowej perspektywy – tak z punktu widzenia osób działają-cych w dawnych latach i dawnych wiekach, jak z punktu widzenia najnowszych ustaleń nauki”2.
W październiku 2015r. ukazał się 206 zeszyt PSB, trzeci zeszyt tomu 50, obejmujący hasła: Szynkiewicz Jakub - Ściskała Dominik3. W wydanych częściach zawarto „ponad 26 tysięcy życiorysów Polaków i obcokrajowców dzia-łających w Polsce, począwszy od Popiela i Piasta, Mieszka I i Bolesława Chrobrego, skończywszy na osobach zmarłych w r. 2000”4. Orientacyjne zakończenie edycji PSB jest pla-nowane na 2030 r. PSB jest także dostępny on-line pod adresem http://www.ipsb.nina.gov.pl/.
1 Kolejno redaktorami naczelnymi byli: Emanuel Rostworowski (1964-1989), Henryk Markiewicz (1989-202), Andrzej Romanow-ski (2003- ). Zob. A. RomanowRomanow-ski, PolRomanow-ski Słownik Biograficzny.
przeszłość, teraźniejszość, perspektywy, Kraków 2010.
2 Polski Słownik Biograficzny [dok. elektron.]. – Tryb dostępu:
http://www.psb.pan.krakow.pl/ [dostęp dnia 2016-01-14].
3 PSB jest wydawnictwem Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności realizowanym przez Instytut Historii im.
Tadeusza Manteuffla PAN ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodo-wego oraz Fundacji na rzecz Nauki Polskiej.
4 Polski Słownik Biograficzny [dok. elektron.]. – Tryb dostępu:
http://www.psb.pan.krakow.pl/ [dostęp dnia 2016-01-14].
Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp dn. 2016-01-14]
Prócz ogólnego słownika biograficznego jakim jest PSB można wskazać liczne leksykony dziedzinowe i specja-listyczne, rejestrujące życiorysy przedstawicieli poszczegól-nych grup zawodowych czy społeczposzczegól-nych oraz regionalne o osobach, które zaznaczyły swą obecność w historii lub współczesności regionu.
Najbardziej znane z leksykonów dziedzinowych są słowniki pisarzy, np. Słownik pisarzy polskich Tadeusza Słabczyńskiego (Warszawa 2001) czy Podręczny słownik pisarzy polskich Krystyny Jakowskiej (Warszawa 2006);
artystów Słownik artystów polskich i obcych w Polsce dzia-łających (Wrocław 1971), Fotografowie 1946-2006. Słownik biograficzny fotografów polskich (członków ZPAF) (War-szawa 2006); teologów np. Słownik polskich teologów kato-lickich (Warszawa 1981), Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku (Katowice 1996);
lekarzy np. Słownik lekarzy polskich XIX wieku.
T. 1-6 (Warszawa 1991-2001), Słownik biograficzny lekarzy i farmaceutów – ofiar drugiej wojny światowej (Wrocław-Warszawa 1997); prawników np. Słownik biograficzny ad-wokatów polskich (Warszawa 1980-); techników np. Słownik biograficzny techników polskich (Warszawa 1989), Słownik biograficzny zasłużonych elektryków wrocławskich. T. 1-3 (Wrocław 1997-2005); wojskowych np. Słownik bio-graficzny wyższych dowódców Wojska Polskiego na froncie wschodnim w latach 1943-1945 (Warszawa 1993), Słownik biograficzny oficerów Powstania Listopadowego (Warszawa 1995-). Licznie reprezentowane są słowniki regionalne jak Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego (Gdańsk 1992), Słownik biograficzny powiatu toruńskiego (Lubicz 2010), Zasłużeni ludzie Ustronia (Ustroń 1983).
Słownik pracowników książki polskiej. Źródło:
http://www.humanitas.pl/index.php?model=catalog&action=bo okdetail&showid=9747
W Uniwersytecie Łódzkim opracowywany jest Słow-nik pracowSłow-ników książki polskiej, który ukazuje się od 1972 roku. Rejestruje on biogramy osób związanych z wytwarza-niem i rozpowszechniawytwarza-niem książek, działających w grani-cach historycznych Rzeczypospolitej Polskiej i poza nią1 (z wyłączeniem osób żyjących). Obejmuje takie zawody jak pergaminiści, papiernicy, pisarze kodeksów
1 L. Marszałek, Polskie encyklopedie i słowniki bibliologicz-ne. „Przegląd Biblioteczny” R. 53 (1985) z. 3-4 s. 411-414.
nych, rubrykatorzy, iluminatorzy, miniaturzyści, introligato-rzy, księgarze, antykwariusze, odlewacze czcionek, druka-rze, ilustratorzy, cenzorzy, bibliografowie, bibliotekarze oraz miłośnicy książki. Dotychczas, prócz tzw. tomu podstawo-wego, wydano trzy suplementy (1986, 2000, 2010)2. W 2012 r. rozpoczęły się prace nad przygotowaniem suple-mentu 4 finansowanego z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.
Elektroniczny Słownik Biograficzny Śląska Cieszyńskiego.
Źródło: http://slownik.kc-cieszyn.pl/index.php/online,591/
Rozwój technologii komputerowej i sieci Internet zachęcił badaczy i pasjonatów biografistyki do tworzenie słowników elektronicznych, dostępnych na nośnikach cyfrowych i on-line. Ich autorom przyświeca idea opracowania bazy mate-riałów biograficznych rozproszonych w licznych wydawnic-twach drukowanych. W tych edycjach nie dąży się do opra-cowania pełnych, obszernych biogramów poszczególnych postaci. Mają one stać się przyjaznym, sprawnym i odstępnym narzędziem, który zainteresowanego użytkow-nika odsyła do innych źródeł. Słowniki elektroniczne prze-szukiwać można według różnych kryteriów, nie tylko po-przez nazwisko czy używane pseudonimy, ale także rok urodzenia czy śmierci, miejscowości, w których osoba dzia-łała, wykonywany zawód lub rodzaj działalności, czy nazwy instytucji, z którymi była związana. Liczne indeksy pozwala-ją na tworzenie różnych zestawień, zależnych tylko od po-trzeb prowadzącego kwerendę. Jako przykłady można podać
2 Zob. nt. Słownika Pracowników Książki Polskiej: H. Tade-usiewicz, M. Rzadkowolska, A. Walczak Niewiadomska, Pracownia „Słownika pracowników książki polskiej” jako centrum badań biografistyki księgoznawczej w Polsce. [W:]
Bibliologia i informatologia, pod red. D. Kuźminy. Warsza-wa 2011.
Wskazać można także różnego rodzaju leksykony typu „Kto jest kim”, opublikowane w dwudziestoleciu międzywojen-nym Czy wiesz kto to jest? (Warszawa 1938), jak i współcze-sne Kto jest kim w Polsce (Warszawa 1989, 1993), Kto jest kim w bankowości, finansach i ubezpieczeniach (Warszawa 2003), Kto jest kim w PTG [Polskim Towarzystwie Geogra-ficznym] (Toruń 1995).
słowniki biograficzne Ziemi Jeleniogórskiej i Ziemi Wro-cławskiej dostępne na portalu Cyfrowy Dolny Śląsk (http://jbc.jelenia-gora.pl/dlibra/collectiondescription?dirids=5), Leksykon Kultury Warmii i Mazur
(http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/Strona_g%C5%82
%C3%B3wna)
czy Elektroniczny Słownik Biograficzny Śląska Cieszyń-skiego (http://slownik.kc-cieszyn.pl/index.php/online,591/).
Tworzenie i wydawanie słowników biograficznych pokazuje, że są one ważnym źródłem informacji. Służą one nauce polskiej, pomagają w pracy naukowej i dydaktycznej, są wykorzystywane w działalności zawodowej i kolekcjo-nerskiej. Ich użytkownikami są uczniowie, studenci, dokto-ranci i wszyscy zainteresowani biografią i osiągnięciami naszych rodaków.
Magdalena Rzadkowolska – doktor nauk humanistycznych w zakresie bibliologii, mgr teologii, kierownik Pracowni
„Słownika pracowników książki polskiej” w Uniwersytecie Łódzkim.