W stadach wysokoprodukcyjnych hodowca nie może pozwolić sobie na brak nadzoru nad grupą krów w najtrudniejszym dla nich okresie okołoporodowym. Brak monitorowania tego okresu przy wysokiej produkcji jest balansowaniem na cienkiej linie – jest szansa, że wszystko może się udać, ale w przypadku potknięcia straty ekonomiczne są bardzo poważne. Każdy zna przysłowie – „lepiej zapobiegać, niż leczyć”, ale niejednokrotnie bardzo trudno jest niektórym wcielić je w praktykę.
Okres okołoporodowy, zwany okresem przejściowym, to ostatnie 3 tygodnie ciąży i pierwsze 3 tygodnie laktacji [Berticsi i wsp. 1992]. Gwałtownie rozwijający się płód i łożysko powoduje wzrost zapotrzebowa-nia na składniki odżywcze, co nie idzie w parze ze spadającym w tym czasie pobraniem dawki, które może obniżyć się nawet o 30% w ciągu ostatniego tygodnia [Bell 1995]. Na niskie pobranie suchej masy nakła-da się wzrost zapotrzebowania na glukozę niezbędną do produkcji mleka, co powoduje, że krowa znajduje się w negatywnym bilansie energii (NBE). W przypadku krów wysoko wydajnych NBE jest niejako „bio-logiczną koniecznością”, a zwierzęta radzą sobie tak długo, aż pobranie suchej masy nie będzie krytycz-nie małe. Jest to możliwe dzięki wykorzystywaniu dodatkowych źródeł do produkcji glukozy w postaci własnych białek mięśniowych (głównie alanina i kwas glutaminowy) oraz uwalnianego z tkanki tłuszczo-wej w trakcie lipolizy – glicerolu. Układ ten działa, dopóki nie pojawią się dodatkowe czynniki utrudnia-jące pobranie dawki w tym okresie. Najważniejszymi czynnikami wpływającymi na zmniejszone pobra-nie dawki są: kondycja, zbyt mała ilość miejsca przy stole paszowym, zbyt słabo skoncentrowany TMR dla krów z grupy przejściowej, zbyt częste przemieszczanie krów z grupy do grupy, choroby. Kondycja krów ma duży wpływ na spadek pobrania suchej masy ze względu na wydzielanie przez tkankę tłuszczowa IL-1β oraz leptyny, powodujących różnymi drogami zahamowanie apetytu. U krów w zbyt dobrej kondycji (BCS 4,01–5) spadek pobrania suchej masy podczas ostatnich 3 tygodni ciąży wyniósł aż 40%. Około 90% tego spadku miało miejsce w ostatnim tygodniu [Hayiri i wsp. 2002]. Dlatego ważne jest stałe kontrolowanie kondycji w stadzie.
Krowy należą do zwierząt stadnych, dlatego też chętniej pobierają dawkę w grupie. Zbyt duże zagęszcze-nie krów powoduje jednak, że narastają agresywne interakcje między zwierzętami i spada pobrazagęszcze-nie suchej masy. Krowy produkujące dużą ilość mleka nie muszą być krowami stojącymi wysoko w hierarchii, dlatego ilość przestrzeni przy stole paszowym musi być wystarczająca dla wszystkich osobników w grupie. Porów-nanie ilości czasu spędzanego przy stole paszowym oraz odsetka krów w zależności od ilości miejsca przy-padającego na krowę (0,21; 0,41; 0,61 i 0,81m) wykazało, że w miarę zmniejszania miejsca skrócił się czas, który krowy poświęcały na jedzenie. Równocześnie wydłużył się czas, gdy krowy bezproduktywnie stały przy stole paszowym (nie pobierając dawki i zabierając dostęp innym krowom). Krowy odganiane od stołu paszowego były częściej krowami stojącymi niżej w hierarchii [Huzzey i wsp. 2006]. Dlatego ilość miejsca
przy stole paszowym w okresie przejściowym dla krów powinna wynosić co najmniej 0,6 m na zwierzę. Każdorazowe wprowadzanie nowych krów do grupy zaburza jej hierarchię która musi na nowo się ustabi-lizować (dochodzi do fizycznych i niefizycznych interakcji), dlatego też powinno się unikać zbyt częstego przemieszczania krów z grupy do grupy. Wystąpienie jakiejkolwiek choroby powoduje zmniejszone po-branie suchej masy i pogłębienie NBE, dlatego krowy z zaburzeniami powinny być jak najszybciej leczone.
Monitorowanie obecności zaburzeń metabolicznych ma za zadanie z jednej strony wczesne wychwyty-wanie krów z grupy ryzyka i dzięki temu szybkę interwencję, z drugiej –na poziomie stada –kontrolę za-rządzania i ocenę prawidłowości bądź błędów w podejmowanych decyzjach. Do oceny przebiegu okresu przejściowego można wykorzystać profil metaboliczny. Może on służyć do oceny ryzyka wystąpienia pro-blemów po porodzie. Krew od krów pobierana jest w okresie najgwałtowniejszych zmian, czyli między 14. a 2. dniem przed spodziewanym wycieleniem oraz między 3. a 14. dniem laktacji. We krwi ocenia się para-metry związane z gospodarką mineralną (wapń całkowity, fosfor nieorganiczny, magnez), białkową (biał-ko cał(biał-kowite, w tym albuminy, mocznik), enzymy wątrobowe (aminotransferazę asparaginianową, gam-ma-glutamylo-transferazę), nagatywny bilans energii (wolne kwasy tłuszczowe i beta-hydroksymaślan), obecność i nasilenie stanów zapalnych (białka ostrej fazy – haptoglobina i fibrynogen oraz gammaglobu-liny), równowagę kwasowo-zasadową (pH krwi, stężenie wodorowęglanów, potasu i sodu). Wymieniony zestaw pozwala [Goff 2006, Russel i Roussel 2007] wychwycić zwierzęta o zmniejszonym pobraniu suchej masy (i w efekcie zaburzeń mineralnych) oraz gwałtownej lipomobilizacji (w efekcie zaburzenia metabo-liczne). Ocena stężenia białek ostrej fazy pozwala na ocenę obecności stanów zapalnych. Udowodniono, że u krów z podwyższonym stężeniem haptoglobiny po porodzie dochodzi częściej do brakowania, częściej występują zapalenia macicy. Okazuje się, że podwyższone stężenie haptoglobiny w okresie przedporodo-wym wskazuje na zwiększone ryzyko przemieszczeń trawieńca po porodzie [Huzzey i wsp. 2009].
Wiarygodność uzyskanych wyników zależy w znacznym stopniu od odpowiedniej liczebności zwierząt w grupie reprezentatywnej gdzie satysfakcjonujący poziom ufności można uzyskać, badając przynajmniej 9–12 krów w grupie [LeBlanc 2010]. Jeśli ryzyko wystąpienia patologii jest wysokie, wiarygodne dane można uzyskać na podstawie badania mniejszej liczby zwierząt (5–6 sztuk).
Bardzo istotne znaczenie dla wiarygodności uzyskanych danych mają termin pobrania próbek w stosun-ku do terminu porodu, pora dnia, odstęp od zadawania karmy, czas między pobraniem próbek a ich ana-lizą laboratoryjną i sposób ich przechowywania, a nawet rodzaj metod oznaczania. Nałożenie się błędów w tym zakresie na niewłaściwy wybór grupy reprezentatywnej może często uniemożliwić jednoznaczne wykrycie istniejących zaburzeń lub spowodować błędną interpretację.
Stan krów w okresie przejściowym może się w krótkim czasie zmieniać. Krowa, u której doszło do zaha-mowania motoryki żwacza, prawdopodobnie szybko będzie wykazywać hipofosfatemię, wskutek zmniej-szonego pobrania karmy dojdzie też u niej do spadku stężenia magnezu, a dalej wzrośnie ryzyko hipokal-cemii, a także ketozy (wskutek niedoboru energii). Z tego powodu ważne jest regularne monitorowanie wartości proponowanych parametrów, dzięki czemu można będzie wykryć zwiększone ryzyko poszcze-gólnych zagrożeń zdrowia typowych dla tego okresu. Pozwoli to na wyprzedzające działania profilaktycz-ne (np. stosowny reżim żywieniowy) i metafilaktyczprofilaktycz-ne (uzasadnioprofilaktycz-ne podawanie prekursorów glukozy czy wapnia), pozwalające utrzymać równowagę metaboliczną i uniknąć zachorowania.
Piśmiennictwo
Bell A.W., 1995. Regulation of organic nutrient metabolism during transition from late pregnancy to early lactation. J Anim. Sci., 73, 2804–2819.
Bertics S.J., Grummer R.R., Cadorniga-Valino C., Stoddard E.E., 1992. Effect of prepartum dry matter in-take on liver triglyceride concentration and early lactation. J. Dairy Sci., 75, 1914–1922.
Goff J.P., 2006. Macromineral physiology and application to the feeding of the dairy cow for prevention of milk fever and other periparturient mineral disorders. Anim. Feed Sci. Technol., 126, 237–257.
Hayirli A., Grummer R.R., Nordheim E.V., Crump P.M., 2002. Animal and dietary factors affecting feed intake during the prefresh transition period in holsteins. J. Dairy Sci., 85, 3430–3443.
83 Huzzey J.M., DeVries T.J., Valois P., von Keyserlingk M.A., 2006. Stocking density and feed barrier design
affect the feeding and social behavior of dairy cattle. J Dairy Sci., 89(1), 126–133.
Huzzey J.M., Overton T.R., Nydam D.V., Grant R.J., 2009. Peripartum measures ofstress, inflammation and energy status as predictors for postpartum health disorders in transition dairy cows. Journal of Animal Science, 87, E-Supplement 2, 120. J. Dairy Sci., 92, E-Supplelent 1, 120.
LeBlanc S., 2010. Monitoring metabolic health of dairy cattle in the transition period. J. Reprod. Dev., 56 Suppl., 29–35.
Russel K.E., Rousell A.J., 2007. Evaluation of the ruminant serum chemistry profile. Vet. Clin. Food. Anim., 23, 403–426.
85 Krzysztof Rypuła
Karolina Bierowiec
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Aleksander Hamala
Gabinet Weterynaryjny, Wądroże Wielkie 176
Katarzyna Płoneczka-Janeczko
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Roman Jędryczko
Weterynaryjna Diagnostyka Laboratoryjna, Gietrzwałd