Zadania kuratorów sądowych

Z uwagi na charakter niniejszego opracowania omówiony zostanie zakres zadań oraz metodyki pracy resocjalizacyjnej kuratorów dla dorosłych, zwanych także dla uproszczenia kuratorami karnymi. Uczestnicy przeprowadzonych badań to osoby dorosłe, oddane przez sąd pod dozór w związku z popełnieniem przez nich przestępstwa. Zasadnym jest, zatem skoncentrowanie się na problematyce dotyczącej kurateli karnej.

W ogólnym przekonaniu kuratorzy dla dorosłych zajmują się głównie sprawowaniem dozorów nad osobami, którym sąd warunkowo zawiesił wykonanie kary pozbawienia wolności bądź warunkowo zwolnił z odbywania reszty kary. Faktycznie kuratorzy swoje oddziaływania resocjalizacyjne realizują głównie w ramach powierzonych im dozorów, jednak należy wskazać, że stanowią one tylko część spośród wszystkich zadań. W myśl obowiązujących przepisów kuratorzy dla dorosłych wykonują także szereg innych czynności tj.:

- sporządzanie wywiadów środowiskowych w postępowaniu przygotowawczym (art. 214 kpk) i wykonawczym (art. 14 kkw),

- zbieranie informacji dotyczących sytuacji skazanego niezbędnych do wydania orzeczenia w przedmiocie dozoru elektronicznego (art. 43h§4 kkw),

- organizowanie i kontrolowanie wykonywania kar oraz środków karnych i zabezpieczających z zastosowaniem dozoru elektronicznego (art. 43d§3 kkw i art.

173b§1 kkw),

- organizowanie i kontrolowanie wykonywania kary ograniczenia wolności oraz obowiązków nałożonych przez sąd na skazanego oraz pracy społecznie użytecznej (art.

55§2 kkw),

- kontrolowanie wykonania obowiązków probacyjnych w okresie próby bez dozoru (art. 173§2 pkt 2 kkw i art. 72§1 kk)

42

- wykonywanie czynności z zakresu przygotowania skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (art. 173§2 pkt 12 kkw i art. 164 kkw i 165§3 kkw),

- udzielanie pomocy postpenitencjarnej (art. 173§2 pkt 12),

- kontrola zasadności zawieszenia postępowania wykonawczego (art. 173§2 pkt 9a kkw)

- nadzór nad wykonywaniem środka karnego, obowiązku powstrzymywania się od przebywania w określonych miejscach oraz zakazu kontaktowania się z określonymi osobami i zbliżania do nich oraz zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (art. 181a§2 i 4 kkw)

- uczestnictwo w posiedzeniach sądu (173§2 pkt 11 kkw)

- organizacja i kontrola pracy podległych kuratorów społecznych i osób godnych zaufania sprawujących dozory (art. 173§1 kkw).

Oprócz wskazanych obowiązków kuratorzy wykonują dodatkowo szereg innych czynności w ramach prowadzonych postępowań wykonawczych czego przykładem mogą być choćby wykonywane okresowo badania na obecność alkoholu, środków odurzających i substancji psychotropowych (art. 173a§1 kkw), czy kierowanie do sądu wniosków o wszczęcie postępowania incydentalnego stosownie do zaistniałej potrzeby (art. 173§2 pkt 3-9a kkw).

Przedstawienie wachlarza obowiązków kuratorów sądowych miało na celu ukazanie, że oprócz sprawowanych dozorów, które ściśle wiążą się z podejmowanymi oddziaływaniami resocjalizacyjnymi, kuratorzy realizują także szereg innych zadań, których celem często jest sprawne wykonanie orzeczenia sądu i kontrola skazanego bez podejmowania oddziaływań resocjalizacyjnych. W zadaniach tych ujawnia się usługowy wobec sądu charakter pracy kuratorów, co w gruncie rzeczy niewiele ma wspólnego z procesem resocjalizacji sensu stricte, a jest raczej odpowiedzią na zapotrzebowanie wymiaru sprawiedliwości, na co słusznie wskazywał L. Pytka (2005).

Kuratorzy głównie w toku czynności podejmowanych w ramach dozoru realizują swoje zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, a także profilaktycznym i kontrolnym.

Dozór, jako instytucja prawa karnego jest środkiem, który służy objęciu podopiecznego opieką w celu ułatwienia mu pozytywnego przebiegu okresu próby (Świda, 1989). Jego zadaniem nie jest dodatkowe karanie skazanego, ale pomoc mu w readaptacji, co jest rozumiane, jako właściwe pełnienie ról społecznych oraz przestrzeganie porządku prawnego (Śpiewak, 2000). W myśl unormowań kodeksowych

43

(art. 171§1 kkw) kurator sprawujący dozór ma do wykonania czynności zmierzające do readaptacji społecznej skazanego oraz kontroli wykonywania przez niego nałożonych obowiązków i poleceń, co ma oddziaływać na dozorowanego wychowawczo i jednocześnie zapobiegać powrotowi do przestępstwa (171§2 kkw). Ujmując to inaczej, kurator w toku postępowania wykonawczego powinien przy wykorzystaniu środków prawnych, jakie pozostają w jego dyspozycji, pracować wspólnie z podopiecznym w kierunku ukształtowania u niego prospołecznej postawy. Przy czym sposób wykorzystania środków prawnych powinien być dostosowany do indywidualnej potrzeby skazanego i być realizowany przy wykorzystaniu pedagogicznych metod pracy (Śpiewak, 2000).

Faktem jest, że ustawodawca wyraźnie akcentuje potrzebę kontroli podopiecznego, realizację przez niego nałożonych przez sąd obowiązków oraz ponoszenie konsekwencji w sytuacji uchylania się od wykonania orzeczenia. Jednak sprowadzenie dozoru tylko do kontroli uniemożliwia w praktyce nawiązanie relacji z dozorowanym, co jest z kolei podstawą osiągnięcia celów wychowawczych procesu resocjalizacji. Kurator w ramach okresu próby powinien dążyć do motywowania skazanego do prospołecznego zachowania, cechującego się respektowaniem norm społeczno-prawnych, a także pomagać mu w rozwiązywaniu trudności, które go przerastają oraz pracować nad jego aktywizowaniem do samodzielnego działania i wyzwalania inicjatywy (Śpiewak, 2000). Dozór powinien być, zatem traktowany jako okres, w którym podopieczny wspólnie z kuratorem pracują nad wprowadzaniem zmian w jego funkcjonowaniu, których konsekwencją będzie potrzeba przestrzegania porządku prawnego, a nie tylko powstrzymywanie się od popełniania przestępstw.

Wówczas możliwe jest osiągnięcie poprawy moralnej.

Poprawa moralna dotyczy przemian w sferze osobowościowej (Niewiadomska, 2007a), co odzwierciedla się w trwałych zmianach w zachowaniu jednostki. Zaistnienie tego typu efektów wiąże się z podjęciem działań wychowawczych, których istotą są motywacja oraz zaangażowanie się jednostki, która narusza porządek prawny (Niewiadomska, Chwaszcz, 2010). W opozycji do tego pozostają oddziaływania, których celem jest tylko osiągnięcie rezultatów zorientowanych na realizację orzeczenia sądu oraz stosowanie się do norm prawnych w okresie próby. Tak ukierunkowane oddziaływania nie skutkują trwałymi efektami i przyczyniają się do negatywnej oceny procesu resocjalizacji.

44

Przyjmując taki punkt widzenia oczywistym jest, że tylko zmiany w sferze moralnej dozorowanego są gwarancją jego skutecznej resocjalizacji. Prowadzony tak proces wychowawczy wymaga jednak znacznego nakładu czasu i pracy oraz aktywnego zaangażowania wszystkich jego uczestników. Podejmowane przez kuratora oddziaływania powinny prowadzić do ujawnienia się i wyzwolenia w podopiecznym jego możliwości, ale także zdolności do zmiany i kształtowania się cech charakteru, które będą pożądane przez samego dozorowanego i zarazem będą zgodne z interesem społecznym (Kalinowski, 2004; Węgliński, 2013). Kurator w toku dozoru powinien kierować się zasadą indywidualizacji polegającą na uwzględnieniu cech osobowości podopiecznego, jego potrzeb i wartości oraz uznaniu jego prawa do podejmowania własnych decyzji. Skutkiem tego jest poszukiwanie środków i metod pracy wychowawczej adekwatnych do sytuacji jednostki (Bałandynowicz, 1998b, 2011).

Rozumienie instytucji dozoru w ten sposób postuluje Andrzej Bałandynowicz, który zaleca w ramach procesu resocjalizacji podejmowanie oddziaływań mających na celu rozwijanie w podopiecznych postaw utrudniających powrót do przestępczego sposobu życia. Zwraca on dodatkowo uwagę, że warunkiem osiągnięcia pożądanych rezultatów jest zachowanie motywacji dozorowanego, którą kurator powinien wzmacniać (Bałandynowicz, 2008). Motywacja w procesie wprowadzania zmian jest szczególnie istotna i to w znacznej mierze ona, a nie ludzkie zdolności czy umiejętności, decyduje o ostatecznym rezultacie. Wpływa ona, bowiem na kształtowanie się dążeń i pobudza do działania ukierunkowanego na osiągnięcie celu (Reykowski, 1992).

3.3. Modele i metody oddziaływań resocjalizacyjnych w warunkach kurateli