Antropologię tańca, dyscyplinę naukową operującą narzędziami oraz metodologiami wypracowanymi zarówno przez antropologię społeczno-kulturową, jak i teatrologię, najprościej zdefiniować można jako kontekst społeczno-kulturowy danych zjawisk tanecznych. W centrum jej zainteresowań znajduje się człowiek, żywa istota, która poruszając się w symboliczny sposób, wyraża swoje myśli, idee oraz emocjonalność poprzez najbardziej bliski jej instrument, jakim jest jej własne ciało. W niniejszej pracy analizie poddałem trzy, znajdujące się w kręgu moich zainteresowań, systemy choreograficzne. Każdy z nich przynależy do świata Zachodu. W badaniu tych systemów posłużyłem się wieloma metodami. Narzędzia, które zastosowałem, są typowymi dla antropologii tańca narzędziami pozwalającymi w sposób diachroniczny oraz synchroniczny zanalizować zarówno proste formy tańca, jak i złożone systemy taneczno-teatralne. W swojej pracy oprócz podejścia naukowego inspirowałem się również własnym doświadczeniem zawodowym. Taki zabieg implikował pierwiastek subiektywności w niektórych spostrzeżeniach, zwłaszcza w zakresie analizy przebiegu ruchu. Zdobywana przez lata praktyka taneczna nie przyćmiła jednak ‘chłodnego’
naukowego spojrzenia. Wiedza zdobyta poprzez obserwację różni się znacząco od tej zdobytej poprzez ciało. Mimo to obie kategorie doświadczenia wzajemnie się uzupełniają. Umiejętność posługiwania się kilkoma technikami tanecznymi pociąga za sobą świadomość nieweryfikowalności oraz niefalsyfikowalności przedstawionych tez.
Rozdział pierwszy posłużył mi jako teoretyczne ramy dla niniejszej pracy. Na jego treść składa się rys historyczny antropologii tańca od jej narodzin w Stanach Zjednoczonych w latach czterdziestych po stan dzisiejszy.
W kolejnym rozdziale przedstawiłem ewolucję europejskiej kultury tanecznej od czasów antycznych, przez narodziny jej nowożytnego oblicza w dobie renesansu, aż po najnowsze taneczne trendy. Opisałem religijną i społeczną rangę starożytnych form tańca oraz bogactwo i heterogeniczność średniowiecznych zjawisk tanecznych. Na szczególną uwagę zasługiwał fakt wyłonienia się kulturowego fenomenu tańca w parach. Odrodzenie przyniosło nowy porządek rzeczy. W epoce tej narodziła się nowożytna europejska kultura taneczna. Przeprowadzona przeze mnie analiza uwypukliła kulturową funkcję tańca jako markera zarówno społecznie przyjętego
porządku, jak i stanowej przynależności. Formy tańca na przestrzeni wieków ulegały konwencjonalizacji. Następowała ich deautoryzacja, rekodyfikacja oraz defunkcjonalizacja. Powodem tych procesów była adaptacja form tanecznych do przestrzeni teatralnej. Ich dalsza ewolucja doprowadziła do powstania techniki tańca scenicznego.
W wieku XX europejska kultura taneczna uległa znaczącemu przeobrażeniu. Do Europy zaczęto importować tańce powstałe w Nowym Świecie. Formy te, składające się na latynoską oraz afro-amerykańską kulturę taneczną, powstały dzięki hybrydyzacji pochodzących z różnych kregów kulturowych kodów tanecznych. Na kształt społecznego obiegu tańca w kolejnych dekadach wpływ wywarł rozwój kultury klubowej oraz telewizji muzycznej. W przestrzeni parkietu archetyp tańca w parze początkowo ustąpił miejsca, po czym zaczął koegzystować z uwypuklającym indywidualność oraz kult jednostki tańcem solowym.
W rozdziale trzecim zanalizowałem drogę rozwoju baletu, osadzając go w kontekście poszczególnych epok: klasycyzmu, romantyzmu, modernizmu oraz postmodernizmu. Wykazałem, które cechy tego systemu świadczą o jego klasycznej naturze. Poza tym spojrzałem na ten klasyczny idiom jako medium dla romantycznej ideologii. W ostatnich dekadach XIX wieku system ten stał się również narzędziem politycznym, w sposób symboliczny wyrażającym potęgę imperialnej Rosji. Oprócz tego zbadałem także balet w opraciu o nietzscheańską koncepcję dwóch żywiołów – apollińskiego oraz dionizyjskiego – przenikających świat zachodniej kultury i sztuki.
Idiom ten przynależy do zjawisk kultury apollińskiej. Jego wnikliwa analiza potwierdza tą tezę. Apollińska linia rozwoju baletu swoje apogeum osiągnęła w drugiej połowie XIX wieku. Wraz z nastaniem XX wieku balet pod wpływem gruntownej reformy zjawisk tanecznych w świecie zachodnim zaczął zmieniać swe oblicze. Jego skostniałe kody zaczęły otwierać się na dionizyjskie w charakterze doznania. Analizując twórczość G. Balanchina oraz M. Béjarta wyznaczyłem dwa paradygmaty współczesnego baletu. Poza tym pokazałem, w jaki sposób postmodernizm odcisnął swe piętno na baletowej sztuce. Dekonstrukcja oraz intertekstualność cechowały podejście nowego pokolenia twórców do baletowego repertuaru. Ich celem stała się reinterpretacja kanonu baletowych dzieł. Taki zabieg przybliżył tę dziedzinę sztuki nowemu pokoleniu odbiorców.
Na ostatni rozdział tej pracy składa się analiza często lekceważonego przez choreologów tańca musicalowego. Punktem wyjścia w moich rozważanich było
przedstawienie genezy musicalu jako formy muzyczno-teatralnej. Kolejny etap stanowiło zbadanie funkcji, które może pełnić taniec w strukturze musicalu. Następnie analizie poddałem stylistyczną płaszczyznę tańca musicalowego, jego korzenie w afro-amerykańskiej kulturze tanecznej oraz charakterystyczne słownictwo. Broadwayowski idiom taneczny potraktowałem jako cross-kulturową fuzję różnych języków ciała. Przy okazji udało mi się zwrócić uwagę na problemy semiotyki tańca oraz przedstawić koncepcję tańca jako narzędzia komunikacji. Poszukując dla tańca musicalowego ciekawych kontekstów, postanowiłem podejść do tego systemu jako narzędzia opisu przestrzeni miejskiej oraz nośnika kodów wygenerowanych przez egzotyczne czy orientalne kultury. W pierwszym przypadku taniec w analizowanych przeze mnie choreografiach opisywał różne miejskie przestrzenie – przeznaczone dla bogatych lub biednych, szczęśliwych lub zdesperowanych, akceptowanych lub wyjętych poza społeczny nawias. Oprócz ‘wypełnienia’ przestrzeni taniec komunikował także relację pomiędzy ludźmi zajmującymi dane przestrzenie. Natomiast w drugim przypadku pokazałem, w jaki sposób stylistyczne bogactwo broadwayowskiego idiomu stało się nośnikiem kodów kulturowo obcych. Taniec w rękach musicalowych choreografów stał się narzędziem komunikującym piękno, bogactwo oraz złożoność Egzotyki i Orientu.
W ramach nieniejszej pracy nie zmieściła się głębsza analiza kulturowo obcych form tańca. O formach tych udało mi się wspomnieć przy okazji pisania o badanych przeze mnie systemach na zasadzie podkreślenia podobieństw oraz róznic między nimi.
Przy opisie diachronii systemu baletowego jedynie dotknąłem problematyki związanej z rozwojem baletu nowoczesnego oraz reinterpretacji baletu. Zagadnienia te to temat na oddzielną pracę. Nie udało się także zawrzeć w mych rozważaniach szczegółowej analizy tańca musicalowego jako metajęzyka opisującego mechanizmy rządzące amerykańskim teatrem muzycznym. Poza tym z ram pracy wykluczyłem cross-kulturową analizę statusu tancerza w społeczeństwie oraz toposu tancerza/tancerki w różnych tekstach kultury popularnej. Oba zgadnienia stanowią, moim zdaniem, interesujący przedmiot badań.
Na gruncie polskim choreologia, o antropologii tańca nie wspominając, praktycznie dopiero powstaje. Stosunek polskich badaczy z zakresu nauk humanistycznych do form tańca pozostawia wiele do życzenia. W dzisiejszych czasach taniec stał się wielce modnym zjawiskiem. Świadczy o tym chociażby rosnąca ilość popularnych, telewizyjnych programów tanecznych oraz coraz to większa liczba osób uczęszczających na różne taneczne zajęcia. Recepcja tańca bywa procesem
subiektywnym. Mimo to Joan D. Frosch w swym, podsumowującym osiągnięcia antropologii tańca na gruncie anglojęzycznym, eseju Dance Ethnography. Tracing the Weave of Dance in the Fabric of Culture zaproponowała dziesięć obiektywnych wskaźników, które powinny cechować kontekstualne podejście w badaniach nad powiązaniami tańca i kultury739
1. Zdefiniowanie podejścia w badaniach nad tańcem w kulturze w ramach jej własnych reguł oraz analiza sieci relacji tańca oraz kontekstu, którego taniec jest częścią.
:
2. Zbadanie tradycji performatywnych jako narzędzi ekspresji wartości oraz wiedzy.
3. Zapoznanie się ze sposobem, w jaki widowisko konstruuje i mediuje społecznie przyjęte pojęcie płci, statusu, duchowości, etc.
4. Eksploracja zależności pomiędzy etyką i estetyką zarówno w przedstawieniu, jak i społeczeństwie.
5. Zbadanie związków tańca ze sposobami organizowania życiowego doświadczenia (np. rytuału, edukacji, pracy, rekreacji, uzdrawiania, etc).
6. Umieszczenie dynamiki zjawisk tanecznych w kontekście napięć pomiędzy tym, co stałe oraz tym, co zmienne.
7. Zbadanie roli performera w społeczeństwie oraz eksploracja procesu twórczego na płaszczyźnie widowiska oraz tanecznej kreacji.
8. Rozpoznanie roli badacza w procesie kształtowania badań oraz zwrócenie uwagi na zmienność relacji badacz-performer w postkolonialnym świecie.
9. Skonstruowanie kinetycznego etosu przy użyciu różnych metod: obserwacji, embodimentu, kinestezji, opisania, dyskusji, kolaboracji oraz przedstawienia.
10. Przeanalizowanie w jaki sposób badanie oraz partycypacja w widowiskach obcych kulturowo rzutuje na wiedzę odnośnie znanych przez badacza form.
Zaproponowane przez Frosch wskaźniki powinny pomóc badaczowi pragnącemu uchwycić sieć relacji pomiędzy zjawiskami tanecznymi oraz kulturą, która je wyprodukowała. Narzędziami wypracowanymi przez antropologię tańca mogą posługiwać się także inne dyskursy choreologiczne. Oprócz antropologii tańca, której celem jest odpowiedź na pytanie, dlaczego ludzie tańczą, do nauk choreologicznych
739 J. D. Frosch: Dance Ethnography. Tracing the Weave of Dance in the Fabric of Culture. W:
Researching Dance. Evolving Modes of Inquiry. Red. S. H. Leigh, P. Hanstein. Pittsburgh 1999. s. 250-251.
zaliczyć należy również: dążącą do rekonstrukcji zjawisk tanecznych oraz opisu procesów historyczno-choreologicznych historię tańca, próbującą odpowiedzieć na pytanie, czym jest taniec teorię tańca, zajmującą się kategorią piękna i skupiającą się na wyglądzie zjawiska estetykę tańca oraz dążącą do opisu zarówno tancerzy i choreografów, jak i odbiorców sztuki tanecznej jako grup społecznych socjologię tańca. Sadzę, iż takie uporządkowanie szeregu nauk o tańca w sensowny sposób zamknie moją pracę. Z rozważań usunąłem filozofię tańca, którą niektórzy traktują jako oddzielną dyscyplinę. Właściwie każdy choreograf posiada własną koncepcję tańca.
Budowanie dla niej teoretycznych ram może przerodzić się w ideologię.
Taniec towarzyszy człowiekowi w każdym ważnym momencie jego życia. Jako zjawisko kulturowe ewoluował i zmieniał swe oblicze wraz z rozwojem poszczególnych kultur. Na przestrzeni wieków pełnił wiele różnych funkcji zarówno społecznych, jak i ludycznych. Zdobycie umiejętności tanecznych rzutowało na wiele innych działań kulturowych. Z tego faktu doskonale zdawał sobie sprawę Konfucjusz pisząc: „nigdy nie podaj miecza mężczyźnie, który nie potrafi tańczyć”.740 Mam nadzieję, iż niniejsza praca rozbudzi zainteresowanie badaczy zjawiskami tanecznymi i przyczyni się, choć w najmniejszym stopniu, do rozwoju badań choreologicznych w naszym kraju.
740 M. Hughes: The Pocket Guide to Ballroom Dancing. Barnsley 2010. s. 17. Tłum. T. D.
BIBLIOGRAFIA
African Dance. An Artistic, Historical and Philosophical Inquiry. Red. K. Welsh Asante. Trenton 2002.
E. Alderson: Ballet as Ideology: Giselle, Act 2. W: Meaning in Motion…
M. R. Alford: Jazz Danceology. Marietta 1991.
The Ancient Dancer in the Modern World. Responses to Greek and Roman Dance. Red.
F. Macintosh. Oxford 2010.
J. Anderson: Dance. New York 1974.
H. Andreu: Jazz Dance Styles & Steps for Fun. Bloomington 2002.
[Anonim]: Renesans musicalu. “Dialog” 1975 nr 11.
[Anonim]: Renesans musicalu. “Dialog” 1975 nr 12.
[Anonim]: Romeo i Julia na Broadwayu. “Dialog” 1958 nr 2.
Antropologia widowisk. Red. L. Kolankiewicz. Warszawa 2005.
K. W. Asante: Commonalties in African Dance: An Aesthetic Foundation. W: Moving History/Dancing Cultures...
S. Au: Ballet and Modern Dance. London 2002.
M. Bachtin: Twórczość Franciszka Rabelais`go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu. Kraków 1975.
Ballroom, Boggie, Shimmy Sham, Shake. A Social and Popular Dance Reader. Red. J.
Malning. Chicago 2009.
C. Balme: Wprowadzenie do nauki o teatrze. Warszawa 2002.
E. Barba: Antropologia teatru: pierwsze hipotezy. “Dialog” 1981 nr 1.
E. Barba: Antropologia teatru: krok dalej. “Dialog” 1982 nr 4.
E. Barba, N. Savarese: Sekretna sztuka aktora. Słownik antropologii teatru. Wrocław 2005.
A. Barnard: Antropologia. Warszawa 2006.
C. Barnes: Who`s Jazzy Now?. “Dance Magazine” 2000 nr 8.
R. Barthes: Mitologie. Warszawa 2000.
R. Barthes: Imperium znaków. Warszawa 2004.
M. Beddow: Bob Fosse`s Broadway. Portsmouth 1996.
R. Benedict: Wzory kultury. Warszawa 2002.
R. Benedict: Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej. Warszawa 2003.
A. Bernard, D. Wessel-Therhorn: Taniec jazzowy. Warszawa 2000.
B. Bettelheim: Przyjemne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni. Warszawa 2010.
M. Bielacki: Geneza rock – opera. “Magazyn Muzyczny” 1983 nr 6.
M. Bielacki: Musical. Geneza i rozwój formy dramatyczno – muzycznej. Łódź 1994.
M. Bielacki: Rock – opera. “Jazz” 1979 nr 9.
K. Bloom, F. Vlastnik: Broadway Musicals: The 101 Greatest Shows of All Time. New York 2004.
F. Boas: The Function of Dance in Human Society. New York 1972.
G. Bordman: American Musical Comedy: From ‘Adonis’ to ‘Dreamgirls’. Oxford 1982.
E. Bourguinon: Trance Dance. W: Moving History/Dancing Cultures…
J. Bratton: New Readings in Theatre History: Theatre and Performance Theory.
Cambridge 2003.
K. Braun: Druga reforma teatru? Szkice. Warszawa 1979.
K. Braun: Kieszonkowa historia teatru na świecie w XX wieku. Lublin 2000.
M. Bremser: Fifty Contemporary Choreographers. London 1999.
A. Brissenden: Shakespeare and the Dance. Alton 2001.
O. G. Brockett, F. J. Hildy: History of the Theatre. New York 2002.
B. Browning: Samba: Resistance in Motion. New York 1995.
J. R. Bryer, R. A. Davison: The Art of American Musical. Conversations with the Creators. New Jersey 2005.
N. Bryson: Cultural Studies and Dance History. W: Meaning in Motion…
F. Buckland: Impossible Dance: Club Culture and Queer World-Making. Connecticut 2002.
C. J. C. Bull: Sense, Meaning, and Perception in Three Dance Cultures. W: Meaning in Motion…
R. S. Bunnett, M. P. Kennedy, J. Muir: Guide to Musicals. Glasgow 2001.
R. Burt: The Male Dancer. Bodies, Spectacle, Sexualities. London 2007.
A. Burzyńska, M. P. Markowski: Teorie literatury XX wieku. Kraków 2009.
D. Byczkowska: Ciało jako narzędzie budowania pozycji w grupie na podstawie badań wśród tancerzy tańca towarzyskiego. W: W kręgu socjologii interpretatywnej.
Jakościowe badania nad tożsamością. Red. J. Leoński, U. Kozłowska. Szczecin 2007.
D. Byczkowska: Rola instytucjonalizacji w społecznym świecie na przykładzie badań tancerzy tańca towarzyskiego. W: Kultury, subkultury i świat społeczny w badaniach jakościowych. Red. J. Leoński, M. Gonko-Fiternicka. Szczecin 2010.
E. Caprez: Getting into Music, Drama and Dance. Surrey 1998.
M. Carlson: Performans. Warszawa 2007.
J. Cass: Dancing Through History. New York 1993.
F. Y. Caulker: African Dance: Divine Motion. W: Moving History/Dancing Cultures…
J. Charyn: Narodziny Broadwayu. Opowieść o złotych latach jazzu i starym Nowym Jorku. Wrocław 2006.
J. C. Chasteen: National Rhythms, African Roots. The Deep History of Latin American Popular Dance. Albuquerque 2004.
S. Citron: Sondheim & Lloyd-Webber. The New Musical. Oxford 2001.
J. M. Clum: Something for the Boys. Musical Theater and Gay Culture. New York 1999.
P. Coluccia, A. Paffrath, J. Pütz: Taniec brzucha. Eliksir życia z krajów Orientu. Sopot 2007.
S. J. Cohen, K. Matheson: Dance As a Theatre Art: Source Readings in Dance from 1581 to the Present. Princeton 1991.
J. Cutcher: The Library of American Choreographers: Bob Fosse. New York 2005.
L. Czapliński: W kręgu operowych mitów. Kraków 2003.