Osobowość tak bogatą i złożoną, jaką był J. Biniszkiewicz, trudno ocenić jednoznacznie. Uchylanie się od takiego wartościowania jest jednak niemożliwe. Stosunek biografa do opisywanego bohatera polega przecież na jego ciągłej ocenie. Trudność polega na konieczności uwzględnienia nie tylko cech charakteru, lecz również okoliczności, które zdetermino
wały taki, a nie inny przebieg kariery politycznej.
Jakim przywódcą politycznym był więc J. Biniszkiewicz? Odwołując się do Maxa Webera, należy go zaliczyć niewątpliwie do polityków żyją
cych „dla polityki”, a nie „z polityki”. To, że osiągnął przywództwo i utrzymywał je metodami mogącymi nieraz budzić moralny sprzeciw, nie zmienia faktu, że działał w swoiście przez siebie pojmowanej dobrej wierze. Jego postępowanie było zawsze pragmatyczne, zmierzał do osiąg
nięcia wyznaczonego celu. Trudno byłoby udowodnić wyższą efektywność działania na stanowisku, które sprawował J. Biniszkiewicz do 1928 r.
w górnośląskim OKR, człowieka charakteryzującego się odmiennymi ce
chami. Można jednak wskazać, że w tym czasie udało mu się odnieść sporo sukcesów. Stworzył z PPS zp integralną część trójzaborowej PPS, co pozwoliło włączyć tę partię w 1918 r. do bloku stronnictw polskich na Górnym Śląsku. W okresie 1919— 1921 potrafił stworzyć jedną z naj
silniejszych liczebnie, a chyba i organizacyjnie, grup PPS. Po 1922 r.
zbytnio dominował nad górnośląską PPS, jednak gdy z tej partii odszedł, nie było już na Górnym Śląsku przywódcy socjalistycznego takiego for
matu.
W biografii J. Biniszkiewicza trudno dostrzec elementy, które można by uogólnić, dążąc do zaprezentowania syntetycznego obrazu przywódcy robotniczego z terenu Górnego Śląska. Wiele zachowań i cech redak
tora „Gazety Robotniczej” byłoby wręcz sprzecznych z takim modelem.
Przede wszystkim dotyczy to pochodzenia. Z terenów Wielkopolski rekru
towała się w gruncie rzeczy niewielka liczba działaczy PPS zp. Domi
nowali emigranci z Berlina i Nadrenii-Westfalii, a później robotnicy już z samego górnośląskiego okręgu przemysłowego. Pochodzenie tłuma
czy jednak w jakiejś mierze narzucanie przez J. Biniszkiewicza polskiego charakteru partii i nacisk na całkowitą Separację z SPD. Na pewno świa
domość narodowa działaczy wywodzących się z Wielkopolski była wyższa Również wiara w SPD nie mogła być w tym środowisku, mimo po
czątkowego zachłyśnięcia się przez J. Biniszkiewicza siłą tej partii, tak bezkrytyczna i pełna entuzjazmu, jak na przykład A. Berfusa, F. Mo
rawskiego czy wreszcie braci Thielów. Wyraźnie różniło to J. Biniszkie
wicza od tej grupy, a zbliżało zarazem do E. Golde i J. Haasego. W kon
sekwencji musiał szukać sojuszników wśród przywódców PPSD i PPS zaboru rosyjskiego.
Kontakt z J. Piłsudskim, jeszcze w okresie aktywnej działalności późniejszego Komendanta w PPS, tak brzemienny w skutki dla J. Bi
niszkiewicza, też nie należał do typowych zjawisk dla działaczy górno
śląskich. Zresztą dla niektórych przywódców PPS na Górnym Śląsku J. Piłsudski był co najmniej postacią kontrowersyjną. J. Biniszkiewicz jednak nigdy nie przestał być admira torem Marszałka. To tak wyraźnie zaciążyło na jego karierze, że pozbawiło go w 1926 r. trzeźwej zazwyczaj oceny sytuacji. Skąd ten podziw wynikał, autor starał się wyjaśnić już wcześniej. Trzeba jednakże jeszcze nadmienić, że nie był to w żadnym razie wynik bezpośrednich kontaktów, przecież sporadycznych. Raczej chodziło o przyznanie J. Piłsudskiemu cech dających mu prawo do peł
nienia swego rodzaju politycznej misji. Autor często posługiwał się przy charakterystyce J. Biniszkiewicza przymiotnikiem „charyzmatyczny”.
Przy zachowaniu wszelkich proporcji, dla J. Biniszkiewicza takim przy
wódcą obdarzonym niekwestionowanym, niekoniecznie zresztą zracjo
nalizowanym, autorytetem stał się właśnie J. Piłsudski.
Nad badaniami dotyczącymi ruchu socjalistycznego na Górnym Śląsku bardzo często dominuje teza o olbrzymich, niewykorzystanych możliwoś
ciach tego terenu dla działalności robotniczych partii politycznych.
W masie czynników, które miały zadecydować o spadku znaczenia za
równo PPS, jak i NPR w latach 1922— 1928, często podkreśla się nega
tywną rolę przywódców tych partii, którzy po przyłączeniu Górnego Śląska do Polski zatracili orientację polityczną. Przyglądając się karierze J. Biniszkiewicza, trudno dostrzec tę cechę. Wręcz przeciwnie — starał
się on usilnie dostosować do nowej sytuacji. Zdawał sobie sprawę, że radykalizacja celów społecznych partii, jak wykazał to chociażby przykład działalności komunistycznej, może prowadzić do ślepego zaułku, ze względu na palące problemy niarodowościowe, które zawsze na tym tere
nie zajmowały pierwsze miejsce. Tak często stawiane mu zarzuty za brak klasowego podejścia, oportunizm, prawicowość, wydają się chy
bione z tego właśnie względu. Dla niego ważniejsze zawsze były cele demokratyczne, które partia stawiała przecież na równi z celami klaso
wymi. Była to zresztą cecha w ielu innych przywódców PPS, którzy rozpoczynali karierę jeszcze przed 1914 r. Możliwe, że dobrze się stało, iż J. Biniszkiewicz usunął się z życia partyjnego na początku lat trzy
dziestych. Wielki kryzys na pewno zmuszał do radykalizacji działania, a J. Biniszkiewicz, mimo wielu cech rasowego przywódcy politycznego, nie nadawał się z pewnością do roli trybuna ludowego. On był mistrzem kompromisu, a nie rewolucyjnego czynu. Tak samo jak nie sprawdził się jako sanacyjny prominent, nie umiałby również poprowadzić do walki zradykalizowanych tłumów. Nie może więc dziwić, że w swoim życio
rysie za jedyny powód do dumy uznał tylko okres walki o powrót Górnego Śląska do Polski. Te kilka lat rzeczywiście miały dla niego charakter szczególny, dający poczucie pełnej zgodności własnych przeko
nań i działań oraz zamierzeń partii, którą kierował. To apogeum popu
larności i politycznej przydatności zamykało okres sukcesów. Polityczna kariera J. Biniszkiewicza w II Rzeczypospolitej nie nosiła już znamion tak oczekiwanego triumfu.
BIBLIOGRAFIA
Źródła archiwalne
1. Archiwum Państwowe w Katowicach, zespoły:
Dyrekcja Policji w Katowicach Policja województwa śląskiego Polski Komisariat Plebiscytowy Regierung Kattowitz
Sejm Śląski
Urząd Wojewódzki Śląski w Katowicach.
2. Archiwum Państwowe we Wrocławiu, zespół:
Biuro Prezydialne Rejencji Opolskiej.
3. Byłe Centralne Archiwum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, zespół:
Archiwum PPS.
4. Byłe Staatsarchiv Potsdam, zespół:
Pr. Br., Rep. 30.
5. Byłe Zentrales Staatsarchiv Merseburg, zespoły akt 2.2.1:
Rep. 77, Tit. 253a Rep. 77, Tit. 343a Rep. 77, Tit. 863a.
6. Byłe Zentrales Staatsarchiv Potsdam, zespół:
Reichsministerium des Innern (15.01).
7. Zbiory prywatne Zygmunta Biniszkiewicza (odpisy w posiadaniu autora).
Źródła drukowane
Handbuch der sozialdemokratischen Parteitage von 1863 bis 1909. Bearbeiten von W. Schröder. München 1910.
Handbuch der sozialdemokratischen Parteitage von 1910 bis 1913. München 1913.
K e l l e s - K r a u z K.: L isty 1898—1905. T. 2. Red. F. T y c h . Wrocław—Warszawa
—Kraków—Gdańsk—Łódź 1984.
R z e p e c k i K.: Pobudka wyborcza. W edle źródeł autentycznych. Poznań 1907.
Sprawozdania stenograficzne I S e jm u Śląskiego (w zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach).
Sprawozdania stenograficzne z posiedzenia Rady M iejskiej Katowic (w zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach).
Sprawozdanie z X X I kongresu PPS. Dąbrowa Górnicza—Sosnowiec 1—4 listopada 1928 r. Warszawa 1928.
Źródła do dziejów pow stań śląskich, styczeń—grudzień 1920. T. 2. Red. K. P o p i o ł e k . Wrocław—Warszawa—Kraków 1970.
Źródła do dziejów powstań śląskich, s ty c z e ń -m a j 1921. T. 3. Red. K. P o p i o ł e k . Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1974.
Prasa
„Dziennik Robotniczy” 1913—1914
„Gazeta Robotnicza” 1895—1897, 1900—1901, 1903, 1905—1908, 1910—1912, 1919—1928, 1928—1930
„Katolik” 1911—1913
„Neue Korrespondenz” 1910
„Oberschlesisćhe Freie Presse” 1914
„Polak” 1910, 1912, 1923, 1925—1926
„Polonia” 1925—1927
„Polska Zachodnia” 1928
„Robotnik Śląski” 1928—1929
„Volkswacht” 1909—1910, 1912
„Vorwärts” 1901, 1903, 1905, 1908, 1914