Serbskie imaginarium narodowe, tożsamość narodu od początku istnienia państwa kształtowana była pod wpływem ideologii dynastycznej, wzorowanej na modelu bizantyńskim. Bizantyńska teologia i myśl polityczna, szczególnie zasada diarchii, a także wzorce kultury duchowej, były inspiracją dla kolejnych władców przy tworzeniu struktur eklezjalno-państwowych państwa serbskiego. Jej wyraz w największym stopniu dawały kulty członków poszczególnych dynastii panujących w Serbii – Nemanjiciów, Hrebeljanoviciów, Brankoviciów. Jest to niezwykle interesujące ze względu na fakt, że nie ma podobnego fenomenu w innych kulturach słowiańskich, tym bardziej, że trwa on od czasów średniowiecza, przez niewolę ottomańską, odrodzenie narodowe, do współczesności – czasy Federacji Jugosłowiańskiej i okres po jej rozpadzie, kiedy Serbia i Serbowie reinterpretują swoją tożsamość i symboliczne wyobrażenia w kontekście politycznym, ekonomicznym, społecznym. Badania, poświęcone tej tematyce, serbskie i zagraniczne (w tym polskie) nigdy nie stawiały w centrum zainteresowania figur kobiecych, nie opisywano zakresu i sposobu wykorzystania ich postaci w procesie formowania zbioru mitów narodowych, służących budowaniu wspólnotowych wyobrażeń o narodzie, państwie i Kościele serbskim. Niniejsza praca wypełnia tę badawczą lukę, w centrum stawiając najważniejsze kulty kobiece i podejmując próbę zrównoważenia dysproporcji w analizach poświęconych kultom mężczyzn i kobiet. Prezentowane kulty badane były w świetle różnorodnych źródeł, ale najważniejszą bazę stanowiła literatura liturgiczna w wielu odmianach gatunkowych – hagiografia, hymnografia, kaznodziejstwo, w wybranych wypadkach teksty publicystyczne i euchografia. Rozprawa udowadnia, że problematyka świętości kobiet, nie może być traktowana marginalnie, stanowi bowiem istotną część serbskiej kultury, literatury i spuścizny duchowej.
Przedstawione w pracy analizy pokazały postaci kobiet w nowej perspektywie. „Milczące” często w historii, „przemówiły” w kultach cerkiewnych. Kobiety – żony, matki, władczynie, mniszki, anachoretki – w analizowanych utworach prezentowane są jako aktywne uczestniczki życia państwa i Kościoła, wywierające wpływ na ich kształt zarówno w średniowieczu, jak i w wiekach następnych. Ich kulty stanowią integralny komponent utrwalonego modelu kulturowego opartego na idei dynastycznej, trwałości organizacji państwowo-kościelnej i narodowym charakterze prawosławia. W tym specyficznym paradygmacie serbskiej kultury duchowej żeńskie obrazy świętych – królowych, księżnych, ale też pustelnic czy wieśniaczek-męczennic – odgrywają nie mniej ważną rolę ideową (ideologiczną) jak postaci świętych mężczyzn. Są nie tylko ich towarzyszkami i
131 doradczyniami, ale także – gdy wymagają tego okoliczności – równie sprawnie organizują życie państwowe i społeczne. Figury serbskich świętych, bez względu na czas powstania tekstów im dedykowanych, budowane są w opraciu o stałe symbole, porównania, epitety. Skupiają się one wokół dwóch osi: biblijnej i maryjnej. Z jednej strony najważniejsza jest przynależność do „dynastii mnichów”577, którą literacko wyraża się jako bezpośrednią lub symboliczną przynależność do „świętego drzewa”, „świętego korzenia”, „narodu wybranego”. Tą zaś łączy się ze szczególną dziejową rolą, posłannictwem, oświeceniem i nauczaniem wiary, zakorzenieniem w sferze religijno-politycznej. W związku z tym pojawiają się porównania do biblijnych proroków i mędrców, motywy powiązane z historią Izraela i jego przywódców. Towarzyszy temu rozbudowana symbolika solarna. Z drugiej, istnieje wymiar „kobiecy”, w pierwszej kolejności nawiązujący do figury Bogurodzicy – matki, przewodniczki, obrończyni – a także do innych żeńskich figur, których historie przywoływane są per analogiam, w celu budowania serbskiej historii świętej. Regularnie występują odwołania do Oblubienicy z Pieśni nad pieśniami czy roztropnych panien, oczekujących nadejścia Oblubieńca-Zbawiciela. Sfera symboli poszerzona jest również o wyobrażenia zwierzęce albo przyrodnicze, często pojawiają się ptaki: gołębica (synogarlica), orlica, twierdza lub skała. Powtarzalne elementy tworzą kanoniczny zestaw znaczeń, budują warstwę ideową opartą o zasadę wybraństwa, narodu, w którym aktywnie działa Bóg. Wyznaczają również paradygmant „serbskości” którego fundamentem są wartości chrześcijańskie, narodowe i tradycja „matek i ojców”.
W przedłożonej pracy kulty świętych zostały przedstawione również w aspekcie funkcjonalnym – ich roli w budowaniu tożsamości państowej, duchowej i kulturowej. Funkcje, które pełnią święte, podlegają nieustannym przemianom w zależności od sytuacji społeczno-politycznej. Ukazane w pracy przykłady dowiodły, iż jest to proces dynamiczny i zasadniczo nie zakończony. Święte to przede wszystkim obrończynie państwa i narodu – przed wrogiem rozumianym dosłownie (np. Turcy) albo metaforycznie (pokusy konsumpcjonizmu, destrukcyjny wpływ Zachodu). Autorzy przedstawiają je w opatrznościowych dla kraju, Kościoła, społeczeństwa rolach. To nosicielki i strażniczki narodowych wartości, idei ciągłości państwa i jedności politycznej, poszanowania władzy centralnej. W literackie świadectwa ich życia wplecione zostają całe programy polityczne (idea drzewa [krzewu winnego] Nemanjciów, zasada diarchii i symfonii), religijne (idea wybraństwa, narodu-Teodula), społeczne.
132 Są strażniczkami czystości wiary chrześcijańskiej (prawosławnej), którą przeciwstawia się katolicyzmowi czy islamowi jako inwazyjnym i dezintegrującym wspólnotę. Władczynie (później mniszki), jak np. Jelisaveta-Jevgenija (żona Dušana), dbają o łączność i dobre relacje z Kościołem powszechnym w imię jedności prawosławnej ekumeny. Patronują ojczystej Cerkwi, w zgodzie z tradycją i ramami wypracowanymi przez „ojców dynastii” – na przykład kult Angeliny i pozostałych Brankoviciów przyświecał ideom konsolidacji i próbom odbudowy struktur serbskiej Cerkwi wokół patriarchatu w Peci.
W czasach kryzysu i destabilizacji święte patronują ideom duchowego i politycznego odrodzenia. W sferze społecznej strzegą czystości obyczajów, opiekują się matkami, pannami (strzegą czystości, dziewictwa) i ogniskiem domowym. Czuwają nad małżeństwami. Wspomagają w chorobach ciała i umysłu. W zależności od nakazu chwili nieaktualne funkcje i cechy są eliminowane, a dodawane nowe, ważne i potrzebne z punktu widzenia ideałów państwowych, duchowych czy społeczno-kulturowych. Spośród omówionych w pracy postaci największe przekształcenia (rozszerzenie) modelu świętości widoczne są w przypadku św. św. Paraskiewy-Petki i męczennicy Zlaty Megleńskiej. Zyskały one w pełni narodowy kształt, a wraz z nim głęboko polityczny wymiar na wzór Serbek z królewskich dynastii panujących.
Święte ukazywane są jako prawdziwe kobiety stanu, o wielkich umysłach, sercach, pobożności. Wszystkie przedstawione w tekstach postaci kobiet charakteryzuje niezwykła aktywność właściwie w każdym momencie życiowym, wykraczająca nawet poza ograniczenia narzucone przez reguły zakonne. Jako żony (władczynie, księżne, caryce), matki, mniszki niezmiennie pilnują spraw państwa, Kościoła, rodziny – rozumianej nie tylko jako związek krwi, ale także, czy może przede wszystkim – jako wspólnota, naród. Stanowią symbole wiedzy, są nauczycielkami zaradności, sprawności zarządzania i organizacji. Nie tylko wspierają mężów dobrą radą w latach pokoju, jak Ana Nemanjić, lecz potrafią radzić sobie w najtrudniejszych czasach i sytuacjach – tak jak Milica czy Angelina. Sprawują samodzielne rządy (Jelena Andegaweńska) lub je sprawnie przejmują, gdy zabraknie męża. Ratować synów, jak Jelena, żona Dušana, gdy nie potrafią samodzielnie sprostać wymaganiom polityki i gospodarki. Umiały podejmować odważne decyzje, stawiając ponad swój własny interes bezpieczeństwo i stabilność państwa, czego przykładem może być historia Milicy – jej pertraktacje z sułtanem w obronie syna, Stefana Lazarevicia, czy wydanie córki Olivery do sułtańskiego haremu.
Święte promują ojczystą kulturę, w tym liturgiczną, zlecając przepisywanie i przekłady ksiąg liturgicznych (Ewangelii, synaksarionów, typikonów, apostołów) na język
133 serbski578. Wzbogacają swoje prywatne zbiory, ale także zaopatrują w księgi dworskie i monasterskie biblioteki. Szczególnie aktywne na tym polu były Angelina, Jelena Andegaweńska, Jelena (żona Dušana), Milica. Do dziś zachowały się niektóre księgi należące do Angeliny. Jej osobista i większa, rodzinna, biblioteka były bardzo bogate. Mówi się nawet o tym, że podczas życiowej tułaczki zawsze woziła księgi ze sobą579.
W postaciach świętych idealnie łączą się sfery sacrum i profanum. Sprawy świeckie nie przesłaniają im spraw Bożych, a z drugiej strony pobożność i aktywne życie liturgiczne nie zamykają na problemy codzienności. Prowadzą działalność fundacyjną, otwierają sierocińce i szkoły dla dziewcząt. Nieustannie otaczają troską biednych, chorych i potrzebujących. Nie zamykają się za monasterskimi murami, pozostają w nieustannej łączności ze światem „zewnętrznym”, wypełniając nakazaną im dužnost služenja.
Kulty kobiet pojawiają się niemalże równocześnie z kultami mężczyzn i zasadniczo powinny być traktowane jako współistniejące, co ukazuje niniejsza praca. Oczywiście nie we wszystkich przypadkach udawało się jednocześnie stworzyć korpus tekstów służących liturgicznej oprawie kultu, bywało, że posługiwano się tekstami ogólnymi (np. służb), by czcić pamięć danej świętej. Niemniej jednak, zebrany w niniejszym opracowaniu materiał źródłowy – serbska hagiografia i hymnografia oraz w mniejszym zakresie euchografia – powstające w większości omawianych tu kultów na przestrzeni wieków (od średniowiecza po czasy współczesne) – ukazuje nieustające dążenie do aktualizacji, uzupełniania sfery patronatu.
Wiele nowych tekstów dedykowanych kobietom napisano w ostatnich latach jako uzupełnienie dotychczas istniejącego korpusu lub zupełnie od nowa w przypadku świętych, które nigdy nie posiadały utworów służących oprawie dni ich pamięci. Proces ten się nie zakończył, w Serbii nieustannie tworzy się i wydaje hymnografię i hagiografię im poświęconą. Szczególnie bujnie rozwija się hymnografia, czego przykładem jest ciągłe dopełnianie zawartości Srbljaka oraz najnowsza twórczość serbskich mniszek. Współcześni hymnografowie i hymnografki nawiązują dialog z piśmienniczą tradycją minionych wieków pisząc utwory w języku cerkiewnosłowiańskim. Wstępne analizy tych tekstów dokonane w niniejszej rozprawie ukazują silną tendencje do zachowania ciągłości piśmienniczej tradycji w zakresie obrazowania, wykorzystywania symboli (orlica, gołębica, roztropne panny i inne) i stałych motywów przy kreowaniu figur świętych kobiet. Rozwijająca się współcześnie
578 Zob. С. Томин, Књигољубиве жене српског средњег века, Нови Сад 2007, szczególnie rozdział pt.:
Књигољубиве жене средњег века. Пролог познавању, s. 47-74.
134 literatura o charakterze obrzędowym oczekuje na szczegółowe opracowanie (jakościowe, tekstologiczne, porównawcze, językowe), co otwiera drogę do dalszych pogłębionych rozważań na przedstawione tu tematy.
Do niniejszej pracy nie włączyłam opracowań dwu świętych rosyjskich – Kseni Petersburskiej i Matrony Moskiewskiej – które stają się coraz bardziej popularne w Serbii i coraz bardziej „serbskie”. Wstępne założenia do dalszych analiz serbskojęzycznego materiału związanego z postacią św. Kseni zebrałam w artykule pt. Kult św. Kseni Petersburskiej w
Rosji i Serbii580. Jest to przyczynek do przyszłych badań nad fenomenem jurodstwa w duchowości Słowian południowych, zwłaszcza, że ostatnia kanonizacja świętej w SCP dotyczyła właśnie rodzimej „szalonej w Chrystusie” błogosławionej Stefanidy Skadarskiej (dzień pamięci: 4 maja).
Podsumowując – znaczenie świętych kobiet, ich obraz i funkcje, odnoszą się do całości życia duchowego i politycznego Serbii i utrzymują swą ważność do dzisiaj. Ich wizerunki oraz funkcje w narodowym imaginarium ewoluują zależnie od czasu i miejsca, od realiów religijno-politycznych i społecznych, są aktualizowane zgodnie z potrzebami wiernych i podlegają stałemu rozszerzaniu.
580 D. Gapska, Kult św. Kseni Petersburskiej w Rosji i Serbii, „Kultury Wschodniosłowiańskie – Oblicza i Dialog”, t. III, 2013, s. 11-16.
135 SUMMARY
In my doctoral thesis entitled Woman – Church – State. Cults of saints in the literature
of Serbian Orthodox Church I focus on the description of the cults of female saints in the Serbian Orthodox Church and their place in religious, cultural, social and political life of the Serbs. The main selection criterion for the described saints is not ethnic but functional – it is based on the importance that a given saint had in the Church and the state. The thesis presents the most characteristic female saints for the ‘national’ Serbian spirituality. I have shown the cults of national saints in the historical-literary context, with the emphasis on the most important periods (i.e. Christianisation of Slavdom, the medieval Golden Age) and the most important events in the history of Orthodox Slavs (i.e. the battle of Kosovo, the breakup of Yugoslavia). I have attempted to reconstruct the causes of cults’ transformations in the face of the changing situation of the country and the different stages of societal development.
My research involved an examination of the initial stage of cults’ existence as well as
analysing the original forms of their manifestation, i.e. liturgical texts such as vitae and hymns of praise. Moreover, I examined the modern literary tradition (i.e. prayers, sermons) and, partly, opinion journalism (i.e. political speeches and opinions of the heads of the Orthodox Church).
In my thesis, I have emphasized the importance of liturgical texts dedicated to the female saints which were used to establish a cult, and especially to create its autonomy within the Orthodox liturgical calendar. An essential role in these processes was played by the medieval and subsequent (also modern, i.e. nun Martha-Kassija [Tatiana A. Sienina – born 1972]) writers who, by the specific modelling of female holiness, promoted and often created the national world-view as well as the ecclesiastical and political ideology. The above-mentioned authors portrayed female saints’ figures as active participants of the Orthodox religious community focused on the continuous support of the Serbian Church, state and nation. In a sense, during the transitional periods, female saints became functional equivalents of ancient holy kings, patrons of the Church, guardians of the Orthodoxy, patrons of the faithful and mothers of those in need.
The doctoral thesis shows the impact that female cults have had on the spiritual, cultural, social and political life of the Serbian Orthodox Church. Women saints were patrons of national (i.e. St. Angelina Branković) and ecclesiastical institutions (i.e. St. Paraskeva of the Balkans) which were founded on specific national traditions and religious norms that legitimize the national identity. The revision of the old female cults played (and still play) an important role in modern religious and political contexts. Women’s holiness had, among other things, an impact on the proclaimed ideas of cultural and spiritual rebirth, or was used to confront the heterodoxy (at the time of Ottoman domination; i.e. St. Zlata of Meglen). More recently, this holiness was exploited in an ecumenical dialog between the Roman Catholicism and Orthodoxy.
136
The current study fills the gap in the state of knowledge in Slavic Studies about the sanctity of women. My thesis is a step to balance the existing disproportions between the studies on male and female holiness. It contributes not only to verifying the traditional views on the subject but also, I hope, to rectifying the existing stereotypes. It also describes the current condition of the Serbian Orthodox Church through the women spirituality. In the wider sense, the dissertation contributes to a better understanding of the Balkan Orthodoxy, and thus it complements the knowledge on the European culture and tradition with the Eastern component.
137
BIBLIOGRAFIA
Bibliografia podmiotowa:
Akatyst do świętej mniszki Paraskiewy Serbskiej, transkrypcja tekstu cerkiewnosłowiańskiego
na cyrylicę z „grażdżanki” i tłumaczenie na język polski ks. Mitrat E. (Stanisław) Strach, Białystok 2018.
Данило II, Житије краљице Јелене, у: Животи краљева и архиепископа српских.
Службе, прир. Г. Мак Данијел, Д. Петровић, прев. Л. Мирковић, Београд 1988.
Данило II, Животи краљева и архиепископа српских. Службе, прир. Г. Мак Данијел, Д. Петровић, прев. Л. Мирковић, Београд 1988.
Dar Słowa. Ze starej literatury serbskiej, red. A. Naumow, przeł. T. Wątor-Naumow,
A. Naumow, W. Kotwiczowa, Łódź 1984.
Димитриј Ростовский, Житие св. Симеона, w: idem, Жития святых. Dostępne online: <https://azbyka.ru/otechnik/Dmitrij_Rostovskij/zhitija-svjatykh/>, dostęp: 14.03.2019. Доментијан, Житије Светога Саве, пред., прев. дела и коментари Љ. Јухас-Георгиевска, издање на српскословенском Т. Јовановић, Београд 2001. Доментијан, Живот светога Саве и Живот светога Симеона, прир. Р. Маринковић, Београд 1988. Филарет Черниговский (Гумилевский), Святые южныхъ cлaвянъ. Описание жизниихъ, издание 4-е, Санкт Петербургъ 1894. Иванова К., Житието на Петка Търновска от Патриарх Евтимий, „Староблгарска литература” 1980, 8. Јагић Б., Живот Стефана Лазаревића, „Гласник Српског Ученог Друштва”, књ. XLII, 1875. Јосиф Троношац, Троношки родослов, прев. Д. Протић, Шабац 2008. Кадић С., Акатист Светој великомученици Злати Мегленској, Тиват 2007. Књига Правила. Зборник канона Православне цркве, Шибеник 2003. Константин Филозоф, Повест о Словима. Житије деспота Стефана Лазаревића, прир. Г. Јовановић, Београд 1989. Левушкина Р. С., Станчевић З. А., Сербское гимнографическое творчество конца ХХ –
начала ХХI веков, „Fontes Slaviae Orthodoxae” 2017, 1, s. 31–41.
Милеуснић С., Свети Срби, wydania: Крагујевац 1989, Београд 2000, Београд 2003. Милојевић М.С., Правила св. Петке Параскеве Српске, „Гласник СУД” 1871, XXXI. Миловска Д., Житија на жени-светици, Скопје 2005.
138 Мирковић Л., Живот Стефана Лазаревића, у: Старе српске биографије XV и XVII века
‒ Цамблак, Константин, Пајсије, Београд 1936.
Novaković S., Život sv. Petke. Od patriarha bugarskoga Jeftimija, Starine IX, Zagreb 1877. Пајсије, Сабрани списи, Београд 1993.
Поповић Ј., Житија светих за октобар, Београд 1977.
Повесно слово о кнезу Лазару, прев. М. Башић, y: Стара српска књижевност, књ. III,
ред. Д. Павловић, Нови Сад-Београд 1970.
Siedem niebios i ziemia. Antologia dawnej prozy bułgarskiej, wybór, przeł., wstęp T.
Dąbek-Wirgowa, Warszawa 1983.
Служби на българските светии, Атон 2007.
Srbljak – Rimnički z 1761 r. (starodruk ze zbiorów Biblioteki Macierzy Serbskiej, sygn.. R 18,
Sr II)
Srbljak – Wenecki z 1765 r. (tzw. Moskiewski z 1765 r.) (starodruk ze zbiorów Biblioteki
Macierzy Serbskiej R 18, Sr IV)
Srbljak Belgradzki z 1861 r. (starodruk ze zbiorów Biblioteki Macierzy Serbskiej sygn. R19,
Sr IV) Србљак, прир. еп. рашко-призренски Павле, Београд 1986. Србљак 1, 2, Добрунска Ријека 2015. Старе српске биографије (XV и XVII века), прев. Л. Мирковић, предг. П. Поповић, Београд 1936. Стефан Првовенчани, Сабрани списи, прир. Ј. Јухас-Георгиевска, Београд 1988. Св. Параскева (Св. Петка-Петковача), написао по житијама свјатих Велимир П. Исаковић, Библиотека Српска Слава, Београд 1934. Света Петка – слава српска и заштита верних, уредник протојереј Р. Никчевић, Цетиње 2009. Преподобна мати Параскева. Житије, акатисти, чудеса, духовне песме светитељки, прир. C. Лазаревић, Рума 2014. Свети Сава, Сабрани списи, прир. Д. Богданивић, Београд 1986. Теодосије, Житија, прир. Д. Богдановић, Београд 1988. Велимировић Н., Охридски пролог, Ниш 1928 Жития на светите, ч. 2, Издание на Българската Православна Църква, Ямбол 1998. Жития святых на русском языке, изложенные по руководству Четьих-Миней святого Димитрия Ростовского, 12 кн., Москва 2010; online: Житие святого Стефана, царя Сербского,
<https://azbyka.ru/otechnik/books/download/8887-139 %D0%96%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F-%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D1%8B%D1%85.pdf>, dostęp: 11.10.2020. Животи краљева и архиепископа српских од Данила Другог, прев. Л. Мирковић, предг. Н. Радојчић, Београд 1935. Bibliografia przedmiotowa:
Adamiak E., Kobiety w Biblii. Nowy Testament, Warszawa 2010. Adamiak E., Kobiety w Biblii. Stary Testament, Kraków 2006.
Adamiak E., Milcząca obecność. O roli kobiety w Kościele, Warszawa1999.
Apokryfy i legendy starotestamentowe Słowian południowych, red. G. Minczew,
M. Skowronek, Kraków 2006.
Biblia Tysiąclecia, Poznań 2003.
Bielik-Robson A., Inna nowoczesność. Pytania o współczesną formułę duchowości, Kraków 2000.
Blagojević M., Religija i crkva u transformacijama društva. Sociološko-istorijska analiza
religijske situacije u srpsko-crnogorskom i ruskom (post)komunističkom društvu, Beograd
2005.
Brown A., Obrana žene, feminizam i Biblija, Zagreb 1996.
Brzozowska Z., Twórczość literacka kobiet w średniowiecznej Serbii (XIII-XV w.), „Vade nobiscum” 2011, nr VII, Łódź.
Brzozowska Z., Księżna Milica – między sakralizacją władzy monarszej, oficjalnym kultem
cerkiewnym i narodowym mitem, „Poznańskie Studia Slawistyczne”, 2013/5, s. 59–73.
Crushovalieva S., Saint Petka: A Balkan Saint. A Case Study on Orthodox Women Saints, Saarbrucken 2008.
Csevapovich G., Synoptico-memorialis Catalogus Observantisminorum Provinciae S. Ioanis
a Capistrano, olim Bosnae Argentiaea dimidio seculi XIII. usque recentem aetatem, ex archivo et chronicis eiusdem recusus, Budae 1823.
Dąbrowska-Partyka M., Literatura pogranicza, pogranicze literatury, Kraków 2004. Evdokimov P., Kobieta i zbawienie świata, przeł. E. Wolicka, Poznań 1991.
Evdokimov P., Prawosławie, przeł. J. Klinger, Warszawa 2003.
Evdokimov P., Szalona miłość Boga, przeł. M. Kowalska, Białystok 2001.
Falina M., „Clerical Fascizm” and Political Orthodoxy: Orthodox Christianity and
Nationalizm in Interwar Serbia, „Totalitarian Movements and Political Religions” 2007,
140 Farlati D., Illyricum sacrum, VII, Venetiis 1813.
Ferro M.Ch., Il ‘typos mariano’. Sulla topica del testo agiografi co al femminile nella Rus’, „Russica Romana” 2006, XIII, Pisa-Roma.
Ferro M.Ch., Sante madri. Una tipologia particolare di santé della Rus’, „Studi Slavistici” 2007, IV, Firenze.
Ferro M.Ch., Santità e agiografia al femminile. Forme letterarie, tipologie e modelli nel
mondo slavo orientale (X-XVII sec.), Firenze 2010.
Fiedotow G., Święci Rusi, przeł. ks. H. Paprocki, Białystok-Bydgoszcz 2002.
Filonov Gove A., The Slavonic Akathistos Hymn: Poetic Elements of the Byzantine Text and
Its Old Church Slavonic Translation, Monachium 1988.
Flis A., Chrześcijaństwo i Europa. Studia z dziejów cywilizacji Zachodu, Kraków 2001.
Folklor. Sacrum. Religia, red. Ј. Bartmiński, M. Jasińska-Wojtkowska, Lublin 1995.
Gavrilović Z., Women in Serbian politics, diplomacy and art at the beginning of Ottoman
rule, w: Byzantine Style, Religion and Civilization: In Honour of Sir Steven Runciman, red. Elizabeth Jeffreys, Cambridge University Press, 2006, s. 74-78; Online:
<https://books.google.pl/books?id=q0hMf5vu7kgC&printsec=frontcover#v=onepage&q= milica&f=false>, dostęp: 16.09.2020.
Gil D., Państwo - /naród/ - Kościół i specyfika serbskiej religijno-narodowej koncepcji
diarchii, w: Język, Literatura i kultura Słowian dawniej i dziś – III, red. B. Zieliński,
Poznań 2001.
Gil D., Prawosławie. Historia. Naród. Miejsce kultury duchowej w serbskiej tradycji
i współczesności, Kraków 2005.
Gil D., Sakralno-polityczny i ludowy aspekt serbskiej poezji liturgicznej, w: Literatura a
liturgia, red. J. Okoń, Łódź 1998.
Gil D., Serbska hymnografia narodowa, Kraków 1995.
Gil D., Średniowieczna hagiografia serbska jako dokument stanu świadomości narodowej
(zarys problematyki), „Pamiętnik Słowiański” 2000, L, Kraków.
Gjuzelev V., Imperatrix Bulgariae Anna-Neda (1277–c.1346), „Zbornik radova Vizantološkog instituta” 2013, nr 50 (2).
Gomola A., Bóg kobiet. Studium językoznawczo-teologiczne, Tarnów 2010.
Grześkowiak J., Misterium małżeństwa. Sakrament małżeństwa jako symbol przymierza Boga
z ludźmi, Poznań 1993.
Hafner S., Danilo II. und sein Schüler: Die Königsbiographien, w: Serbisches Mittelalter –
141
Holy Women of Byzantium: Ten Saints’ Lives in English Translation, A.-M. Talbot (ed.),
Dumbarton Oaks 1996.
Holy Women of the Syrian Orient, trans., intr. S.P. Brock, S. Ashbrook Harvey, Oakland
1998.
Jagić V., The Slavic Response to Byzantine Poetry, w: XII Congres des Etudes Byzantines, Rapports VIII, Belgrade 1961.
Janion M., Kobiety i duch inności, Warszawa 1996.
Jurewicz O., Historia literatury bizantyjskiej. Zarys, Wrocław 1984.
Kalužniacki E., Werke des Patriarchen von Bulgarien Euthymius (1375-1393), Wien 1901. Kania W., Ojcowie Kościoła greccy i syryjscy. Teksty o Matce Bożej, Niepokalanów 1981. Kaszlej A., Odnaleziona kopia dzieła Danila II „Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih”, w:
„Zbornik Matice Srpske za slavistiku” 1989, nr 36, Novi Sad, s.109-112.
Klaniczay G., Holy rulers and blessed princesses: Dynastic cults in Medieval Central Europe, Cambridge 2000.
Kobiety i religie, red. K. Leszczyńska, A. Kościańska, Kraków 2006.
Koch M., …kiedy dojrzejemy jako kultura…Twórczość pisarek serbskich na początku XX
wieku (kanon – genre – gender), Wrocław 2007;
Kocój E., Pamięć starych wieków. Symbolika czasu w rumuńskim kalendarzu prawosławnym, Kraków 2013.
Kowalska B., Święci nie przemijają – rozważania nad kobiecą świętością we wschodnim
i zachodnim chrześcijaństwie XIII wieku, w: Dziedzictwo chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu – między pamięcią a oczekiwaniem, red. U. Cierniak, J. Grabowski,
Częstochowa 2006 (Człowiek – Wiara – Kultura, t. 2).
Kuczyńska M., Obraz św. Paraskewy-Petki Tyrnowskiej w hymnografii słowiańskiej. (Na
materiale polskich odpisów służb ku jej czci), w: Stosunki kulturowo-literackie polsko-wschodniosłowiańskie, red. K. Prus, Rzeszów 1994.
Kuczyńska M., Paraskiewa-Petka Tyrnowska w rosyjskim wariancie służby –
„monarchiczny” obraz świętości, „Poznańskie Studia Slawistyczne” 2013, 5.
Kuczyńska M., Południowosłowiańska poezja liturgiczna w zbiorach bibliotek polskich, Szczecin 2003.
Kuczyńska M., Teologia maryjna Joanicjusza Galatowskiego. Zarys problemu, w:
Krakowsko-wileńskie studia slawistyczne. Seria poświęcona starożytnościom
słowiańskim, t. 4, red. M. Kuczyńska, W. Stępniak-Minczewa, J. Stradomski, Kraków
142 Laiou S., Christian Women in an Ottoman World: Interpersonal and Family Cases Brought
Before the Shari’a Courts During the Seventeenth and Eighteenth Centuries (Cases Involving the Greek Community), in: Women in the Ottoman Balkans.Gender, Culture