Z dokonanego przeglądu materiału skalnego z terenu gnejsów haniackich według autorów niemieckich zdaje się wynikać, że nazwą gnejs haniacki obejmowali oni różne typy polimeta
morfitów o większej lub mniejszej blastezie.
Wygląd zewnętrzny niektórych jaśniejszych typów tych polimetamorfitów przypomina gnej
sy gierałtowskie, co jednak nie znajduje po
twierdzenia w szczegółowych badaniach mi
kroskopowych. Jakkolwiek oba te typy skał gnejsow ych łączą pewne cechy wspólne, pospo
lite zresztą u wszystkich gnejsów całego świa
ta, to jednak istniejące między nimi różnice wykluczają możliwość łączenia ich w jedną jednostkę litologiczną, tak jak to zrobił J. Don.
Opisów petrograficznych gnejsów gierałtow
skich nie brak w polskiej literaturze geologicz
nej, w ięc przytaczanie ich tu wydaje się zby
teczne. Należy jednak podkreślić pewne cechy odróżniające gnejsy gierałtowskie od haniac
kich.
Gnejsy gierałtow skie nigdy nie zawierają kordierytu, sylim anitu i andaluzytu. W gnej
sach haniackich kordieryt, a czasem również sylimanit, w ystępują w e wszystkich odmianach skalnych, których chemizm na to pozwala. Od
ległość od intruzji granitoidowej natomiast w y
daje się tu nie odgrywać większej roli. Jest to zupełnie zrozumiałe jeśli wzorem E. den Texa (1965) uważać kordieryt, jak również andalu
zyt, nie za minerały antistressowe związane tylko z czysto termicznym, kontaktowym me- tamorfizmem, lecz za częste składniki zmeta- morfizowanych regionalnie serii związanych z strefami orogenicznymi w wysoko temperaturo
wym sektorze metamorficznej ewolucji.
W jednych i drugich gnejsach plagioklazy są wypierane przez skaleń potasowy. W gierał
towskich proces ten zdaje się przebiegać powoli i opornie poprzez stadium metasomatycznych antypertytów i pertytów. W wyniku korozji plagioklazu przez mikroklin powstają liczne i typowe myrmekity.
W gnejsach haniackich natomiast skaleń po
tasowy wypierał plagioklazy, jak się zdaje, szybciej i łatwiej, czy to dzięki wyższym tem
peraturom, w których te procesy przebiegały, czy też dzięki silnemu m ylonitycznemu skru
szeniu plagioklazów. W gnejsach haniackich myrmekit jest bardzo rzadki, a w typowym wykształceniu wyjątkowy, co również tłuma
czyć można szybkim przebiegiem mikroklini- zacji plagioklazów.
Ewolucja metamorficzna gnejsów haniackich w przeciwieństwie do gierałtowskich odbywała się więc — według obecnych danych — w wa
runkach wyższych temperatur i niższych ciś
nień.
Dla zilustrowania ewolucji gnejsów gierał
towskich i polimetamorfitów północno-zachod
1 5 2 M A R IA K O Z Ł O W S K A -K O C H 132]
niego pasa strefy Złoty Stok — Skrzynka moż
na by się posłużyć wykresem E. den Texa (1965) uproszczonym i zastosowanym przez K. Smuli
kowskiego (1968) do przedstawienia ewolucji eklogitów. Szczególnie użyteczny jest tu ciąg ewolucyjny grupy III eklogitów. Do grupy tej K. Smulikowski (1964) włącza te eklogity (naj
pospolitsze na całym świecie), które ściśle łączą się z kompleksami gnejsów i m igmatytów two
rząc w nich zgodne wkładki i uczestnicząc w ich metamorficznej ewolucji. Do grupy tej K.
Smulikowski (1967) zalicza wszystkie eklogity metamorfiku Snieżnika. Prawie wszystkie w y
stąpienia tych eklogitów, mniej lub więcej zamfibolityzowanych, zamknięte są w obrębie serii gnejsów gierałtowskich biorąc bezpośred
nio udział w ich ewolucji metamorficznej. Dla
tego też ciąg ewolucyjny eklogitów mógłby zilustrować tu ewolucję metamorficzną samych gnejsów gierałtowskich: początek w wysokociś
nieniowym sektorze metamorfizmu regionalne
go (poniżej 18°C/km), później wśród amfiboli- tyzacji eklogitów i m igmatytyzacji w sektorze pośrednim poniżej 30°C/km.
Na tym samym wykresie (fig. 8) zaznaczono również hipotetyczny ciąg ewolucyjny polime
tamorfitów północno-zachodniego pasa strefy
tektonicznej Złoty Stok — Skrzynka. Można sobie bowiem wyobrazić, że po kataklazie i m y
lonityzacji seria strońska wraz z gnejsami gie- rałtowskimi i śnieżnickimi, w początkowych stadiach orogenezy hercyńskiej znalazła się w warunkach szybkiego przyrostu temperatury, tzn. w sektorze wysokotemperaturowym ewo
lucji metamorficznej E. den Texa (gradient geo
termiczny 30— 70°C/km). Nastąpiło tu przejście z facji zieleńcowej przez fację albitowo-epido- towo-am fibolitową do facji amfibolitowej, gdzie w warunkach stałego szybkiego przyrostu tem
peratury powstała najpierw kombinacja kor
dieryt + andaluzyt, zastąpiona następnie przez kordieryt + sylimanit.
Trudno zgodzić się z argumentacją J. Dona (1964), że gnejsy haniackie muszą być przed- waryscyjskie, ponieważ waryscyjska intruzja kłodzko-złotostocka in trudu je w nie niezgodnie.
Progresja metamorfizmu wysokotermicznego w pewnych strefach orogenicznych może się koń
czyć uruchomieniem magmy, która wyciskana ku górze in trudu je zgodnie lub niezgodnie w serie regionalne zmetamorfizowane w tym samym cyklu orogenicznym. Tak też wydarzyło się przypuszczalnie na omawianym obszarze.
Te same wysokotemperaturowe minerały
Fig. U
P orów n an ie ew o lu cji m etam or liczn ej g n ejsó w han iack ich i g iera lto w sk ich w w y k r e sie p /t d en T e x a (1965) uproszczonym przez K. S m u lik o w sk ieg o (1988)
l — g n e j s y h a n i a c k i e , 2 — g n e js y g l e r a ł t o w s k i e
M etam orphic ev o lu tio n o f th e H aniak g n eisses w ith th at of th e G iera ltó w g n eisses in th e d iagram b y den T e x (1965) sim p lified by K . S m u lik o w sk i (1968)
1 — H a n i a k g n e is s e s , 2 — G ie r a l t ó w g n e is s e s
co w regionalno-metamorficznej serii gnejso
wej m ogły się utworzyć pod w pływ em termicz
nego kontaktu intruzji kłodzko-złotostockiej z blastom ylonitycznymi łupkami. Można sobie bowiem wyobrazić, że w głębszych partiach metamorficznego kompleksu, w warunkach subfacji sylim anitowo-kordierytowej, rozpoczę
ło się stopniowe wytapianie najłatwiej topli- w ych składników, jak kwarc i skalenie. Z cza
sem, w miarę stale rosnącej temperatury, na
stępowało w większych głębokościach coraz silniejsze i m asowe upłynnianie, powstawała więc zdolna do intruzji magma. Magma ta in- trudowała miejscami zgodnie, miejscami nie
zgodnie w m etamorficzny kompleks uprzednio zmetamorfizowany regionalnie w czasie tej sa
mej fazy waryscyjskiego cyklu orogenicznego.
W głębszych poziomach metamorficznego kom
pleksu, gdzie regionalny metamorfizm wysoko
tem peraturowy przeobraził już łupki blastomy- lonityczne w gnejsy, kontaktowo-metamorficz- ne oddziaływanie magmy nie mogło się zazna
czyć blastezą now ych specyficznych minerałów.
Natomiast w w yższych poziomach, gdzie in
truz ja napotykała łupki blastom ylonityczne re
gionalnie słabiej zmetamorfizowane, dokony
wała kontaktowego ich przeobrażenia. W ten sposób w tych płytkich strefach wysokotem pe
raturowe minerały jak kordieryt, sylim anit i andaluzyt, powstać m ogły w w yniku czysto kontaktowego metamorfizmu. Dlatego też na tym samym obszarze, w niew ielkich nawet odległościach, możemy mieć do czynienia z ty
mi samymi minerałami raz jako wskaźnikami metamorfizmu wysokotemperaturowo-regional- nego, drugi raz — metamorfizmu kontaktowe
go. Nic dziwnego więc, że skały jednakowego pochodzenia są w bliskim sąsiedztwie raz re
gionalnie raz kontaktowo zmienione, a cały kompleks gnejsów haniackich, obejmujący i jed
ne i drugie, jest tak dalece petrograficznie zróżnicowany.
Metamorficzna ewolucja polimetamorfitów złotostockich, zachodząca w warunkach w yso
kich stopni geotermicznych i prowadząca w końcu do powstania magmy granitoidowej, jest charakterystyczna i typowa dla hercyn otypo- w e j s tr e fy orogenicznej H. J. Zwarta (1967, 1969). Natomiast kaledońskie orogeny wykazu
ją zdaniem tego autora charakter pośredni m ię
dzy orogenami hercynotypowym i a alpinotypo- w ym i i bardzo częsta w nich jest niskotempe
raturowa progresja metamorfizmu i brak gra- nitoidowych intruzji. To, że Kaledonidy Sude
tów tym w łaśnie się odznaczają nie jest więc niczym niezw ykłym i nie powinno skłaniać do zapełniania rzekomej luki kaledońskiej w sek
wencji intruzji w Górach Śnieżnickich gnejsa
mi gierałtowskimi i haniackimi, które według wszelkiego prawdopodobieństwa nic z tym nie mają wspólnego.
W przedstawionej pracy scharakteryzowano petrograficznie cały zróżnicowany inwentarz skalny terenu, na którym geologowie niemieccy w ydzielili bliżej nieokreśloną jednostkę: gnej
sy haniackie GH. Miały one przedstawiać pro
dukty blastomylonitycznej przeróbki gnejsów gierałtowskich i śnieżnickich, w wyniku której oba typy gnejsów zatraciły swą odrębność.
Jednocześnie ci sami autorzy zaznaczyli osobną sygnaturą (Gs) na arkuszu Lądek blastomyloni
tyczne gnejsy gierałtowskie i śnieżnickie, po
dobnie jak gnejsy haniackie bliżej nieokreślo
ne. W ten sposób nazwa gnejs haniacki spro
wadza się tylko do pojęcia lokalnego i nie wia
domo co ma właściw ie oznaczać. W św ietle przedstawionych materiałów i wypływających z nich wniosków wydaje się, że nazwa gnejs ha
niacki mogłaby być użyteczna w regionalnych opracowaniach pod warunkiem, że nada się jej bardziej konkretne znaczenie, które dałoby się sformułować w sposób dwojaki:
A. W szerszym geologicznym ujęciu, mogą
cym znaleźć zastosowanie np. przy kartowaniu terenu, gnejsem haniackim można by nazywać każdy silnie zrekrystalizowany o blastokatakla- stycznej przeszłości polimetamorfit północno- -zachodniego pasa strefy tektonicznej Złoty Stok — Skrzynka. W tym sensie haniackim gnejsem byłby zarówno blastomylonit gnejso
w y o wyraźnej foliacji, jak i prawie bezkierun- kow y blastokataklazyt czy też aplitoid grup IX—XIII w schemacie klasyfikacyjnym oraz kakiryty powstałe z nich w wyniku młodszej kataklazy.
B. Z czysto petrograficznego natom iast punk
tu w idzenia pojęcie gnejsu haniackiego dałoby się zawęzić do dwu tylko grup polimetamorfi
tów: leukokratycznych gnejsów blastomyloni
tycznych (grupa XII) oraz jasnych silnie zre
krystalizowanych blastom ylonitów gnejsowych, które stanowią główną masę pasa gnejsów ha
niackich, bez ciem nych silnie biotytowych od
mian upodabniających się do łupków miko
wych. Takie petrograficzne zawężenie terminu gnejsy haniackie trudno byłoby uwzględnić przy kartowaniu geologicznym, gdyż ciemne gnejsy tworzą przewarstwienia w jasnych gnej
sach i nie dają się z nich kartograficznie w y
dzielić.
Z akład N auk G eologiczn ych P A N w W arszaw ie
154 M A R IA K O Z Ł O W S K A -K O C H [34]
L I T E R A T U R A A N SIL E W SK I J., 1966: P etrografia m etam orfik u Gór
B ialsk ich . P etrography o f th e g n eiss area o f th e B ia lsk ie M ts. G eol. S u d etica , vol. II.
BUR CH AR T J., 1958: O gran itoid ach jaw orn ick ich Su
d etów W schodnich. On th e J a w o rn ik G ranitoids (Eastern Sudeten). A rch , m in er., t. X X II, z. 2.
BUTKIEW ICZ T., 1968: Ł upki k rystaliczn e pasm a K row iarek w G órach K łodzkich. C ristallin e sch ists in th e K row iarki ran ge o f th e K łodzko M ts. G eol. S u d etica , v ol. IV.
DO N J., 1958: B u d ow a geologiczn a k ry sta lin ik u na zachód od Lądka. M ateriały do k o n feren cji tere
n o w ej P A N n a m etam orfik u kłodzkim .
DO N J., 1963: N a stęp stw o serii in frak ru staln ych w m etam orfiku S n ieżn ik a. T h e con seq u en ces o f in - fracrustal series in th e m etam orp h ic o f Snieżnik.
A c ta M u sei S ilesia e. Ser. A, vol. X II. O pava CSSR.
DO N J., 1964: G óry Z łote i K row iark i jako elem en ty sk ła d o w e m etam orfik u S n ieżn ik a. T he Z łote and K row iarki M ts, as structural elem en ts o f th e S n ieżn ik m etam orp h ic m assif. G eol. S u d etica , v ol. I.
D RESCH ER -K A D EN F. K., 1948: D ie F eld sp at-Q u artz- -R ea k tio n sg efiig e der G ranite und G n eise und ihre g en etisch e B edeutung. Spring. Ver. B erlin.
FIN CK H L., M EISTER F., FISCHER G., BEDERKE E., 1942: G eologisch e K arte d es D eu tsch en R eich es 1: 25 000. L ieferun g 343. B lat. G latz, K oaigshain, R eich en stein und L andeck (E rlauterungen) R eich s- am t fiir B odenforschung. B erlin.
K O W ALSK I W. M., 1987: S k a ły m etam orficzn e ze Z łotego Stoku (D olny Śląsk). M etam orphic rocks from Z łoty Stok (L ow er S ilesia. Pr. geol. 42.
K OZŁO W SKA-K OCH M„ 1971: T h e „H aniak G n eis
s e s” near Z łoty Stok in th e Sud etes. B u ll. A ca d . P ol. Sc. S er. Sc. d e la T erre, v ol. X IX , N o 4.
P E N D IA S H. i M ACIEJEW SKI S., 1959: Zbiór analiz ch em iczn ych sk al m agm ow ych i m etam orficzn ych D oln ego Śląska. C hem ical a n alyses o f th e L ow er S ilesia n ign eou s and m etam orp h ic rocks. Pr. Inst.
G eol. 24.
Q U ENSEL P., 1916: Zur K en tn is der M ylon itb ild u n g.
In st. U p p sa la B ull., vol. X V .
SM U LIKO W SK I K., 1937: F orm acje k ry sta liczn e gru
py górskiej S n ieżn ik a K łod zk iego. P rzew o d n ik do X X X Z jazdu P ol. T ow . G eol. w Z iem i K łod zk iej.
SM U LIK O W SK I K., 1960: E volu tion o f th e G ran ite- -G n eisses in th e S n ieżn ik M ou n tain s — E ast Su - detes. R eport o f th e In tern ation al G eo lo g ica l C on
gress, X X I S ession , N orden, P art X IV ., C openha
gen.
SM U LIK O W SK I K., 1984: A n A ttem p t a t E clogite C lassification . B u ll. A ca d . P ol. Sc. S er. d es. sci.
geol. e t geogr., v ol. X II, N o. 1.
SM U LIK O W SK I K., 1967: E k logity Gór Ś n ieżn ick ich w S u detach. E clo g ites o f th e S n ie ż .iik M ts. in th e Sud etes. G eol. S u d etica , vol! III.
SM U LIKO W SK I K., 1968: D ifferen tia tio n of eclo g ites and its p o ssib le causes. L ith o s, v ol. 1, N o 2.
SM U LIKO W SK I W., 1959a: G n ejsy S o w iej K opy k.
Stron ia Śląsk iego. G n eisses o f S o w ia K opa n ear Stron ie (East Sud etes). A rch , m in er., t. X X II, z. 1.
SM U LIK O W SK I W., 1959b: C ontributions to th e p e
trology o f th e g n eisses o f M iędzygórze (East S u detes). B u ll. A ca d . P ol. Sc. Ser. d e s sci. ch im ., geol. e t geogr., v ol. V II, N o. 9.
den T E X E., 1935: M etam orphic lin e a g e s in orogenic p lu ton ism . G eo lo g ie en M ijn b o u w . 44, N o. 4.
W EN K E., 1983: Zur D e fin itio n von S ch iefer und G neis. N eu es. Jb. M in er. M h., v ol. V.
W IERZCHOLOW SKI B., 1968: G ran itoid y B ie lic i ich osłon a łu p k ow a. B ie lic e gran itoid s in S u d etes and th eir m etam orp h ic m a n tle. A rc h , m in e r, t. X X V I, z. 1 i 2.
ZW ART H. J., 1967: T he d u a lity o f orogen ic b elts.
G eo lo g ie en M ijn b o u w . 46e, N o. 8.
ZW ART H. J., 1969: M etam orphic fa c ie s series in th e E uropean orogenic b elts and th eir bearing on the ca u ses o f orogeny. The G eo lo g ica l A sso c ia tio n o f C anada, S p e c ia l P a p e r N o. 5.
POLYMETAMORPHITES OF THE ZŁOTY STOK — SKRZYNKA