Spartę wyobrażamy sobie dzisiaj zupełnie inaczej niż kilkadziesiąt czy nawet kilkanaście lat temu. Przestaliśmy dopatrywać się w niej dziwoląga społecznego i politycznego, przedziwnej „skamie-niałości przedhistorycznej", zabytku pradawnej przeszłości. Nie mieli również racji ci, którzy pogard-liwie nazywali ją „państwem zawodowych podofice-rów" albo „państwem sierżantów". Nie była ani pań-stwem policyjnym, ani w dzisiejszym tego słowa zna-czeniu państwem totalitarnym. Zarazem wyraźna jej odrębność, uniformizacja stylu życia obywateli, silny prymat celów wspólnych nad indywidualnymi zdecy-dowały o oryginalności modelu spartańskiego, który budził zachwyt greckich arystokratów w starożytno-ści i licznych wielbicieli Sparty również w epokach późniejszych. Od starożytności aż po czasy najno-wsze spartański miraż zachwycał i oślepiał. Wedle wyobraźni i potrzeb swych twórców zmieniał się wizerunek Sparty, ucieleśniającej odwieczne
marze-nie ludzkości o równości i porządku. Zdarzało się (jak w okresie międzywojennym XX w.), że służył naj-gorszym celom. Obok i na przekór idealizacji trwała (i trwać będzie) piękna spartańska legenda. Umiłowanie ojczyzny, aż do gotowości poświęcenia dla niej życia, stawianie interesów kraju ponad inte-resami prywatnymi stanowią podstawowe przesłanie legendy, wzbudzają podziw i szacunek nawet tych, którzy krytycznie spoglądają na Spartę. W szkołach całego świata dzieci poznają historię Leonidasa. Ter-mopile są powszechnie znanym symbolem, a „lako-niczne wysławianie się" i „spartańskie warunki" są określeniami zrozumiałymi dla ludzi wszystkich ras i kultur. Starożytni Spartanie, wprawdzie w inny sposób niż Ateńczycy, wystawili sobie bez wątpienia pomnik na wieczność - ktema es aeL Spartańska rzeczywistość społeczna czytelnikowi tej książki wyda się wprawdzie nieraz ponura czy wręcz odpy-chająca, ale w niczym nie umniejsza to powabu legendy. Nawet jeśli obraz prawdziwej Sparty kłóci się z jej idealizowanym wizerunkiem, legenda ma prawo żyć swoim własnym życiem, zwłaszcza wów-czas, gdy jest piękna.
PRZYPISY
1 Lukian, Anacharsis, 38-39. 2
E. Levy, Remarqu.es preliminaries sur l'education spartiate, „Ktema", 22, 1997, s. 153-154.
Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, II, 9.
4 N.H. Kennel, The Gymnasium of Virtue, Chapel Hill-Lon-don 1995, s. 11.
5 Cyceron, Pro Flacco, 63.
6 Tak np.: W.S. Ferguson, The Zulus and the Spartans:
A Comparison of their military systems, „Harvard African
Stu-dies", II, 1918, s. 197-234. Ferguson snuje podobieństwa mię-dzy Zulusami a Spartanami (grupy wiekowe, wspólne spoży-wanie posiłków, kult męstwa etc.).
7 S. Hodkinson, The Development of Spartan Society and
Institutions in the Archaic Period, (w:) The Deuelopment of the Polis in Archaic Period, red. L.G. Mitchell, P.J. Rhodes, London
1997, s. 89 nn.
8 Zob. F. Ollier, Le mirage Spartiate, Paris 1933-34; N. Tiger-stedt, The legend of Sparta in Classical Antiąuity, Stockholm 1965-1974; E. Rawson, The Spartan Tradition in European
9Zob. szczególnie: S. Hodkinson, The Development of
Spar-tan Society, s. 83-102.
10Ostatnie lata przyniosły również znaczny postęp badań archeologicznych na terenie Sparty. Zob. m.in. H.W. Catling,
The work of the British School at Athens in Sparta and in Laco-nia, (w:) Sparta in LacoLaco-nia, red. W.G. Cavanagh, S.E.C.
Wal-ker, London 1998, s. 19-27.
11 Podstawową pracą dla historii politycznej Sparty jest książka: P. Cartledge, Sparta and Lakonia. A Regional History
1300-362 B.C., Oxford 1979 (repr. 2001). Z badaczy polskich
o historii politycznej (i społecznej) Sparty pisali: M. Józefowicz,
Tyrania Nabisa w świetle źródeł i historiografii nowożytnej,
„Zeszyty Naukowe UJ, Historia", 30, 1970, s. 37-47 i J. Wol-ski, Pausanias et le probleme de la politiąue spartiate
(480-470), „Eos", 47, 1954, s. 75-94; tenże, Ateny i Sparta w okresie wojen perskich, „Meander", 18, 1963, s. 187-200;
tenże, Les changement interieures a Spartę a la oeille des guerres
mediąues, „Revue des Etudes Anciennes", 69, 1967, s. 31-49;
tenże, Ateny i Sparta a kwestia Greków maloazjatyckich, „Zeszyty Naukowe UJ, Historia", 30, 1970, s. 17-36; tenże, Progressivitat
wid Konseruatismus in Sparta im Zeitalter der Perserkriege,
„Jahr-buch fur Wirtschaftsgeschichte", 1971, z. 2, s. 77-85; tenże, Les
ilotes et la ąuestions de Pausanias, regent de Sparte, „Pubbl.
Isti-tuto di storia antica Universita di Padova", 13, 1979, s. 7-20. Zob. też przyp. 15, 38, 67, 68, 84, 92, 127, 147.
12 L.F. Fitzhardinge, The Spartans, London 1980, s. 23.
13
Zdaniem Cartledge'a różne przyczyny zdecydowały o tym, że Spartanie nie otoczyli się murem - konserwatyzm i siła tra-dycji, pogarda dla „muru miejskiego jako symbolu zniewie-ściałości", wreszcie przekonanie, że ramiona obywateli są naj-lepszym murem (City and chora in Sparta: Archaic to
Helleni-stic, (w:) Sparta in Laconia, s. 43). 14 Tukidydes, Wojna peloponeska, I, 19.
15 Plutarch, Żywot Likurga, 6, 1-2; E. Wipszycka, B. Bravo,
Historia starożytnych Greków, t. 1, Warszawa 1988, s. 230. Na
poetycka parafraza, „Roczniki Humanistyczne", 18, 1970, z. 2,
s. 5-25.
16 Plutarch, Żywot Likurga, 6, 6-8; E. Wipszycka, B. Bravo,
Historia starożytnych Greków, s. 230-231.
17 A. Andrewes, Probouleusis. Sparta's Contńbution to the
Techniąue of Gouernment, Oxford 1954. 18 Zob. L.F. Fitzhardinge, The Spartans.
19 Zob. S. Hodkinson, Lakonian artistic production and the
problem of Spartan austerity, (w:) Archaic Greece: New Approa-ches and New Euidence, red. N. Fisher, H. van Wees, London
1998, s. 93-118; tenże, Pattems ofbronze dedications at Spartan
sanctuaries a 650-350 B.C., (w:) Sparta in Laconia, s. 55-63. 20 Zob. S. Hodkinson, Pattems of bronze dedications, s. 55-63. Archeologia na tym etapie nie jest ciągle jeszcze naj-lepszym przewodnikiem. Wedle źródeł literackich przełom V i IV w. przyniósł ze sobą napływ bogactw, co świadectwa archeologiczne powinny jakoś obrazować, na co jednak Hod-kinson w ogóle nie zwrócił uwagi. Zob. też S. HodHod-kinson,
Lako-nian artistic production and the problem of Spartan austerity,
(w:) Archaic Greece: New Approaches and New Euidence, red. N. Fisher, H. van Wees, London 1998, s. 93-118; R. Fortsch,
Spartan art: its many different deaths, (w:) Sparta in Laconia,
s. 48-54.
21 Tukidydes, Wojna peloponeska, I, 23, 6. 22 Plutarch, Żywot Agisa, 5, 1.
23 Plutarch, Żywot Likurga, 8.
24 S. Hodkinson, Warfare, wealth and crisis of Spartiate
society, (w:) War and Society in the Greek World, red. J. Rich,
G. Shipley, London 1993, s. 155.
25 Zob. też S. Hodkinson, Social Order and the Conflict of
Values in Classical Sparta, „Chiron", 13, 1983, s. 261 nn. 26 N.B. Crowther, A Spartan Olympic Boxing Champion, „L'Antiquite Classiąue", 59, 1990, s. 198-201.
27 Zob. P.A. Cartledge, Did Spartan citizens ever practise
a manuał tekhne?, „Liverpool Classical Monthly", 1 (1976),
28 Plutarch, Żywot Liza.nd.ra, 30, 1. 29 Plutarch, Żywot Agisa, 5.
30 S. Hodkinson, Sodal Order, tenże, Land Tenure and
Inhe-ritance in Classieal Sparta, „Classieal Quarterly", 36, 2, 1986,
s. 389-391; E. Schutrumpf, The rhetra of Epitadeus: a
Pla-tonisfs fiction, „Greek, Roman and Byzantine Studies", 28,
1987, s. 441-457; M.A. Flower, Reuolutionary agitation and
sodal change in classical Sparta, (w:) Georgica. Greek Studies in Honour of George Cawkwell, red. M.A. Flower, M. Toher,
„Institute of Classical Studies, Bulletin Supplement", 58, 1991, s. 78-97.
31 S. Hodkinson, „Blind Ploutos"? Contemporaiy images of the
role of weakh in classical Sparta, (w:) The Shadow of Sparta, red.
S. Hodkinson, A. Powell, London-New York 1994, s. 183-222. 32 Tukidydes, Wojna peloponeska, I, 6.
33 Platon, Prawa, 684d-685a. 34 Polibiusz, Dzieje, VI, 45, 3.
35 S. Hodkinson, Land Tenure, s. 381; tenże, .Blind Ploutos s. 199.
36 Exc. Pol. (ed. Dilts) 12=Arist. Fr. 611, 12 (Rose). 37 Zob. S. Hodkinson, Land Tenure, s. 386-394; tenże,
Inhe-ritance, Marriage and Demography. Perspectiues upon the Suc-cess and Decline of Classical Sparta, (w:) Classical Sparta, red.
A. Powell, London 1989, s. 79-121; tenże, The Development of
Spartan Society, s. 88; M.A. Flower, Reuolutionary agitation,
s. 89; H.W. Singor, Spartan land lots and helot rents, (w:) De
agricultura: in memoriam P.W. Neeue, Lyon 1995, s. 31-60. 38 R. Kulesza, Spartańska oliganthropia, „Przegląd Historycz-ny", 2002, z. 4, s. 1-17.
39 Ksenofont, Hellenika, III, 3, 6. 40 Platon, Prawa, VI, 776 c.
41 H. Klees, Zur Beurteilung der Helotie im historischen und
politischen Denken der Griechen im 5. und 4. Jh. υ. Chr.,
„Laver-na", II, 1991, s. 27-52; III, 1992, s. 1-31.
43 Plutarch, Żywot Likurga, 24, 2; Myron FGrHist 106 F 2 ap. Athenajos, Deipnosophistai, XIV, 677 d. 70 medymnów jęczmienia dla mężczyzny i 12 dla kobiety oraz pewna ilość produktów płynnych - Plutarch, Żywot Likurga, 8. Ale nie ma oczywistych dowodów na istnienie systemu apophora przed III w. przed Chr., a więc okresem, w którym uformowało się wiele elementów spartańskiej legendy (m.in. teza o niepodzielnych, przekazywanych z ojca na najstarszego syna kleroi -zob. J. Ducat, Les hilotes, s. 56-59).
44 Pauzaniasz, Wędrówki po Helladzie, IV, 14, 4-5; Aelian,
Varia Historia, 6, 1.
45 Tyrtajos fr. 6-7 (5), tłum. Wł. Appel.
46 S. Hodkinson, Sharecropping and Sparta's economic
explo-ation of the helots, (w.) FILOLAKON, red. J. Motyka Sanders,
London 1992, s. 124-133; S. Link, Der Kosmos Sparta: Recht
und Sitte in klassischer Zeit, Darmstadt 1994, s. 2-3;
H.W. Singor, Spartan land lots and helot rents, s. 42-43. 47 Pauzaniasz, Wędrówki po Helladzie, III, 20, 6; Strabon,
Geografia, VIII, 5, 4.
48 D. Lotze, Metaxy eleutheron koi doulon. Studien zur
Rechts-stellung unfreier Landbeuólkerungen bis zum 4. Jh. v. Chr.,
Berlin 1959, s. 40, 77.
49 Plutarch, Żywot Likurga, 28.
50 M. Whitby, Two shadows: images of Spartans and helots, (w:) The Shadows of Sparta, s. 105-106.
51 Tukidydes, Wojna peloponeska, IV, 80, 3-4; por. Plutarch,
Żywot Likurga, 28, 4. Zob. B. Jordan, The Ceremony of the Helots in Thucydides, IV, 80, „L'Antiquite Classiąue", 59, 1990, s. 55.
52 Zob. Tukidydes, Wojna peloponeska, I, 103.
53 P. Cartledge, Agesilaos and the crisis of Sparta, Baltimore 1987, s. 174.
54 Zob. Cl. Mosse, Les periequ.es lacedemoniens. A propos
dlsocraie, Panathenaiąue, 177 sqq., „Ktema", 2, 1977, s. 121-124. 55 Starsza literatura identyfikowała ok. 80 nazw miast perioj-ków odwołując się do świadectwa Strabona, który mówi o ok.
30 miastach, zaznaczajac, że kiedyś było ich 100. Obecnie uważa się, że w Lakonii było 17 osad, a w Messenii 5 - zob. G. Shipley, 'The Orher Lakedaimonians' .The Dependent
Perioi-kic Poleis of Laconia and Messenia (w:) TTie Polis as an Urban Centre and as a Political Community, M.H. Hansen (red.), Acts
of the Copenhagen Polis Centre, t. 4, Copenhagen 1997, s. 187-281.
56 Herodot, Dzieje, VII, 234.
57 P. Cartledge, City and chora in Sparta: Archaic to
Helleni-stic, (w:) Sparta in Laconia, s. 43.
58 Zakłada on, że w Messenii było 14 poleis periojków -T.J. Figueira, Mess Contńbutions and Subsistence at Sparta, „Transactions of the American Philological Association", 114,
1984, s. 87-109.
59 Od 3264 ha (Thalamai) do 1571 ha (Kalamai).
60 M.I. Finley, Sparta, (w:) Problemes de la guerre en Grece
ancienne, red. J.P. Vernant, Paris 1968, s. 149. Ale żadne
z naszych źródeł nie łączy periojków z wydobyciem surowców lub wytwórczością rzemieślniczą - R.T. Ridley, The Economic
Actiińties of the Perioikoi, „Mnemosyne", XXVIII, fasc. 3, 1974,
s. 286.
61 Izokrates, Mowa Panatenajska, 181. 62 Ksenofont, Hellenika, III, 3, 8.
63 Jedynym poświadczonym urzędnikiem spartańskim jest „sędzia dla Kythery" (kytherodikes) wysyłany co roku ze Sparty na zamieszkaną przez periojków wyspę Kytherę (Tukidydes,
Wojna peloponeska, IV, 53, 2), ale wiele wskazuje na to, że
było to rozwiązanie wyjątkowe. 64 Ksenofont, Hellenika, III, 3, 4-6.
65 Myron z Priene FGrHist 106 F 1 ap. Athenajos,
Deipnoso-phistai, VI 271 f.
66 Herodot, Dzieje, VI, 52.
67 Znamienne, że lista pierwszych Eurypontydów budzi uza-sadnione wątpliwości - zob. m.in. E. Zwolski, W sprawie listy
spartańskich Eurypontydów, „Przegląd Historyczny", 59, 1968,
68 Różne hipotezy na temat genezy spartańskiej diarchii omawiają - R OHva, Sparta and her Social Problems, Amster-dam-Prague 1971, s. 23-28; P. Carlier, La Royaute en Grśce
auant Alexandre, Strasbourg 1984, s. 306-310. Zob. też
R. Kulesza, Sparta w V-IV uńeku p.n.e., Warszawa 2003. 69 Zob. R. Kulesza, Sparta w V-FV wieku p.rue.
70 P. Carlier, La Royaute en Grece, s. 273. 71 Arystoteles, Polityka, 1285 a 6-7. 72 Herodot, Dzieje, VI, 56.
73 Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, XV, 2. 74 Herodot, Dzieje, VI, 57, 4-5.
75 Arystoteles, Polityka, 1270b.
76 Tamże, 1271a 9-18. Por. Plutarch, Żywot Likurga, 26, 3-5. 77 Arystoteles, Polityka, 1306a 18-19.
78 Niektórzy uczeni (niesłusznie) sądzą, że było to możliwe od trzydziestego roku życia.
79 W. Burkert, Apellai und Apollon, „Rheinisches Museum", 118, 1975, s. 1-21.
80 Plutarch, Żywot Likurga, 6, 2.
81 I. Shatzman, The Meeting Place of the Spartan Assembly, „Rivista di Filologia e di Istruzione Classica", 96, 1968, s. 385-389.
82 Plutarch, Żywot Likurga, 6, 6. 83 Tamże, 6, 7-8.
84 Od niedawna mamy wyczerpującą pracę poświęconą efo-ratowi autorstwa Nicolasa Richera, Les ephores, Paris 1998 (o genezie eforatu s. 11-151). Z badaczy polskich eforatem zaj-mował się St. Witkowski, Der Ursprung des Ephorats, „La Polo-gne au VII® congres internationale des sciences historique", Varsovie 1933, 1, s. 19-27; tenże, Die spartanische
Heeresglie-derung und der Ursprung des Ephorats, „Eos", 35, 1934,
s. 73-86.
85 Plutarch, Żywot Kleomenesa, 10, 2-4. 86 Arystoteles, Polityka, 1270 b 26-28.
87 Tamże, 1270 8-10.
88 Arystoteles fr. 539 ap. Plutarch, Żywot Kleomenesa, 9. 89 Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, XV, 7.
90 Plutarch, Żywot Likurga, 16, 1-2. 91 Tamże, 16, 4.
92 Szerzej piszę o tym w artykule: Wychowanie spartańskie
w V-IV wieku p.rte., „Rozprawy z Dziejów Oświaty", 2003. 93 Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, II, 1-2.
94 Tamże, Π, 2. 95 Tamże, II, 3-4.
96 Plutarch, Żywot Likurga, 16, 12-13. 97 Tamże, 17, 2.
98 Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, II, 11. 99 Tamże, II, 5.
100 Tamże, II, 6. 101 Tamże, II, 7. 102 Tamże, III, 1.
103 N.H. Kennel, The Gymnasium of Virtue, s. 117. 104 Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, III, 2-3. 105 Tamże, IV, 1.
106 Tukidydes, Wojna peloponeska, I, 6, 4.
107Znamy też inne nazwy - syskenia, andreia. Terminologię omawia M. Lavrencic, Spartanische Kdche. Das
Gemeinschafts-mahl der Manner in Sparta, Bohlau 1992, s. 12-16.
108 Zob. M.P. Nilsson, Die Grundlagen des spartanischen
Lebens, „Klio", 12, 1912, s. 308-340; O. Murray, The Greek Symposion in History, (w:) Tria Corda. Scritti in onore di Arnal-do Momigliano a cura di E. Gabba, Como 1983, s. 267; S.
Hod-kinson, The Deuelopment of Spartan Society, s. 91.
109 Dikajarchos ap. Athenajos, Deipnosophistai, IV, 140; Plu-tarch, Żywot Likurga, 12.
111 L. Foxhall, H.A. Forbes, Sitometreia. The Role of Grain as
s. 48-49, 59. Wedle norm FAO zdrowy, zdolny do pracy człowiek w wieku od 20 do 39 lat, który waży 65 kg, codzien-nie poświęca pracy 8 godzin, 8 godzin śpi, 4-6 godzin spędza w pozycji siedzącej albo zajmując się działalnością niewyma-gającą wielkiego wysiłku, a przez pozostałe 2 godziny spaceru-je, wykonuje drobne obowiązki domowe lub czynnie wypoczy-wa potrzebuje 3822 kalorie dziennie (jeśli prowypoczy-wadzi wyjątkowo aktywny tryb życia), 3337 (jeśli prowadzi bardzo aktywny tryb życia) lub 2852 (przy umiarkowanej aktywności; FAO, Energy
and Protein Reąuirements, 1973, s. 28).
111 Wartość odżywcza 4641 kalorii = 121% zapotrzebowania dla niezwykle aktywnej osoby według norm FAO.
112 Wartość odżywcza 2320 kalorii = 61% zapotrzebowania kalorycznego dla niezwykle aktywnego człowieka według norm FAO.
113 Plutarch, Żywot Likurga, 12, 3. 114 Herodot, Dzieje, I, 65.
115 Zob. T. Boring, Literacy inAncient Sparta, London 1979. 116 Diehls F. 88 A 15.
117 Na temat kultu Apollona w Sparcie zob. M. Pettersson,
Cults of Apollo at Sparta, Stockholm 1992.
118 Athenajos, Deipnosophistai, IV, 139 D-E; Herodot, Dzieje, IX, 2; Pauzaniasz, Wędrówki po Helladzie, IV, 19, 4. 119 L. Bruit, The Meal at the Hyakinthia: Ritual Consumption
and Offeńng, (w:) Sympotica. A Symposium on the Symposion,
red. O. Murray, Oxford 1990, s. 162-174. Zob. też B.C. Die-trich, The Dorian Hyakinthia: a Suruwal from the Bronze Age, „Kadmos. Zeitschrift fur vor- und fruhgriechische Epigraphik", 14, z. 2, 1975, s. 133-142.
120 Athenajos, Deipnosophistai, 678 B-C. 121 „Bitwa Trzystu" - Herodot, Dzieje, I, 82.
122 Zob. H.T. Wade-Geiy, A Note on the Origin of the Spartan
Gymnopaidiai, „Classical Quarterly", 43, 1949, s. 79-81. 123 Herodot, Dzieje, VI, 58; Ksenofont, Ustrój polityczny
124 Zob. Μ. Toher, Greek Funerary Legislation and the Two
Spartan Funerals, (w:) Georgica, s. 159-175 (tamże literatura). 125 Plutarch, Żywot Lizandra, 30, 7.
126 Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, I, 6.
127 R. Turasiewicz, Stanowisko bezżennych w Sparcie epoki
klasycznej, „Meander", 19, 1964, s. 435-445. 128 Plutarch, Żywot Likurga, 15, 4-9. 129 Athenajos, Deipnosophistai, XIII, 555. 130 Plutarch, Moralia, 227 n.
131 Arystoteles, Polityka, 1270a 23-25.
132 Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, I, 7. Por. Plutarch,
Żywot Likurga, 15, 12.
133 Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, I, 8. Por. Plutarch,
Żywot Likurga, 15, 13.
134 Polibiusz, Dzieje, XII 6 b 8. 135 Arystoteles, Polityka, 1270b 1-4. 136 Tamże, 1269b 19-23.
137 Plutarch, Żywot Agisa, 7.
138 Zob. S. Hodkinson, Social Order and the Conflict ofValues
in Classical Sparta, „Chiron", 13, 1983, s. 255-258; J.F.
La-zenby, The Spartan Army, Warminster 1985. 139 Herodot, Dzieje, I, 65, 5.
140 Tukidydes, Wojna peloponeska, V, 67, 3.
141 Zob. m.in. P. Cartledge, Agesilaos and the crisis of Sparta, Baltimore 1987, s. 207, 256.
142 Tukidydes, Wojna peloponeska, IV, 38. 143 Tamże, V, 65, 2.
144 Ksenofont, Hellenika, IV, 2, 22. 145 Tyrtajos 10 (6-7), tłum. Wł. Appel. 146 Herodot, Dzieje, VII, 104.
147 R. Kulesza, Spartańscy tresantes w V-IV wieku p.n.e., „Ze-szyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej", 2002, z. 3/4.
148 V. Ehrenberg, s.v. tresantes, (w:) Realencyclopadie der classischen Altertumswissenschaft, VI A 2 (1937), col. 2292-2297; N. Loraux, La .belle mort" spartiate, „Ktema", 2,
1977, s. 108-113.
149 Ksenofont, Ustrój polityczany Sparty, IX, 4. 150 Tamże, IX, 5.
151 Tamże, IX, 5. 152 Tamże, IX, 5.
153 Tamże, IX, 6; por. IX, 1.