Mechanizmy generalizacji są przedmiotem dociekań wielu dyscyplin nauko-wych, w tym także językoznawstwa. Odzwierciedlenie w języku uogólnień dokonywanych przez człowieka nurtuje lingwistów reprezentujących różne kierunki badawcze oraz podejścia metodologiczne. Tej kwestii jest również poświęcone prezentowane studium, w którym podjęłam próbę opisu najistot-niejszych zagadnień związanych z problematyką zdań o statusie uogólniają-cym. Zostały one omówione na polskim i rosyjskim materiale aforystycznym.
Aforyzm ma dwoistą naturę – ze względu na dwojaki sposób funkcjonowania w charakterze samodzielnego utworu albo jednostki tekstu. Opis zebranego materiału ograniczał się do analizy aforyzmu rozpatrywanego jako tekst samo-dzielny w celu skatalogowania językowych wykładników uogólnień typowych dla tego gatunku. Z uwagi na konieczość zawężenia obszaru rozważań odręb-nego opracowania wymaga z pewnością funkcjonowanie aforyzmu uwikłaodręb-nego w szerszy kontekst, które było w pracy jedynie sygnalizowane.
Zakodowana gatunkowo ogólność pozwala traktować aforyzm jako jedną z reprezentatywnych postaci realizacji generycznego rejestru komunikacyj-nego. Rejestr ten, traktowany jako pewien inwariant znaczeniowy, służy uogól-nieniu informacji w powiązaniu z ogólnoludzką wiedzą i doświadczeniem.
O warunkach przynależności do danego rejestru przesądza obecność uogólnio-nego podmiotu przy ponadczasowym orzeczeniu. Generalizacja w aforyzmach realizuje się na poziomie formy, treści, a także na płaszczyźnie funkcjonalnej (ze względu na cel użycia). Zgromadzony materiał ilustruje odmienność podej-ścia do kwestii istoty generalizacji w perspektywie funkcjonalno-komunika-cyjnej. Sformalizowane ujęcia językoznawcze nie obejmują w pełni bogactwa tworzywa oraz różnorodności mechanizmów typowych dla uogólnień, jakich dokonuje człowiek w codziennej praktyce językowej. W swoich rozważaniach nad ogólnością aforyzmów korzystam z ustaleń teoretycznych współczesnej polskiej i rosyjskiej lingwistyki, wskazując jednocześnie na różnorodność kla-syfikacji oraz propozycji w zakresie stosowanej przez badaczy terminologii.
Na podstawie polskiego i rosyjskiego materiału źródłowego udało się wyod-rębnić podstawowe wykładniki generalizacji aforystycznej. Fundamentalny schemat aforystycznego zdania ogólnego zawiera uogólniony podmiot
i omni-temporalne orzeczenie1. Może on być również poszerzony o dopełnienia oraz okoliczniki gnomiczne. W funkcji podmiotu używane są nazwy oznaczające ludzi i zwierzęta, rośliny, a ponadto także nazwy artefaktów, substancji oraz pojęć abstrakcyjnych (materia nieożywiona jest bowiem nieodłącznym składni-kiem świata otaczającego człowieka, natomiast pojęcia abstrakcyjne związane są z systemem ogólnoludzkich wartości). W przypadku gatunkowego użycia nazw ludzi i zwierząt obserwujemy neutralizację opozycji liczby z wyraźną dominacją rodzaju męskiego w odniesieniu do obu płci. Za ciekawy mechanizm uogólniania niewątpliwie należy uznać metaforyczne użycie nazw własnych (antroponimów i toponimów) w charakterze semantycznych ekwiwalentów nazw pospolitych. Ważną rolę w generalizacji pełnią też rzeczowniki zbiorowe umożliwiające globalne ujmowanie różnego typu zespołów ludzkich. W funk-cji podmiotu zdań ogólnych mogą również występować inne wykładniki osoby uogólnionej, takie jak zaimki upowszechniające (wyznaczniki ekstensjonal-nej charakterystyki zbioru) i nieokreślone. Tworzą one jeden wspólny system semantyczny. Zaobserwowano w związku z tym, że im większy stopień nie-określoności, tym treść zdania aforystycznego zyskuje na ogólności. Nieizo-semicznymi jednostkami nominacji mogą być również niektóre przymiotniki, imiesłowy i liczebniki. Materiał aforystyczny potwierdza, że istotnym czyn-nikiem potęgującym generalizację jest strategia łącznego użycia kilku seman-tycznie jednorodnych lub/i różnorodnych zaimków uogólniających. Wyrazy te wykazują predyspozycje do łączliwości z wykładnikami aproksymacji. Niepre-cyzyjne uogólnienia mogą być także wyrażane poprzez użycie wykładników szacunkowego podziału zbioru. Z jakościowych przejawów uogólnień należy wymienić mechanizm posługiwania się superlatywami presuponującymi ist-nienie i jednostkowość bez odniesienia do jakiegoś konkretnego obiektu oraz stosowanie porównań. Użycie przymiotników jakościowych i relacyjnych, a także liczebników ilorakich sprzyja wyróżnianiu różnego rodzaju odmian i podklas obiektów. Szczególną rolę w aforystycznym generalizowaniu odgry-wają językowe wykładniki potęgowania i minimalizowania ilości.
Ogólność w grupie werbalnej realizuje się za sprawą użycia czasowników niedokonanych w funkcji habitualnej badź omnitemporalnej (praesens gnomi-cum). W wyrażaniu powtarzalności odnotowuje się znaczący udział czasowni-ków wielokrotnych. Ważną rolę w przekazywaniu informacji o istnieniu klas wyróżnionych ze względu na pewne charakterystyczne właściwości odgrywają czasowniki egzystencjalne (generalizacje egzystencjalne). Znaczenie uniwer-salne mogą również wyrażać czasowniki dokonane czasu przyszłego (futurum
1 Jednoczesne spełnienie obu tych warunków nie jest jednak obligatoryjne. Najczęściej uogól-nionemu podmiotowi towarzyszy omnitemporalne orzeczenie, ale obserwuje się również użycie ponadczasowego orzeczenia przy niewyrażonym formalnie podmiocie ogólnym, np. Żyje się tylko raz = Człowiek żyje tylko raz; Nie zabijaj = Człowiek nie może zabijać.
ZakońcZenie gnomicum) oraz przeszłego (aoryst gnomiczny). Znamienne dla aforystyki jest także użycie panchronicznego imperatywu w kontekście przykazań, zaleceń normujących zasady życia społecznego, przestróg, rad lub życzeń (często humo-rystycznie przeformułowanych). Uogólnienie w grupie werbalnej znamionują również okoliczniki gnomiczne (temporalne, frekwentatywne i lokatywne).
W aforystycznych zdaniach ogólnych odzwierciedlają się podstawowe mechanizmy generalizacji w poszczególnych odmianach: dystrybutywnej, kolektywnej, generycznej i typizującej (w zależności od rodzaju grupy nomi-nalnej, konstytuujacej odpowiedni model zdania ogólnego). Realizują się one przede wszystkim w strukturze zdania pojedynczego, niemniej jednak mogą być rozwijane w struktury złożone współrzędnie lub podrzędnie. Wśród tych ostatnich w wyrażaniu ogólności w szczególny sposób wyspecjalizowały się zdania restryktywne wskazujące na cały zbiór lub dowolny element zbioru.
Aforystyczna materia tekstowa dokumentuje także liczne przykłady zdań ogól-nych o zredukowanej strukturze, w których omnitemporalnemu orzeczeniu nie towarzyszy uogólniony (osobowy) podmiot. Z jednej strony badany mate-riał ujawnia wyraźną tendencję do posługiwania się zwięzłymi formułami definicyjnymi (różnych typów), twierdzeniami na kształt praw naukowych ze szczególnym wykorzystaniem formuły proporcji, sylogizmu oraz konstrukcji warunkowych i komparatywnych, które świadczą o naukowym rodowodzie afo-ryzmów. Z drugiej strony równie często mamy też do czynienia z aforyzmami będącymi trawestacjami przysłów. Aleksy Awdiejew traktuje filozofię potoczną jako synonim mądrości ludowej oraz definiuje ją jako rodzaj werbalizacji zdro-worozsądkowych doświadczeń ludzi, występujący w postaci aforyzmów, przy-słów, powiedzonek, moralitetów, gry półsłówek itp. Cechuje je wyraźne zabu-rzenie racjonalizmu i naukowej dyscypliny myślenia, co się przejawia w ich wieloznaczności i otwartości interpretacyjnej2. Ze względu na stopień precyzji uogólnienia w aforystyce realizują się więc zarówno uogólnienia ścisłe, jak i – co jest charakterystyczną cechą tego gatunku – przybliżone. Aforyzmy repre-zentują antropocentryczny styl języka w jego odmianie artystycznej, toteż na skutek różnorodnych zabiegów stylistycznych oraz łączenia przekazu informa-cji naukowej i odwoływania się do potocznej obserwainforma-cji zacierają się granice pomiędzy generyczną oraz typizującą odmianą aforystycznych zdań ogólnych.
Ścisłe generalizacje w analizowanym materiale stanowią zdecydowaną mniej-szość. Notuje się je zwłaszcza w wypadku refleksyjnych egzystencjalno-filo-zoficznych sądów aforystycznych, które dotyczą człowieka, pewnych stałych zjawisk oraz prawidłowości zachodzących w przyrodzie, w świecie otaczającym człowieka. Uogólnienia, których dokonuje człowiek w codziennej komunikacji, rzadko pretendują do miana prawdziwych w sensie logicznym. Niezwykle
kre- 2 Por. A. Awdiejew: Wstęp. W: Idem: Szkice z filozofii potocznej. Warszawa–Kraków 1999, s. 12–13.
atywną strategią wyzwalania uogólnień niewłaściwych jest odwoływanie się do zakodowanych w ludzkiej świadomości stereotypów (głównie społecznych, a także związanych ze światem roślin i zwierząt). Znacznie mniejszy stopień uogólnienia cechuje te aforyzmy, w których wyraża się uogólnienie na temat jednostkowego obiektu. Ujawnianie się pozycji nadawcy odwołującego się do osobistych doświadczeń w pewnym stopniu „osłabia” ogólność, z drugiej strony jednak strategię tę cechuje swoista poglądowość.
Opisane wyżej mechanizmy oraz językowe wykładniki generalizacji ściśle współdziałają ze sobą w wyzwalaniu ogólności aforyzmu. W świetle przed-stawionych w pracy wyników badań częściowo potwierdziła się hipoteza, że generalizacja jest kategorią tekstową prototypowego aforyzmu. Na podstawie przeprowadzonej analizy można sformułować wniosek, że zarówno w polskim, jak i w rosyjskim materiale aforystycznym mechanizmy wyrażania uogólnień są podobne. Ujawnia się przy tym jednak wewnętrzna specyfika każdej z roz-patrywanych grup materiałowych w zakresie użycia odpowiednich mechani-zmów generalizacji oraz ich językowych wykładników, a także pewne między-językowe różnice systemowe, które starałam się uwzględniać w opisie. Warto w tym miejscu podkreślić, że część prezentowanych w rozprawie aforyzmów to odpowiednio: polskie i rosyjskie przekłady z innych języków europejskich.
Poddane analizie teksty w pewnym zakresie potwierdzają także odkrycia psy-chologii poznawczej, że generalizacja jest założona w ludzkim myśleniu i spo-sobie postrzegania świata odzwierciedlającym się w języku. Potwierdzają one jednocześnie myśl Ferdinanda de Saussure’a, że generalizacja w specyficzny sposób realizuje się w dowolnym języku. W świetle zgromadzonych danych językowych zasadne wydaje się rozwinięcie tego twierdzenia. Analiza teks-tów aforyzmów prowadzona pod kątem strategii wyrażania uogólnień pozwala bowiem zauważyć pewną współzależność pomiędzy strategiami generaliza-cji typowymi dla aforystyki a zabiegami, które są charakterystyczne – przy-kładowo – dla paremiologii (przy założeniu pewnego obszaru wspólnego).
Wydaje się, że szczególnie ciekawe wyniki mogłaby przynieść konfrontacja obu tych gatunków (lub różnych gatunków) w zakresie realizacji uogólnień.
Przedstawiony w pracy zarys aforystycznej gramatyki uogólnień może znaleźć praktyczne zastosowanie w dydaktyce języka polskiego i rosyjskiego, a także w praktyce przekładu.