ZAKRES I CHARAKTER ZMIAN SYSTEMOWYCH

Zmiany systemowe, jakie dokonały się w PGR w minionej deka­ dzie miały ograniczony zakres i co najwyżej uprawniający cha­ rakter. Jak już była mowa w punkcie poprzednim, nie wykazały one w stosunku do przedsiębiorstw siły mobilizującej je do au­ tentycznych i podejmowanych z dostateczną determinacją dzia­ łań dla poprawy efektywności gospodarczej.

Przypomnijmy, że po pierwszym reformatorskim pchnięciu (w 1981 r.) w późniejszym okresie impet w przeobrażaniu systemu ekonomicznego osłabł, wystąpiły liczne bariery zarówno w sferze gospodarki, jak i przede wszystkim - systemu politycznego. Do­ piero w ostatnim okresie, niespełna dwóch lat, nastąpiło pewne nasilenie presji i zdynamizowanie przekształcania systemowych uwarunkowań działalności PGR. Natomiast w całym poprzednim okresie, do połowy 1989 r., z a m i a s t r a d y k a l n e j p r z e b u d.o w y s y s t e m u e k o n o m i c z n e g o P G R m i a ł y m i e j s c e c z ą s t k o w e m o ­ d y f i k a c j e i u z u p e ł n i e n i a , n i e s k ł a ­ d a j ą c e s i ę n a s p ó j n y m e c h a n i z m

g o s p o d a r c z y . W rezultacie, zachowania przedsiębiorstw w całym tym okresie były dość pasywne, przyjmowały one stra­ tegię przeczekania niepewnych i niestabilnych warunków eko­

nomicznych. *

Częste i nieskoordynowane zmiany w sferze regulacyjnej, w połączeniu z kiepską ogólną sytuacją gospodarczą kraju, bra­ kami zaopatrzeniowymi i eilnymi presjami inflacyjnymi powodo­ wały kształtowanie się w przedsiębiorstwach postaw wyczekiwa­ nia i rezerwy. Nie były one nastawione na rozwój, poszukiwa­ nie możliwości usprawnień, lecz na obronę poziomu życia pra­ cowników w drodze nacisków na płace i podział zysku zdecydowa­ nie preferujący interesy konsumpcyjne załóg. Wobec znacznej płynności rozwiązań systemowych i niezrównoważonej sytuacji ekonomicznej w kraju w działaniu przedsiębiorstw widoczne były niekonsekwencje, brak dłuższej perspektywy i stabilności ich sytuacji gospodarczo-finansowej.

Wskazane cechy: brak prorozwojowej orientacji w działaniu przedsiębiorstw, widoczna bierność i wyczekiwanie stanowią również, w naszej ocenie, d o w ó d n i s k i e j s k u ­ t e c z n o ś c i działającego dotąd w tym obszarze rolnictwa s y s t e m u e k o n o m i c z n e g o .

Właściwie dopiero przystąpienie do tzw. urynkowienia gospo­ darki żywnościowej wprowadziło bardziej znaczące zmiany w ich funkcjonowaniu, a zaostrzenie warunków ekonomicznych od począt­ ku 1990 r. (związane z programem stabilizacji gospodarczej) i wystąpienie bariery popytu wyrwały je z bierności i wyzwoliły inicjatywy dostosowawcze do nowych warunków gospodarowania, zresztą również w stopniu ograniczonym. Chociaż dla pełnej ścisłości należy podkreślić, że' także wcześniej można było spotkać próby zaktywizowania działania przedsiębiorstw, co było związane z osobowością bądź interesem dyrektora. Ogólnie jed­ nak można chyba stwierdzić, że reguły gry i warunki istnieją­ ce we wcześniejszym okresie sprzyjały postawom konformistycz- nym (co nie wykluczało sukcesu ludzi szczególnie dynamicznych), natomiast obecnie bierność nie daje już szans na skuteczne prowadzenie przedsiębiorstwa.

Po stosunkowo krótkim okresie większego ożywienia w po­ czątkach wdrażania nowego systemu ekonomiczno-finansowego PGR i

zmianach ich usytuowania w systemie kierowania rolnictwem w następnych latach badanej dekady intensywność działań reforma­ torskich była słaba, a rozwiązania szczegółowe odpowiadały koncepcji centralizacji pośredniej, nié zaś kształtowania sy­ stemu rynkowego. W systemie funkcjonowania PGR, na co zwraca­ liśmy uwagę wcześniej (w raportach cząstkowych), występowało wiele jeszcze elementów tradycyjnego systemu gospodarczego: rozdzielnictwo, dotacje, niekiedy ingerencje zewnętrzne, dro­ biazgowa i sztywna kontrola ze strony banków oraz ścisła kon­ trola dynamiki środków na wynagrodzenia, uzależnienie - w pew­ nym okresie - możliwości sprzedaży na wolnym rynku od określone­ go procentu wykonania zadań zbytu do państwowego aparatu skupu itd. W sumie były to środki z arsenału "ręcznego sterowania" go­ spodarką, co w warunkach produkcji rolniczej jest szczególnie mało skuteczne i krępujące możliwości racjonalnego gospo­ darowania.

W systemie ekonomiczno-finansowym PGR, właściwie na prze­ strzeni całej dekady lat osiemdziesiątych, widoczna była swoi­ sta dysproporcja i brak dostosowania pomiędzy relatywnie dużym zakresem autonomii w sferze produkcji i inwestycji a sztywno­ ścią systemu, licznymi ograniczeniami, "przeregulowaniem" i niekonsekwencjami w pozostałych sferach ekonomiki przedsię­ biorstw (szczególnie finansów, płac, zbytu itd.).

Z Jednej strony, PGR miały w praktyce prawie nieograniczo­ ną swobodę w kształtowaniu odpowiedniej dla siebie struktury produkcji (ingerencje zewnętrzne w tych sprawach ze strony organu założycielskiego lub innych instytucji miały już raczej incydentalny charakter, czasem pewne naciski wywierały banki); nie istniały również ograniczenia dotyczące inwestycji (w całym tym okresie wiązały się one z brakiem pieniędzy, a wcześniej - także mocy wykonawczych bądź deficytami niektórych dóbr in­ westycyjnych) .

. Z drugiej strony, swoboda przedsiębiorstw w sferze handlo­ wej, podziału dochodów, kształtowania wynagrodzeń itp. była sil­ nie ograniczana. Ponadto, w działaniu systemu ekonomicznego ujawniły się liczne niekonsekwencje'. Przykładem może tu być polityka finansowa wobec PGR. W jej ramach realizowano w spo­ sób rygorystyczny, drobiazgowy i w dużym stopniu biurokra­ tyczny zasadę "trudnego pieniądza" w stosunkach kredytowych, a

równocześnie zasadą tą osłabiano, np. poprzez polityką urzędo­ wych cen produktów rolnych, w ramach której ruch cen nie był powiązany z dynamiką rezultatów produkcyjnych i częściowo tyl­ ko z sytuacją na rynku żywnościowym. Reguły systemu finansowe­ go były również w sposób odtfórny "rozmiękczane" i deformowane przez stosowanie nadal wobec POR dotacji, ulg w obciążeniach i zwolnień, umorzeń itp.

Omówione tu niespójności rozwiązań systemowych i niekonsek­ wencje w ich działaniu utrudniały racjonalne prowadzenie go­ spodarstw, podważały zobiektywizowanie wyników ekonomicznych przedsiębiorstw i ich powiązanie z wysiłkiem oraz gospodarno­ ścią kierownictwa i załóg POR - etanowi to także, w naszej ocenie, bardzo istotny mankament mechanizmu funkcjonowania.

W związku z tą ostatnią kwestią pragniemy podkreślić, na co zwracaliśmy uwagę we wcześniejszych publikacjach, że system motywacyjny w POR uznać można za jedno z najsłabszych dotąd ogniw w ich systemie ekonomiczno-finansowym. Podejmowane w ba­ danym okresie próby przekształceń systemu wynagradzania nie mia­ ły cech generalnej przebudowy, leci.jego usprawnienia. W zwią­ zku z odgórnym lansowaniem w pewnym okresie tzw. wartościowa­ nia pracy, we wszystkich badanych przedsiębiorstwach, zostało ono przeprowadzone jako - w zamierzeniu - podstawa nowego u- kształtowania systemu płac, chociaż przy braku całkowitej swo­ body w sferze płacowej realizacja tego zamiaru napotkała na ograniczenia. W przedsiębiorstwach wprowadzono, na ogół w la­ tach 1987-1988, własne systemy wynagradzania, przy czym próby ich doskonalenia szły w podobnym kierunku: rozszerzania za­ kresu akordu, usprawniania pjremiowania, stworzenia pewnych pre­ ferencji dla stanowisk, z których obsadą są kłopoty. Pozostałe zmiany w systemie wynagrodzeń miały związek z wprowadzeniem nowego zbiorowego układu pracy dla pracowników PGR.

Rezerwy zracjonalizowania systemu wynagradzania i wzmocnie­ nia motywacji pracowniczych w ramach dotychczasowego systemu ekonomicznego zostały praktycznie wyczerpane. Dalszy postęp w tej dziedzinie wymagać będzie, jak sądzimy, bardziej zasadni­ czych przekształceń własnościowych i organizacyjnych oraz do­ puszczenia samodzielności płacowej przedsiąbiorstw. Pójście w tych kierunkach daje nadzieję na większe zobiektywizowanie

płac i bardziej konsekwentne ich powiązanie z wynikami pro- dukcyjno-finansowymi zakładów i pracowników, a w konsekwencji wzmocnienie motywacji pracowniczych.

Inną charakterystyczną cechą systemu ekonomiczno-finansowe­ go POR na przestrzeni lat osiemdziesiątych było - co również stanowi Jedną z jego słabości - ukształtowanie go według tych samych wzorów co i dla innych przedsiąbiorstw państwowych, a wiąc d a l e k o p o s u n i ę t a u n i f o r m i z a ­ c j a s y s t e m o w a . Ta schematyczność rozwiązań, w za­ stosowaniu do specyficznych przecież warunków działania przędą siębiorstw rolnych, była przyczyną pewnych kłopotów i

nieracjo-25

nalnoścl w działaniu PGR .

Uwzględniając zgłoszone w tym punkcie uwagi dotyczące za­ kresu i charakteru zmian systemowych w sektorze PGR w latach osiemdziesiątych, za zasadnicze ograniczenia tej reformy - z dzisiejszej perspektywy - uznać można niepodjęcie zadania grun­ townej przebudowy stosunków własnościowo-organizacyjnych i - w powiązaniu z nimi - stosunków pracy, jak również brak dostoso­ wania rozwiązań systemowych do specyfiki działalności rolniczej.