Ję z y k i narodów , uczestniczących w w ym ianie nau k o w ej i te ch n ic zn e j, w p ły w ają n a siebie. J e s t fa k te m oczyw i
stym , że społeczność ro zw in ię ta pod w zględem n au k o w y m lub technologicznym in te n sy w n ie j o d działuje n a d r u giego p a rtn e ra pozostającego z n im w k ontakcie. R e zu lta
te m k o n ta k tó w m iędzy członkam i różnych g ru p języko
w ych są zapożyczenia obcojęzyczne.
Co do zapożyczeń, to z ich obecną koniecznością w ję zyku. p o ls k im pogodziliśm y się od dawna. Są one s k u t k i e m k u l tu r a ln y c h i c y w iliz a c y jn y c h z w ią z k ó w ze św ia te m — pisał Z. K lem ensiew icz.
Pom nażanie zasobów s ło u m ik o w y c h dla zaspokojenia wciąż p rz y b y w a ją c y c h potrzeb życia polskiego w ro zm a i
ty ch dziedzinach i zakresach jest nieodpartą ko n ieczn o ścią [5],
W ta b e li 1 przed staw io n o o rie n ta c y jn ą chronologię za
pożyczeń w języ k u polskim (w edług [10]). Ł ac in a była d łu go języ k ie m n a u k i i m iędzynarodow ej w y m ia n y m yśli.
W iele p rac m atem aty czn y ch , fizycznych, chem icznych czy m edycznych publik o w an o jeszcze w X V II w ieku po łacinie lub w p rze k ład a ch łacińskich. Gdy w XVI w iek u p o w sta w ała polska d ru k o w a n a lite r a tu ra n au k o w a p rze jęła z ła ciny słow o alg oritm us [12], k tó re później uległo procesow i dalszej a d a p ta c ji m orfologicznej, p rz y jm u ją c postać algo
rytm . D ub lety w yrazow e a tr y b u t i w łasność, relacja i w zgląd były w częstym użyciu w słownictwie- refo rm a c ji [10], W okresie re n e sa n su rozpow szechnił się w Polsce język w łoski i p rz e trw a ł w słow nictw ie, w arc h ite k tu rz e , sztuce, m uzyce, w ojskow ości, ogrodnictw ie. W ojny toczone przez P olskę w X V II w iek u były przyczyną n a sile n ia się w pływ ów w schodnich. W pływ y fra n c u sk ie objaw iły się w szczególności w d ru g iej połow ie X V III w ieku. Z fra n c u skiego przejęliśm y w iele czasow ników , w śród nich adre
sować i rezydow ać. P rzysw oiliśm y sobie m.in. rzeczow niki arbitraż i etykieta, a ta k ż e jed n o stk i m ia r i w ag [10]. W iek X IX przy n ió sł oddziaływ&nie języków zaborców : niem iec
kiego i rosyjskiego.
W krótce po zakończeniu I w ojny św iato w ej zaczęły n a pływ ać do języka polskiego w yrazy angielskie. N apływ te n jeszcze się w zm ocnił po II w o jn ie św iatow ej, choć zm alał w pły w ang ielsk i, a zw iększył się a m e ry k a ń sk i [4], Zapoży
czenia ang ielsk ie zn a jd u je m y w słow nictw ie n au k o w y m (ho liz m , laser), w term in o lo g ii h a n d lu (dumping, boom).
polityce (eskalacja, m a k k a r ty z m ) , tu ry s ty k i (kemping, w eekend), sp o rtu (dżudo, doping), m ody (dżinsy, klipsy), m uzyki (blues, longplay) itd. Szczególnie silne — każdy in fo rm a ty k w ie o ty m n a jle p ie j — je st oddziaływ anie w dziedzinie sło w n ictw a inform atycznego.
Z e' w zględu n a genezę, pożyczki językow e dzieli się na w zrokow e i słuchow e oraz bezpośrednie i po śred n ie [10].
Różnica pom iędzy pożyczkam i w zrokow ym i i słuchow ym i polega n a tym , że p ierw sze p rz e n ik a ją za p o średnictw em pism a, a dru g ie — drogą słuchow ą — przez bezpośrednie k o n ta k ty z językiem — daw cą zapożyczenia. Zapożycze
n ia m i w zrokow ym i z angielskiego są m.in. w y ra zy : asembler, em ula tor, interpreter, sorter, terminal. Do zapo
życzeń słuchow ych należy bajt. W ydaje się, że dzięki d u te j liczbie przekazów pisanych, zapożyczenia w zrokow e są częstsze.
Ja k o p rzy k ła d zapożyczenia pośredniego niech posłuży słow o cyfra, k tó re pochodzi od ara b sk ieg o sifr i przez średniow ieczne słow o łaciń sk ie cifra zostało p rze ję te przez polszczyznę. N iekiedy tru d n o je st u sta lić język, z którego bezpośrednio został zapożyczony w yraz. Często w y razy w y stę p u ją c e w k ilk u języ k ach rów nocześnie m a ją w spólne histo ry czn e źródło w języ k ach e u ro p e jsk ic h najczęściej — łaciń sk ie lu b greckie. W ta b e li 2 zam ieszczono p rzy k ła d y tego rodzaju.
O bjaw em w p ływ ów języków obcych n a polski są kalki, tj. ta k ie zapożyczenia, k tó re zostały u k sz tałto w an e na w zór w y ra zó w obcych, chociaż ich sz ata ję zykow a w y d aje się n am polska. N ależą do n ic h k alk i z angielskiego: czas rze
c z y w i s ty (real tim e), podział czasu (tim e sharing), przerw a nie w e kto r o w e (vectored in te rru p t), p u n k t ko n tro ln y (checkpoint), s k o k w a r u n k o w y (conditional jum p), s y s te m program ow ania (p ro g ram m in g system ), w y s z u k iw a n ie _ in form ac ji (in fo rm atio n re trie v a l), złożoność obliczeniowa (com p u tatio n al com plexity).
W pływ języków obcych n a polski ob jaw ia się też przez n a d a w a n ie w y razo m now ych odcieni znaczeniow ych pod w pływ em ich obcych odpow iedników . Nowe znaczenia zy
skały słow a: adres, aku m u la to r, etykieta, generator, m o nitor, pętla, prolog, rozkaz, segment, separator, s k o k i inne.
Jednocześnie są w użyoiu d ublety. T en sam dysygnat oznaczają brama i port, program tłum ac zący i translator, separator i z n a k rozdzielający, m a s z y n a cyfro w a i k o m p u ter.
Słow o k o m p u te r pochodzi od łacińskiego co m p u tare (liczyć) i w X V II w ieku przez fra n c u sk ie co m p ter zostało p rze jęte przez an g ielsk i [9], D ługa była d ro g a do zado
m ow ienia się tego słow a w języ k u polskim . N a jp ie rw uży
w ano (por. [8]) nazw y pomoc obliczeniowa, później aparat m a te m a ty c z n y , mózg elektronov;y, m a s z y n a m a tem a tycz n a , elektroniczna m a szy n a obliczeniowa, e lek troniczna m a s z y na cy fro w a i m a s z y n a cyfroioa.
N ato m iast bardzo ła tw o p rzyjęło się słow o informatyka- Pochodzi ono od fra n cu sk ieg o informatique. Neologizm te n
T a b e la 1. C h ro n o lo g ia z a p o ż y c z e ń w ję z y k u p o lsk im
T a b e la 2. P r z y k ła d y in te r n a c jo n a liz m ó w o ź ró d lo s ło w a c h ła c iń s k ic h
~ ■— Źr ódł o
J ęzy k
algoritlim us côdex
A ngielski algorithm code
B ułgarski ajrropjiTbM KOJI
Czeski alg o ritm u s kód
F ran cu sk i algorithm e code
H iszpański algoritm o código
H olenderski algoritm e code
M acedoński a/iropHTOM KOfl
N iem iecki A lgoritlim us Code
P olski alg o ry tm k od
R o sy jsk i anropHTM KOH
R u m u ń sk i algoritm cod
Serbo-chorw acki algor i tum k od
Słow acki algoritm us kód
Słow eński algoritem k od
W ęgierski algoritlim us kód
W łoski algoritm o codice
Terminologia
u tw orzono z dw u słów : in fo r m a tio n (inform acja) i a u to m a tiq u e (au to m aty k a , autom atyczny) [3], a pierw sze jego uży
cie z a re je stro w a n o w 1962 ro k u [7], A kadem ia F ra n c u sk a w k o m u n ik a cie z 6 k w ie tn ia 1967 ro k u z a w arła n a s tę p u ją c ą d efin icję: In fo r m a ty k a — nauka o ra cjo n a ln y m prze
tw arzaniu , szczególnie przez m a s z y n ę autom atyczną, in fo r
m acji tr a k to w a n e j jako n o śn ik wiadomości i podsta w a k o m u n ik o w a n ia się w dziedzinach technicznych, ek o n o m icz
n y c h i sp ołe cznych [2], W RFN słowo I n f o r m a t i k zostało po ra z pierw szy użyte w 1968 ro k u w znaczeniu ja k f r a n cuskie in fo r m a tiq u e [1]. P rz e d te m je d n a k — ja k in fo rm u je H. Z em an ek (por. [6]) — zastrzeżono je w n azw ie firm y IN FO R M A TIK -W ER K E. U padek firm y pozw olił m u zająć m iejsce w n iem ieck im słow nictw ie naukow ym .
Z całą odpowiedzialnością m ogę stwierdzić, że słowo in
f o r m a ty k a zabrzmia ło w Polsce po raz p ie r w s z y e x cathedra w p a źd ziern iku 1968 r o k u — zaśw iadcza W. M. T u rsk i [13], Użył go R. M arczyński n a O gólnokrajow ym S ym po
zju m : N a u k o w e P ro b le m y M a s z y n M a tem a tyczn ych , w Z a
kopanem , w dn iach 20—26.10.1968 r.: „(...) u św iadom ienie sobie istnienia odrębnej n a u k i ob e jm u ją ce j m a s z y n y m a tem atyczne, m a s z y n o w ą tech n ikę obliczeniową i p r z e tw a rzanie informacji, określenie je j obszaru i powiązań z i n n y m i n a u k a m i, a ta k że potrzeba k r ó tk i e j i ja snej n a z w y
— jest dzisiaj w Polsce n a k a z e m społecznym. W y d a je m i się, że najodpow iedniejszą na zw ą dia tej d zie dziny w j ę z y k u p o ls k im jest I N F O R M A T Y K A (...)" [8],
S k utecznie w prow adzono do obiegu naukow ego odpow ied
n ik łaciń sk i stosow any — n a p rzy k ła d — w ty tu ła c h t a k ic h czasopism nauk o w y ch , ja k : A cta In form atica (1972 r.) i F u n d a m e n ta In fo rm a tic a e (1977 r.).
W a rto też zw rócić uw agę n a to, że w n ie k tó ry c h języ k ac h za k res znaczeniow y odpow iedników graficzn y ch sło
w a i n fo r m a t y k a je st inny niż w języ k u polskim , f ra n c u sk im czy niem ieckim . W ro sy jsk im HH<f)opMaTHKa ozna
cza in fo rm ac ję n au k o w o -tech n iczn ą. P odobne znaczenie ma w y ra z a m e ry k a ń sk i informatics, w y ra ża jąc y to sam o co info r m a tio n science, czyli „grom adzenie, k lasy fik ac ję, prze
chow yw anie i ro zp ow szechnianie zapisanej w iedzy (...)” {14].
Były próby — nie uw ieńczone pow odzeniem — rozsze
rze n ia znaczenia polskiego słow a i n f o r m a t y k a przez objęcie n im ta k że in fo rm a c ji n au k o w o -te ch n ic zn e j (por. M aszyny M atem atyczne, n r 3. 1969, s. 26). Z nalazło to w y raz w sup
lem encie do W ielkiej E ncyklopedii P ow szechnej PW N (1970), gdzie i n fo r m a t y k a je st n az w ą zbiorczą dw u neologizm ów:
Poglądy
Zakleszczenie
L iczba k o m p u te ró w osobistych, uży tk o w an y ch obecnie w Polsce, je s t dość tr u d n a do o kreślenia. Po pierw sze — ze w zględu n a tru d n o ść sfo rm u ło w an ia w łaściw ej d efinicji m ik ro k o m p u tera, a po d rugie — ze w zględu n a b ra k ja k ichkolw iek, n a w e t szacunkow ych, dan y ch cząstkow ych.
P rz y k ład o w o tw ie rd z i się, że w w ojew ództw ie w ro c ła w skim w p ry w a tn y c h rę k a c h je st około 60 tys. m ik ro k o m puterów . W iadom o także, że najbliższe p la n y p ro d u k cy jn e f irm polonijnych, spółek, p rze d sięb io rstw i inn y ch za k ła dów za m y k a ją się — m ów iąc p esym istycznie — liczbą k il
k u tysięcy sz tu k rocznie różnego ty p u k o m p u te ró w osobi
sty c h w dow olnym w yborze — pod w aru n k ie m , że będzie to w ybór „koloru cz arn eg o ”, czyli IBM PC. O prócz tego istn ie ją i będą się ro zw ijać k o n stru k c je kopiow ane lub o ry g in aln e — o p a rte na sp ro w ad za n y ch dow olnym i d ro g a
m i m ikroprocesorach.
M agia sp rzę tu k o m puterow ego spędza sen z pow iek tym , co p ró b u ją odpow iedzieć sobie przed zak u p em n a p roste p y ta n ia:
• czy kupić od firm y polo n ijn ej za m iliony złotych?
infotroniki, dyscypliny m ającej obejm ow ać zastosow ania k o m p u te ró w oraz in fo r m a to ryk i, z a jm u jąc ej się „teo rią in fo rm a cji n au k o w e j, technicznej i ekon o m iczn ej”.
* * *
Ję zy k je st tw o rem społecznym i nie ro zw ija się w izola
cji, lecz w ścisłym pow iązaniu z rozw ojem n a u k i, k u ltu ry i cyw ilizacji. N aw et w ta k odizolow anym języ k u ja k ch iń ski p rzy ję ły się m.in. słow a algol i bit [11], Społeczność, m ów iąca sw ym języ k ie m n aro d o w y m stan o w i rodzaj fil
tru , k tó ry pew ne b arb a ry z m y przepuszcza, in n e elim inuje.
A że n ie m a m ożliw ości w y elim in o w an ia n aw e t n a jb a r dziej dziw acznych zapożyczeń, niech zaśw iadczy f ra n c u skie słow o vasistas (lufcik, okienko), w yw odzące się z n ie m ieckiego w a s ist das?
J a n u sz STOKŁOSA L IT E R A T U R A
[li B a u e r F. L., G oos G.: I n f o r m a ty k a . W N T , W a rsz a w a , 1977 [2] C o rg e C h.: E le m e n ty in f o r m a ty k i. PW N , W a rsz a w a , 1981
|3) D ic tio n n a ir e E n c y c lo p é d iq u e Q u ille t. L ib r a ir ie Q u ille t, P a r is , 1969
Ni G ra b o w s k a I.: N o w sze z a p o ż y c z e n ia a n g ie ls k ie w Ję z y k u p o l
s k im . P r a c e F ilo lo g ic z n e , T o m 23, s tr . 221—233, 1972
[5] K le m e n s ie w ic z Z.: Z e s tu d ió w n a d ję z y k ie m i sty le m . PW N , W a rsz a w a , 1969
[6] K le p a c z W .: C o to je s t in f o r m a ty k a . I n f o r m a ty k a , n r 6, s tr . 18—
—20, 1972
¡7] L e x is. D ic tio n n a ir e d e la la n g u e fra n ç a is e L ib r a ir ie L a ro u s se , P a r is , 1975
[8] M a rc z y ń sk i R .: I n f o r m a ty k a , cz y li m a s z y n y m a te m a ty c z n e i p r z e tw a r z a n ie in f o rm a c ji. M a sz y n y M a te m a ty c z n e , n r 1, s tr . 1—5, 1969
[9] O n io n s C. T. (e d .): T h e O x fo rd D ic tio n a ry o f E n g lish E ty m o lo g y . C la re n d o n P re s s , O x fo rd , 1966
f 10] R y b ic k a H .: L o sy w y ra z ó w o b c y c h w ję z y k u p o lsk im . PW N , W a rsz a w a , 1976
111] S to b e r s k i Z.: M ię d z y n a ro d o w a te r m in o lo g ia n a u k o w a . PW N , W a rsz a w a , 1982
[12] S to k ło sa J .: D ix it A lg o riz m i, c z y li o p o c h o d z e n iu 1 z n a c z e n ia c h sło w a a lg o r y tm . I n f o r m a ty k a , n r 11/12, 1985
[13] T u rs k i W. M .: N ie sa m ą in f o r m a ty k ą . P IW , W a rsz a w a , 1980 [14] W e b s te r's N e w C o lle g ia te D ic tio n a r y . M e rrla m , S p rin g fie ld
(M A), 1980. ,
O czy sprow adzić bezpośrednio z Z achodu lu b z T a jw a n u za dew izy?
• czy może lepiej złotyć sam em u sy stem em gospodarczym ?
© ja k i ty p m ik ro p ro ceso ra p refero w ać (chyba n ajle p ie j 16-bitowy)?
• ile sta c ji d y sk ie te k dołączyć (oczywiście co n a jm n ie j dw ie)?
© ja k ie j pojem ności zain stalo w ać dysk ty p u W inchester (oczywiście n ajlep iej 20 MB, a może i w ięcej)?
© jakiego ty p u d ru k a rk ę kupić?
P y ta n ia m ożna m nożyć, odpow iedzi są z reg u ły n a s ta w ione n a zakup m a k sy m a ln ej k o n fig u ra cji, a w końcu d e
cy d u je i ta k szybkość dostaw y, a p rzede w szy stk im m oż
liw ości finansow e. R zadko k iedy zakup je st poprzedzony rzeczow ą k a lk u la c ją potrzeb i d opasow aniem k o n fig u ra cji sp rzę tu do rzeczyw istych zastosow ań.
Z an im je d n a k pogrążym y się w gąszczu m ik ro k o m p u te ro w ych problem ów , sp ró b u jem y podzielić nasze za in te re so w a n ia w zależności od k la sy sp rzę tu oraz w y m ag a ń u ż y t
k ow nika.
N a początku odsuniem y n a bok k o m p u te rk i do zabaw y — ty p u ZX S p e c tru m czy n a w e t S p e c tru m P lu s. Oczywiście n ie n eg u ję ich ro li w e d u k a cji i w p ro w a d za n iu w św iat in fo rm aty k i, lecz z dru g iej stro n y zad ziw iają m nie n ie k tó re ich zastosow ania w p ra c a c h n au k o w y ch , badaw czych lu b do za k ła d a n ia baz danych. J e s t to c a łk o w ite n ie p o ro zum ienie i ty lk o b ra k innych m ożliw ości może u sp ra w ie d li
w iać ta k ie postępow anie. K toś może spytać, dlaczego ta k
Poglądy
program ow ego w o kreślonych zastosow aniach9 ogłoszenia (p łatn e przez p ro d u cen ta) — re k la m u ją ce p ro g ram y i w drożenia sp rzę tu m ik ro k o m p u tero wego w ra z z w a ru n k a m i ich d y stry b u cji.