Zarządzanie bioróżnorodnością miast wobec globalnych wyzwań

Przyszły świat, to świat funkcjonujący w harmonii z przyrodą. W 2050 roku różnorodność biologiczna będzie zachowana, a nawet odtworzona, będzie rozumnie wykorzystywana przez człowieka z uwzględnieniem zdrowego stanu planety. Taką wizję nakreśliły w październiku 2010 roku w Nagoi w Japonii państwa uczestniczące w 10. Szczycie Stron Konwencji o Róż-norodności Biologicznej (CBD COP 10). Jest to z pewnością wyidealizowany obraz przyszło-ści, trudny do zrealizowania, ale jednocześnie pokazujący wyraźnie cel, do którego należy dążyć. Kluczowy wydaje się być okres lat 2011 – 2020, który ma stworzyć podwaliny pod dalsze przedsięwzięcia. W tym kontekście najważniejsze są trzy płaszczyzny działania [Zale-sinski, Zaborowski, 2012]:

a) stworzenie, w uzasadnionych przypadkach, regionalnych i lokalnych strategii i planów działań skorelowanych z narodowymi strategiami i planami działań w zakresie zacho-wania bioróżnorodności

b) podwyższenie poziomu świadomości na temat znaczenia bioróżnorodności i usług ekosystemowych na poziomie lokalnym,

Zarządzanie różnorodnością biologiczną na terenach zurbanizowanych …

61

c) wdrożenie systemu monitoringu i oceny dla władz lokalnych z wykorzystaniem indy-katorów zarządzania miejską bioróżnorodnością takich, jak będący w opracowaniu Singapurski Indeks Różnorodności Biologicznej Miast [Zalesiński, 2010].

Szybka urbanizacja jest jedną z głównych przyczyn utraty bioróżnorodności, z tego też względu władze lokalne będą w najbliższej przyszłości odgrywać decydującą rolę w realizacji celów Konwencji CBD. Już dzisiaj w miastach mieszka ponad połowa mieszkańców Ziemi.

Niesie to ze sobą szereg negatywnych zjawisk. Obszary zurbanizowane są mocno uzależnione od ekosystemów i usług ekosystemowych na terenach podlegających jurysdykcji władz lokal-nych i poza tymi terenami. To z kolei powoduje, że miasta są odpowiedzialne za niepropor-cjonalnie duży ślad ekologiczny zagrażający istnieniu ekosystemów całej planety [Zalesiński 2013]. Z drugiej strony władze lokalne dysponują dużymi możliwościami powstrzymania negatywnych tendencji i pozytywnego wpływania na równowagę ekologiczną. Newralgiczne dla przywrócenia i utrzymania równowagi ekologicznej są cztery obszary oddziaływania [Za-lesiński, Zaborowski 2012] :

a) usługi ekosystemowe – utrata bioróżnorodności narusza funkcjonowanie ekosystemów w miastach i wokół nich, co przejawia się m.in. powstawaniem „wysp ciepła” (wzrost temperatury powietrza w miastach), wzrostem zagrożenia powodziowego, niedoborem słodkiej wody, rozprzestrzenianiem się chorób (np. malaria), spadkiem zdolności eko-systemów do samoodnawiania,

b) potencjał ekosystemów miejskich – mimo szybkich zmian urbanizacyjnych w mia-stach żyje nadal wiele gatunków fauny i flory. Właściwe zarządzanie miastami, szcze-gólnie „obszarami zielonymi” i „obszarami niebieskimi” (tereny podmokłe) może przyczynić się nie tylko do zachowania istniejącej bioróżnorodności, ale i do odtwo-rzenia zniszczonych siedlisk i zanikłych gatunków,

c) wzajemne relacje z ekosystemami - miasta są uzależnione od ekosystemów zewnętrz-nych i wywierają na te ekosystemy ogromny wpływ, szczególnie w zakresie gospo-darki wodą. Prowadząc politykę w dziedzinie produkcji, dystrybucji i spożycia na za-sadach zrównoważonego rozwoju miasta mogą przyczynić się do ochrony ekosyste-mów i bioróżnorodności,

d) zarządzanie bioróżnorodnością – miasta mogą wpływać pozytywnie na zachowanie bioróżnorodności poprzez: planowanie, gospodarkę gruntami, strategię rozwoju, go-spodarkę wodą i odpadami, współpracę z przedsiębiorcami, organizacjami pozarzą-dowymi, innymi grupami formalnymi i nieformalnymi.

Zbigniew Zalesiński

62

W zakresie form udziału miast i władz lokalnych w ochronie różnorodności biologicznej niezbędnym warunkiem jest dokonanie wyceny ekosystemów i bioróżnorodności i włączenie ich do systemu zarządzania miastem [Zalesiński, 2013]. Ważne jest podejmowanie i kontynu-owanie następujących działań:

a) zarządzanie środowiskiem miasta w taki sposób, aby beneficjentami byli: bioróżno-rodność, mieszkańcy miasta korzystający z darów żywej natury,

b) zapobieganie niekontrolowanemu rozwojowi miast poprzez realizację miejskich i re-gionalnych strategii rozwoju,

c) ekosystemowe zarządzanie krajobrazem,

d) zarządzanie rolnictwem i leśnictwem na terenie miasta i w bezpośrednim sąsiedztwie oraz powiązaniami z dostawami do miejskich sieci handlowych,

e) popieranie zrównoważonej konsumpcji bogactw dostarczanych przez bioróżnorodność poprzez „zielone zaopatrzenie”,

f) współdziałanie w ramach partnerstwa z obywatelami, sektorem prywatnym, organiza-cjami, instytuorganiza-cjami, innymi strukturami władzy rządowej i władz lokalnych,

g) podnoszenie świadomości społecznej, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, na temat znaczenia ekosystemów i bioróżnorodności dla życia na Ziemi.

Projekt programu ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej [Pro-gram ochrony (projekt), 2014] opracowany przez Ministerstwo Ochrony Środowiska podkre-śla, że:

„Rozważając stan różnorodności biologicznej trzeba wspomnieć o terenach podmiejskich i miejskich. Różnorodność terenów podmiejskich bywa wyjątkowo duża, bowiem łączą się tu elementy środowiska miejskiego i wiejskiego, wzbogacone przez specyficzne formy użytkowa-nia terenu, takie jak ogródki działkowe, czy też przez zbiorowiska ruderalne. Cenne ostoje różnorodności biologicznej w miastach tworzą stare parki, cmentarze, stawy i oczka wodne, podmokłości, a także znaturyzowane trawniki, stare fortyfikacje, lasy komunalne, nieskanali-zowane koryta rzek”.

Niestety akapit ten został usunięty z ostatecznej wersji Programu zatwierdzonego przez Radę Ministrów [ Program ochrony, 2015]. Tymczasem uświadomienie sobie tej oczywistej prawdy, szczególnie przez przedstawicieli władzy ustawodawczej i wykonawczej tak na szczeblu krajowym, jak i na szczeblu lokalnym może w znacznym stopniu przyczynić się do zaktywizowania działań sprzyjających zachowaniu i zrównoważonemu wykorzystywaniu różnorodności fauny i flory [Zalesiński, 2013].

Zarządzanie różnorodnością biologiczną na terenach zurbanizowanych …

63

Wbrew obiegowej opinii różnorodność biologiczna w miastach często bywa bardziej urozmaicona aniżeli na przyległych obszarach wiejskich. Miejskie tereny zielone stanowią niepowtarzalne środowisko, w którym występuje bogactwo flory i fauny. Zachowanie kontak-tu z nakontak-turą jest podstawową potrzebą każdego człowieka i ma istotne znaczenie dla jakości życia mieszkańców miast [Zalesiński, Zaborowski, 2012]. Miejska różnorodność biologiczna przysparza mieszkańcom dodatkowych korzyści ekologicznych i ekonomicznych (czyste powietrze i woda, tereny rekreacyjne, wyższe ceny nieruchomości).

Przestrzeń miejska jest z reguły podzielona na:

a) strefy zielone, b) strefy szare,

c) strefy przemysłowe,

d) prywatne ogrody i balkony.

W każdej z nich człowiek styka się z różnorodnością biologiczną. Najistotniejsze są oczywi-ście strefy zielone. Pełnią one istotną rolę w poprawie jakości powietrza, ochronie przeciw-powodziowej miast i ograniczaniu zanieczyszczeń.

Miasta są miejscem, gdzie większość ludzi ma pierwszy, i często jedyny, kontakt z naturą.

W tym znaczeniu miasta to nie tylko problem, ale jednocześnie rozwiązanie globalnego wy-zwania, przed którymi stoi świat, takie jak powstrzymanie utraty bioróżnorodności. Są dwa uzupełniające się sposoby powstrzymania utraty różnorodności biologicznej w miastach:

a) zrównoważone wykorzystanie dóbr i usług, b) zrównoważone projektowanie i planowanie we wszystkich obszarach funkcjonowania

miasta, tak, aby maksymalnie zwiększyć zdolność do wspierania bioróżnorodności.

Według danych ONZ miasta zajmując jedynie 2% powierzchni Ziemi, zużywają 75%

wszystkich jej zasobów. Oznacza to, że wykorzystują znacznie więcej zasobów, niż posiadają w swoich granicach. Samorządowe władze miast na całym świecie znajdują się przy tym pod silną presją środowisk urbanistycznych, gospodarczych i finansowych. Ich rola w przeciw-działaniu rabunkowej polityce i gospodarce miejskiej oraz w zarządzaniu i ochronie różno-rodności biologicznej w granicach miasta jest kluczowa. Mając tego świadomość w 1990 ro-ku na zwołanym przez ONZ Światowym Kongresie Władz Lokalnych powołana została do życia Międzynarodowa Rada ds. Lokalnych Inicjatyw Środowiskowych (International Coun-cil for Local Environmental Initiatives – ICLEI). W 2003 roku w celu lepszego odzwiercie-dlenia nowych wyzwań stojących przed samorządami organizacja zmieniła statut i nazwę.

Międzynarodowa Rada ds. Lokalnych Inicjatyw Środowiskowych stała się "ICLEI - Samo-rządy Lokalne na rzecz Zrównoważonego Rozwoju" (ICLEI – Local Governments for

Susta-Zbigniew Zalesiński

64

inability). Głównym celem działania ICLEI jest zapewnienie członkom organizacji doradztwa technicznego, informacji i wiedzy oraz wspieranie władz lokalnych w realizacji zasad zrów-noważonego rozwoju. Wszystkie realizowani przez ICLEI inicjatywy i programy oparte są na metodzie pięciu kroków [ICLEI, 2011]:

 Krok 1 – analiza sytuacji,

 Krok 2 – wyznaczenie celów,

 Krok 3 – opracowanie miejscowego programu i planu działania,

 Krok 4 – realizacja przyjętego programu i planu,

 Krok 5 – ewaluacja, ocena realizacji.

Powyższe zasady legły u podstaw programu różnorodności biologicznej stanowiącego wzorzec dla członków ICLEI w zakresie planowania, polityki i podejmowania decyzji lokal-nych z uwzględnieniem ochrony różnorodności biologicznej. Od 2006 roku pod patronatem ICLEI jest realizowanych szereg projektów pilotażowych, których celem nadrzędnym jest zebranie danych do przygotowania globalnego programu ochrony i zrównoważonego wyko-rzystania różnorodności biologicznej.