Rozważając problem stosunku sztuk plastycznych do natury, Schelling chce go ująć także od strony rozumienia natury i w ogóle całą sztukę „w świetle wyższej konieczności”148. Zasada naśladowania natury może okazać się mało przydatna
147 SW, Bd. 4, s. 119–120.
wobec wieloznaczności pojęcia natury, ponieważ ta sama zasada może prowadzić do diametralnie różnych koncepcji dzieła sztuki i istoty twórczości artystycznej. Tak więc – daje przykład Schelling – natura może być rozumiana jako „martwy agregat niedającej się określić mnogości przedmiotów”, przestrzeń jako pojem-nik rzeczy, ziemia jako źródło pożywienia i utrzymania istot żywych; natura zaś dla „natchnionego badacza jest świętą wiecznie tworzącą pierwotną siłą świata, która płodzi z siebie wszystkie rzeczy i czynnie wydaje na świat”. Zgodnie z tym ostatnim ujęciem Schelling bardzo ostro potępia ten rodzaj nauki, która odmawia życia naturze, w istocie nieomal w ten sposób likwidując ją, przez co żądanie naśladowania jej traci sens149.
Otóż do cytowanych słów Schellinga wyrażonych w druku jako cytat: „świę-ta wiecznie tworząca pierwotna siła świa„świę-ta, która płodzi z siebie wszystkie rzeczy i czynnie wydaje na świat” Jacobi dodaje jako integralną część tego cytatu wła-sne słowa: „jest ona samym prawdziwym Bogiem, Żywym”150. To znaczy: słowa Jacobiego są przez niego dopisane do słów Schellinga i zapisane jako jeden cytat. Jak mówi Schelling, słowa Jacobiego są tak, jak słowa z wykładu monachijskie-go, wzięte za dosłownie cytowane słowa. Dla Schellinga jest to wykrętne po-stępowanie zrównujące słowa wymyślone ze słowami wypowiedzianymi przez niego samego, torturowanie mowy dla wydobycia z niej słów potrzebnych temu, kto dokonuje owego niegodziwego zabiegu151. Istotnie, Schelling ma rację. Nawet gdyby Schelling wyznawał przepisywany mu przez Jacobiego pogląd, niczym nieusprawiedliwione jest wkładanie komuś w usta słów, których on nigdy nie wy-powiedział. Oburzenie Schellinga jest całkowicie uzasadnione. Jest to zarazem zdobycie znakomitej pozycji w sporze. Przeciwnik zostaje złapany w sytuacji, w której nie ma on żadnych argumentów. Błąd jest oczywisty. Nie ma dla niego wytłumaczenia. Przypisywanie komuś słów, nigdy przez niego niewypowiedzia-nych, narusza jego autonomię intelektualną, dowodzi w istocie lekceważącego traktowania go, nieuszanowania godności jego osoby. Tak postępuje, jak mówi Schelling w przypisie do cytatu, człowiek nieprzyzwoity, nieuczciwy, nieprawy152. Jeżeli mamy nieodparty dowód nieuczciwości intelektualnej Jacobiego, jasny jak słońce, jak powiedziałby Fichte, to zmienia się nasze spojrzenie na Jacobiego jako na człowieka i przede wszystkim na wartość jego intelektualnej produkcji. Czy mamy prawo ufać człowiekowi, a w szczególności całkowicie poważnie trakto-wać jego przekonania, poglądy i koncepcje, który daje przykład postępowania wykrętnego i nieuczciwego? W naszej polemice z nim zyskujemy niemal wszyst-ko: to, co dotąd o nim pisaliśmy, nabiera zupełnie innego znaczenia, jego argu-menty zostają osłabione lub wręcz zniweczone, nasze nabierają mocy, wspartej
149 Ibidem.
150 JW, Bd. 3, s. 391.
151 Denkmal, s. 28–29.
kłamstwami przeciwnika. Ale zmienia się też w ogólności nasza pozycja, nasze racje w dalszej polemice, którą zamierzamy z nim prowadzić, będą traktowane bardziej wiarygodnie niż dotychczas. Łatwiej krytykować kogoś, o kim wiemy, że jest splamiony błędem. Zarazem uprawnia to nas do stosowania mocnych kry-tycznych słów wobec kogoś w tak elementarny sposób nieuczciwego, bowiem można nie całkowicie bezzasadnie przypuszczać, że ktoś, kto wkłada przeciwni-kowi w usta nie jego własne słowa, nie będzie się liczył z jego poglądami, rozu-miejąc je i interpretując w dowolny sposób, a nawet całkowicie je dezinterpretu-jąc, przypisując mu przekonania i myśli, których on nigdy nie akceptował. Jest to jakieś uzasadnienie owego całego zestawu obelg i zniewag skierowanych przez Schellinga do Jacobiego. Kto bowiem nie jest rzetelny w sprawach oczywistych, kto za własny tekst jakiegoś autora uznaje słowa kogoś innego, ten w istocie do-chodzi do tez uprzednio już przez siebie założonych. Nie kieruje się poprawnymi regułami rozumienia obcego tekstu, lecz w gruncie rzeczy w sposób zamierzony zniekształca go, dopisując do niego lub wpisując weń własne myśli.
Pismo Schellinga jako obrona własnej koncepcji przed „partackimi” (wyra-żenie Schellinga) sposobami uprawiania krytyki przez Jacobiego wydaje się do-brze opracowane ze względu na jego skuteczność. Oto bowiem po pierwszych stronicach tekstu Denkmal, na których Schelling odrzuca stawiane mu zarzuty (że poza naturą nie ma nic, tzn. zarzut ateizmu) w sposób – jak pokazano – wielce wątpliwy, następuje ów fragment, w którym Schelling opisuje fałszowanie swego tekstu przez Jacobiego. Wskazując na ten fałsz i piętnując go, Schelling sprawia, że jego obrona przed zarzutami Jacobiego ukazuje się w zupełnie nowym świetle. Mamy oto jawny dowód manipulacji i fałszerstwa popełnionych przez Jacobiego.
Z samego omawianego teraz fragmentu wykładu o stosunku sztuk plastycz-nych do natury nie wynika, że Schelling wyznaje tezę, iż natura jest „świętą wiecznie tworzącą pierwotną siłą świata”. Schelling oponuje – jak wspomniano – nieomal gwałtownie przeciwko ujęciu natury jako „pozbawionej wszelkiego życia”, wszelako pogląd ten może, ale nie musi być zgodny z ową tezą o pierwot-ności natury jako twórczej i świętej. W piśmie polemicznym z 1812 r., Denkmal, Schelling powiada, że twierdzenie o naturze jako płodzącej rzeczy świata „należy do najbardziej niedwuznacznych, którymi nawet największy gorliwiec nie miał-by żadnego powodu zgorszyć się, przecież nawet P. Jacobi na s. 165 swojego produktu objaśnia bardzo wzorowo słowa historii stworzenia <<Bóg powiedział: ziemia wydała żywe zwierzęta itd.>>”153. I jedynie dopisane przez Jacobiego zda-nie, że natura jest Bogiem, sprawia, że opisana w ten sposób koncepcja nabiera ateistycznego charakteru154. Schelling zapomina wszelako, że owo zdanie o na-turze jako Bogu nie wynika z tezy, że natura wydaje na świat rzeczy, gdyż teza owa może mieć swoje uzasadnienie w twierdzeniu o stwarzaniu przez Boga i jego
153 Ibidem, s. 29–30.
wszechmocy. Schelling zapomina zatem swojego twierdzenia o tym, że natura jest „świętą wiecznie tworzącą pierwotną siła świata”, i że Jacobi traktuje je jak rację dla owego oburzającego Schellinga zdania, że natura jest Bogiem.
Otóż po pierwsze coś, co jest wiecznie tworzące i twórcze, nie dopuszcza niczego innego, co by je poprzedzało, co byłoby jego źródłem. Po wiecznym tworzeniu może ewentualnie coś dziać się, ale nie może istnieć nic, co byłoby wcześniejsze od niego i logicznie, i chronologicznie. Po drugie, to, co wiecznie tworzące, ogarnia sobą wszelkie istnienie różne od niego, bo nie może być cze-goś, co nie miałoby swego łona w nim właśnie. Po trzecie, wyrażenie „pierwotna siła” także zakłada początkowość bezwzględną i absolutną jako źródło wszelkie-go bytowania. Pierwotna siła jako taka zawiera w sobie negację wszystkiewszelkie-go, co by z niej nie wypłynęło, czego ona nie byłaby przyczyną, rodzicielką itp. Poza nią i bez niej nie daje się pomyśleć niczego rzeczywistego. I wreszcie mówi się, że wydaje ona na świat, czyli właśnie rodzi wszystkie rzeczy świata. Przymiotnik „święta” (siła) krzyżuje się swoim zakresem z pozostałymi określeniami, a wła-ściwie pokrywa się z nimi. Coś, co jest święte, pierwotne, wszystko sprawiające i samo, jako pierwotne, przez nic innego niesprawione, przyczyna bez przyczyny, jest w najpowszechniejszym rozumieniu bytem absolutnym, Bogiem.
Innymi słowy, tak pojęta natura jest Bogiem. Skoro natura jest Bogiem, to – tak myśli Schelling i zapewne Jacobi – taki pogląd jest ateizmem. Schelling sfor-mułował rację, przesłankę, Jacobi dopisał do niej następstwo, wniosek. Schelling w swej odpowiedzi nie zauważa, że sformułował ową przesłankę, a Jacobi jedynie wniosek – choć jego oburzenie, jak wskazano, jest uzasadnione – z niej wynikają-cy wpisuje w tekst Schellinga jako jego integralną część. To znaczy, że Schelling nie akceptuje zarzutu ateizmu wobec swojej koncepcji, ale przywołuje w Denkmal tylko część rozważanego tutaj zdania o naturze: twierdzenie, że natura „wszystkie rzeczy z siebie samej płodzi i wydaje na świat”. Takie twierdzenie nie wyklucza oczywiście istnienia Boga, tak jak na przykład u Herdera rozważania o determini-zmie klimatycznym nie negują boskiego kierownictwa całym procesem przemian świata, a wręcz go zakładają. I tylko na gruncie owego twierdzenia Schellinga można zaakceptować jego sąd, że Jacobi torturuje jego słowa, by wydobyć z nich własną, tzn. samemu Jacobiemu odpowiadającą prawdę. Wszelako gdy uwzględ-ni się całą wypowiedź Schellinga na temat natury jako „świętej wszystko wytwa-rzającej pierwotnej siły”, stosowanie tortur okazuje się zbędne, ponieważ to, o co chodziło Jacobiemu, Schelling wypowiada bez użycia tortur. Tak więc Schelling przytacza całość swojej wypowiedzi z wykładu monachijskiego, gdy słusznie na-piętnuje Jacobiego za przypisywanie mu twierdzenia zmyślonego – zmyślonego, bo Schelling go nie wypowiedział – ale gdy bierze pod uwagę treść owego twier-dzenia, wówczas w swej odpowiedzi zawartej w Denkmal powołuje się tylko na część wypowiedzi z wykładu monachijskiego, czyli zmienia w tym miejscu swo-ich rozważań w Denkmal własne stanowisko obecne w wykładzie monachijskim:
mówi tylko o tym, że natura wydaje rzeczy na świat155, ale nie mówi, że jest ona świętą twórczą, pierwotną siłą świata itd.
Przyznanie Jacobiemu racji co do jego rozumienia owej wypowiedzi nie musi z tego powodu bynajmniej oznaczać – jak już wiemy – że filozofia Schellinga jest w ogólności ateistyczna. Wykład monachijski Schellinga dotyczył spraw opi-sanych jego tytułem, nie musiał więc być i nie był sformułowaniem całej jego filozofii, nawet w jej fundamentalnych założeniach. Schelling – jak opisywano – przytacza różne pojęcia natury, a tylko jednym z nich jest to, które stało się przedmiotem sporu. Nadto owo wyróżnione pojęcie nie jest charakteryzowane jako stanowisko jako takie, samo w sobie, lecz jako stanowisko natchnionego badacza. Pamiętamy wypowiedź Goethego o tym, że natura jawi się różnie z róż-nych punktów widzenia; na przykład badacz pojmuje są panteistycznie, moralista monistycznie, a poeta jeszcze inaczej. Natchnionemu badaczowi jawi się ona jako najwyższa pierwotna siła twórcza. Schelling jednak w wykładzie monachijskim nie absolutyzuje tego stanowiska, nie uznaje go za jedynie prawdziwe, w ogóle nie wypowiada się o nim w sposób uprawniający do tego typu wartościowań. Nie przyjmuje jedynie mechanistycznego poglądu na naturę. Schellingowi cho-dzi o eksplikację ważnej w obrębie teorii sztuki zasady naśladownictwa, a natura interesuje go jako niezbędna do wyrażenia tej zasady. I w następnym zdaniu po owym zdaniu o świętej twórczej naturze Schelling pisze o tym, że ów natchniony badacz przyznaje zasadzie naśladowania wielkie znaczenie, skoro sztuka ma się uczyć naśladowania „tej twórczej siły”156. I właśnie Schelling powołuje się na to zdanie w piśmie polemicznym Denkmal, tzn. wskazuje, że rozpatrywał naturę ze względu na zasadę naśladowania, co zresztą w wykładzie monachijskim jest także bardzo jasno wypowiedziane. Schelling nie utożsamia się z postawą natchnionego badacza, ale rozpatruje ją w kontekście zadań, jakie sobie stawia w mowie aka-demickiej.
Sprawa daleka jest od ostatecznego rozstrzygnięcia. To, że Jacobi ma rację w kwestii rozumienia sensu owego jednego zdania, a nie ma racji uznając to zda-nie za pogląd, który można przypisać Schellingowi na podstawie jego rozważań w wykładzie monachijskim, nie oznacza, że wiemy, na czym polega stanowisko Schellinga. Z twierdzenia Schellinga, że filozofia przyrody stanowi tylko jedną stronę jego systemu filozoficznego, wynika, iż – wedle jego mniemania – znaj-dujemy się na gruncie systemu tożsamości, wszelako ów system tożsamości, o którym mówi Schelling w piśmie polemicznym Denkmal, jest zasadniczo różny od tego znanego z Darstellung meines Systems der Philosophie i z System der
gesamten Philosophie und der Naturphilosophie insbesondere, a więc z dwu
naj-ważniejszych dzieł Schellinga w tym zakresie, w których tezą naczelną było to, że istnieje jedynie Jedno jako prosta niezróżnicowana substancja, ze względu na
155 Ibidem, s. 29.
którą pojęcie rozumu i nierozumu, dobra i zła nie mają sensu, są one bowiem tym samym, jak wszystko, co istnieje jako byt w sobie. I dlatego uznanie nauki o owym Jednym za ateizm, materializm, naturalizm, spinozyzm nie można po-czytywać za pozbawione sensu. W niczym to nie zmienia nierzetelności intelek-tualnej Jacobiego, który bezzasadnie przypisał Schellingowi tezę o naturalizacji Boga, tzn. także ateizm, na podstawie rozważanej tutaj jego wypowiedzi z mowy akademickiej.