Liczba orzeczonych środków karnych w 2014 roku
3.5 Zasady i dyrektywy wymiaru środków karnych
W niniejszym podrozdziale przedstawione zostaną najważniejsze informacje dotyczące zasad i dyrektyw, mających zastosowanie do środków karnych.
276 Wykres przygotowany na podstawie danych statystycznych przedstawionych w: M. Melezini, Środki karne jako instrument polityki kryminalnej, Białystok 2013, s.175
173058 162569 168253 171296 171757 239899 212144 207560 204297 194594 0 50000 100000 150000 200000 250000 300000 2007 2008 2009 2010 2011
Skazani wobec których orzeczono środek lub środki karne Orzeczone środki karne
str. 109 Ustawodawca, gdy pisze o dyrektywach, często posługuje się w kodeksie sformułowaniem „kary oraz inne środki przewidziane w tym kodeksie”. Poprzez wspomniane „inne środki przewidziane w kodeksie” można rozumieć środki karne oraz środki probacyjne w postaci warunkowego umorzenia postępowania i warunkowego zawieszenia wykonania kary.277 Nie mają one natomiast, zgodnie z twierdzeniem Andrzeja Marka, zastosowania przy orzekaniu środków zabezpieczających (gdyż ich orzekanie opiera sie na odrębnych
przesłankach) i przy orzekaniu warunkowego przedterminowego zwolnienia (gdyż w przypadku jego orzekania ustawodawca formułuje odrębne dyrektywy).278 Niniejsza praca
będzie odwoływać się oczywiście do zasad i dyrektyw wymiaru środków karnych, gdyż to środki karne są głównym tematem pracy.
Zgodnie z art. 3 kodeksu do środków karnych ma zastosowanie zasada humanitaryzmu
(nieraz nazywana dyrektywą humanitaryzmu). Można stwierdzić, że z uwagi na wprowadzenie tej dyrektywy w czołowym miejscu kodeksu karnego, jest ona dyrektywą
najważniejszą.279 Dyrektywa ta, zgodnie z twierdzeniem Sądu Najwyższego, sprowadza się do minimalizacji cierpień, dolegliwości i innych niedogodności zadawanych w związku z realizacją norm prawa karnego.280
Pierwsza zasada zawarta w art. 53 § 1 kk nazywana jest dyrektywą swobody
sędziowskiej.281 Zgodnie z tą zasadą, jak również z art. 178 Konstytucji RP282, sędziowie są niezawiśli, a więc nikt nie ma prawa wpływać na wydawana przez nich wyroki.
Podlegają oni wyłącznie Konstytucji oraz ustawom.283
277 M. Budyn-Kulik w: Kodeks Karny. Komentarz, red. M. Mozgawa, op. cit., s. 160-166.
278 A. Marek, Kodeks Karny. Komentarz, op. cit., s. 190-192. Inaczej twierdzi W. Wróbel w: Kodeks karny. Komentarz, Tom I, red. A. Zoll, op. cit., s. 718.
279 Tak: L. Gardocki, Prawo karne, op. cit., s. 189.
280 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2010 r., sygn. II KK 224/10, OSNwSK 2010, nr 1, poz. 1978.
281 Tamże.
282 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku.
str. 110 Art. 53 § 1 kk wskazuje również cztery284 podstawowe dyrektywy środków karnych, którymi sąd musi się kierować przy wydawaniu orzeczenia. 285
Do dyrektyw tych należą współmierność kary do stopnia winy oraz współmierność kary do stopnia społecznej szkodliwości czynu. Dyrektywy te mają za zadanie zapewnić sprawiedliwość orzekanych środków karnych.286
Do omawianych dyrektyw należą również zachowanie przez sąd celów zapobiegawczych i wychowawczych: zarówno w stosunku do skazanego (czyli prewencja szczególna) jak i w celu kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa (czyli prewencja ogólna).287
W art. 53 § 2 kk ustawodawca w otwartym katalogu wskazuje okoliczności wpływające na wymiar środków karnych.288 Do okoliczności tych należą, m.in.:
motywacja i sposób zachowania się sprawcy,
popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim,
rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków,
rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa,
właściwości i warunki osobiste sprawcy,
sposób życia sprawcy przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie tego sprawcy
po popełnieniu przestępstwa (w szczególności staranie się o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości),
zachowanie się pokrzywdzonego.
Wskazany powyżej katalog nie jest katalogiem zamkniętym, wobec czego sąd oczywiście może uwzględniać także inne okoliczności wpływające na wymiar środków karnych w danej konkretnej sprawie.289
284 Należy zauważyć, że zgodnie z twierdzeniem J. Giezka zawartym w: Kodeks karny. Komentarz, red. J. Giezek, op. cit., s. 375-396, toczy się w doktrynie spór co do kwestii czy w art. 53 § 1 określone są
cztery, trzy czy też może dwie dyrektywy.
285 A. Marek, Kodeks Karny. Komentarz, op. cit., s. 190-192.
286 Tamże.
287 Tamże.
288 J. Giezek w: Kodeks Karny. Komentarz, red. J. Giezek, op. cit., s. 375-396.
str. 111 Zgodnie z art. 53 § 3 wpływ na wymiar środków karnych ma również mediacja, a więc
instytucja stosunkowo niedawno wprowadzona do kodeksu karnego.290 Instytucja mediacji,
w zakresie kodeksu karnego, polega na dobrowolnym porozumieniu się sprawcy z pokrzywdzonym, przy pomocy bezstronnego mediatora, w celu naprawienia wyrządzonych
szkód.291
Art. 54 § 1, określa szczególną, dotyczącą sprawców nieletnich i młodocianych,
dyrektywę zasady wymiaru środków karnych. Zgodnie z tą dyrektywą, w stosunku do sprawców nieletnich i młodocianych, czyli osób o nieukształtowanej jeszcze do końca
osobowości, sąd powinien stosować w pierwszej kolejności kary (i inne środki określone w kodeksie karnym), o charakterze wychowawczym. Słuszne moim zdaniem jest twierdzenie,
że osoby takie łatwiej podlegają wpływom, zarówno tym negatywnym jak i tym pozytywnym, a co za tym idzie zasadnym było zawarcie tej dyrektywy w kodeksie karnym.292
Zasada indywidualizacji odpowiedzialności za czyn zabroniony jest określona w art. 20 kk. Zgodnie z tym artykułem każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu
zabronionego odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających. Niejako konsekwencją zasady określonej w art. 20 kk jest obejmująca środki karne zasada określona w art. 55 kk, zgodnie z którą
okoliczności wpływające na wymiar kary uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą, a więc do każdego z podżegaczy, pomocników oraz sprawców.293
Ponieważ przedmiotem niniejszej pracy jest katalog środków karnych a nie zasady ich orzekania, dalsze rozważania na ten temat nie będą w pracy prowadzone. Problem dyrektyw i zasad wymiaru kary jest szeroko poruszany w licznych monografiach. 294
290 Por. np. A. Rękas, Mediacja w polskim prawie karnym, Warszawa 2011.
291 A. Rękas, Mediacja w polskim prawie karnym, op. cit., s. 3.
292 J. Giezek w: Kodeks Karny. Komentarz, red. J. Giezek, op. cit., s. 375-396.
293 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, op. cit., s. 204-205.
294 Por. np.: V. Konarska-Wrzosek, Dyrektywy wyboru kary w polskim ustawodawstwie karnym, Toruń 2002, M. Dąbrowska-Kardas, Analiza dyrektywalna przepisów części ogólnej kodeksu karnego, J. Majewski (red.), Dyrektywy sądowego wymiaru kary : pokłosie X Bielańskiego Kolokwium Karnistycznego, Warszawa 2014, K. Buchała, Dyrektywy sądowego wymiaru kary, Warszawa 1964, T. Kaczmarek, Ogólne dyrektywy wyboru kary w teorii i praktyce sądowej, Wrocław 1980.
str. 112
3.6 Wykonanie środków karnych.
Poniżej przedstawione zostaną najważniejsze zasady dotyczące wykonywania środków karnych, określone w kodeksie karnym.
Sąd może na mocy art. 61 § 2 kk w ogóle odstąpić od wymierzenia środka karnego295, w przypadku, gdy na podstawie art. 61 § 1 kk, odstępuje również od kary. Należy jednak mieć na uwadze, że omawiane odstąpienie nie jest równoznaczne z niewinnością sprawcy, albowiem sąd stwierdza winę sprawcy, a jedynie odstępuje od jego ukarania.296
W przypadku gdy sąd odstępuje od wymierzenia kary na podstawie art. 59 kk, którego przesłanką jest m.in. nieznaczna szkodliwość społeczna czynu, sąd jest zobligowany orzec wobec sprawcy środek karny.297
Zgodnie z art. 63 kk na poczet środków karnych określonych w art. 39 pkt 2-3 kk zalicza się okres rzeczywistego stosowania odpowiadających im rodzajowo środków zapobiegawczych, wymienionych w art. 275 lub 276 kpk. Do środków zapobiegawczych określonych w art. 275 i 276 kpk zalicza się m.in. zakaz kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami, zakaz przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskarżonego niezbędnych do wykonywania dozoru, opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, zawieszenie oskarżonego w czynnościach służbowych, w wykonywaniu zawodu, nakazanie powstrzymania się od określonej działalności, jak również zakaz prowadzenia określonego rodzaju pojazdów.298
295 Por. też P. Gensikowski, Odstąpienie od wymierzenia kary w polskim prawie karnym, Warszawa 2011.
296 R.A. Stefański, Środek karny zakazu wstępu na imprezę masową, Prok. i Pr. 2010, nr 1-2, s. 273-275.
297 Tamże.
str. 113 Należy nadmienić, iż zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009 r.299 na poczet środka karnego zakazu prowadzenia pojazdów podlega zaliczeniu, na podstawie art. 63 § 2 kk, również okres rzeczywistego zatrzymania prawa jazdy lub innego dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdów dokonanego na podstawie ustawy Prawo o ruchu drogowym300.Rozstrzygnięcie w tej kwestii powinno być zawarte w wyroku, a jeżeli zostanie ono w wyroku pominięte, sąd podejmuje je postanowieniem na posiedzeniu.301
Jako że brak rozstrzygnięcia w zakresie zaliczenia na poczet orzeczonego środka karnego okresu zatrzymania prawa jazdy, może zostać uzupełnione przez sąd, który go wydał,
to uchybienie braku rozstrzygnięcia w tym zakresie nie stanowi podstawy do uchylenia wyroku i skierowania sprawy do ponownego rozpatrzenia.302
Omawiana uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009 r. spotkała
się z aprobatą w glosach przygotowanych przez Janusza Raglewskiego 303 oraz Ryszarda A. Stefańskiego304. Uchwała ta znalazła również potwierdzenie w wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2011 roku.305
Zgodnie z art. 84 kk sąd ma możliwość uznać za wykonane środki karne określone w art. 39 pkt. 1-3 kk po upływie połowy okresu na które zostały orzeczone jeżeli skazany
przestrzegał porządku prawnego, a środek karny był w stosunku do niego wykonywany przynajmniej przez rok.
Powyższy przepis nie może być stosowany w stosunku do sprawcy skazanego na podstawie art. 41 § 1a kk (przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności
na szkodę małoletniego), 41a § 3 kk (działanie w warunkach recydywy określonych w tym
299 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009 r., sygn. I KZP 33/08, OSNKW 2009, nr 5, poz. 32.
300 Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym, Dz. U. 2012, poz. 1137.
301 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009 r., sygn. I KZP 33/08, OSNKW 2009, nr 5, poz. 32.
302 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2011 r., sygn. II KK 125/11, publikacja elektroniczna z bazy orzeczeń Sądu Najwyższego na www.sn.pl.
303 J. Raglewski, Glosa do uchwały SN z dnia 25 lutego 2009 r., I KZP 33/08, publikacja elektroniczna z 2009 roku, System Informacji Prawnej LEX, www.lex.pl.
304 R. A. Stefański, Glosa do uchwały SN z dnia 25 lutego 2009 r., I KZP 33/08, publikacja elektroniczna z 2009 roku, System Informacji Prawnej LEX, www.lex.pl.
305 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2011 r., sygn. III KK 452/10, publikacja elektroniczna z bazy orzeczeń Sądu Najwyższego na www.sn.pl.
str. 114 przepisie), art. 42 § 2 lub 3 kk (przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji popełnione w warunkach szczególnych). Wyłączenia tego nie stosuje się w przypadku kar dodatkowych, orzeczonych na podstawie przepisów kodeksu karnego z 1969 roku, chociażby
okoliczności ówczesnego skazania wyczerpywały warunki określone w art. 41 § 1a kk, 41a § 3 kk, 42 § 2 kk lub 42 § 3 kk obecnie obowiązującego kodeksu karnego.306
Sąd może również, na podstawie art. 84 § 3 kk, zwolnić skazanego z obowiązku przebywania w czasie trwania niektórych imprez masowych objętych zakazem w określonym
miejscu stałego pobytu, poddając go kontroli w sposób określony w przepisach o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru
elektronicznego. Skazany może również być zwolniony z obowiązku stawiennictwa w czasie trwania niektórych imprez masowych objętych zakazem w jednostce organizacyjnej Policji lub w miejscu określonym przez właściwego, ze względu na miejsce zamieszkania skazanego, komendanta powiatowego, rejonowego lub miejskiego Policji, jeżeli upłynęła połowa okresu, na który taki obowiązek orzeczono, obowiązek był stosowany przynajmniej przez rok, a zachowanie skazanego wskazuje, że dalsze stosowanie obowiązku nie jest niezbędne do spełnienia celów środka karnego.307
Środki karne, zgodnie z art. 103 § 2 kk, nie mogą zostać wykonane po upływie lat 10 od momentu uprawomocnienia się wyroku skazującego.Wyjątkiem jest środek karny
obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, który nie może zostać wykonany po upływie lat 15 od momentu uprawomocnienia się wyroku skazującego. Określone w art. 103 kk terminy rozpoczynają swój bieg od momentu uprawomocnienia się pierwotnego wyroku skazującego, niezależnie od tego czy w późniejszym okresie zapadły orzeczenia modyfikujące wymiar orzeczonej kary308 (oraz per analogiam wymiar środków karnych).
Wykonanie, darowanie lub przedawnienie środka karnego jest, zgodnie z zapisem art. 107 § 6 kk, konieczne aby nastąpiło zatarcie skazania. Przepis ten jednak nie dotyczy
środka karnego obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. W przypadku orzeczenia środka karnego samoistnie zatarcie skazania następuje z chwilą jego
306 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., sygn. I KZP 55/05, OSNKW 2006, nr 3, poz. 24.
307 G. Łabuda w: Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, red. J. Giezek, op. cit., s. 529-533.
str. 115 wykonania, darowania lub przedawnienia wykonania, a nie jak miało to miejsce w kodeksie
karnym z 1969 roku po upłynięciu dodatkowego pięcioletniego okresu niezbędnego do zatarcia skazania.309
Zgodnie z art. 244 kk, kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd zakazu zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu, prowadzenia działalności, prowadzenia pojazdów, wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, wstępu na imprezę
masową, obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, zakazu
kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu zbliżania się do określonych osób lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu albo nie wykonuje
zarządzenia sądu o ogłoszeniu orzeczenia w sposób w nim przewidziany, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Wraz ze wzrostem ilości orzeczonych środków karnych, nastąpił również wzrost ilości przypadków w których skazany nie stosuje się do orzeczonego środka karnego. Poniższy wykres prezentuje skazania za przestępstwo określone w art. 244 kk w latach 2003-2014.
Ilość osób skazanych za przestępstwo określone w art. 244 kk w latach 2003-2014.310 (Przygotowanie wykresu Mieszko Nowicki)
309 N. Kłączyńska w: Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, red. J. Giezek, op. cit., s. 648-653.
310 Wykres przygotowany na podstawie danych statystycznych przesłanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości,
Wydział Statystycznej Informacji Zarządczej w Departamencie Strategii i Funduszy Europejskich, Osądzeni w pierwszej instancji, Sądy Rejonowe, Sprawozdania MS-S6 za lata 2010-2014, osądzeni w pierwszej instancji,
w Sądach Rejonowych, oraz danych statystycznych przesłanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości, Wydział Statystycznej Informacji Zarządczej w Departamencie Strategii i Funduszy Europejskich, prawomocnie skazani dorośli wg rodzajów przestępstw i wymiaru kary - czyn główny, kolejno za lata 2002-2009.
6889 12015 15850 18823 20295 21973 25 944 25 925 22 967 21716 18435 16467 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014