Zasoby ziemi

Ziemia jest podstawowym zasobem, który determinuje konkurencyjność rolnictwa oraz jego rozwój⁵¹. Dostęp do dobrej jakości nieruchomości rolnych, o wysokiej kla-syfi kacji gleboznawczej jest wyznacznikiem możliwości produkcyjnych. Zasób zie-mi zostanie jednakże optymalnie wykorzystany, gdy będzie odpowiednio chroniony nie tylko przed ingerencją intensywnego rolnictwa, lecz także przed przeznaczaniem go na cele inne niż rolnicze. W tym zakresie wypracowuje się szereg mechanizmów

49 T. Przybyciński, Polityka konkurencji a ład rynkowy, Warszawa 2002.

50 W. Poczta, P. Siemański, Konkurencyjność…, dz. cyt., Poznań 2010, s. 21.

51 J. Wilkin, Ziemia rolnicza — dobro wielofunkcyjne, „Wieś i Rolnictwo”, 2014, t. 162, nr 1.

31

Konkurencyjność w nauce i prawie

prawnych, które mają zapobiec procesom dezagraryzacji⁵². Istnieje również w prawie krajowym szereg instrumentów prawnych, które wpływają na dostępność ziemi i obrót nieruchomościami rolnymi. Dość wspomnieć w tym miejscu o instytucji prawnej rol-nika indywidualnego, który obecnie jest uprzywilejowanym nabywcą nieruchomości rolnych⁵³.

W Polsce areał użytków rolnych ulega stałemu zmniejszeniu. W roku 2017 w porównaniu do roku 2010 zasoby te zmniejszyły się o ponad 240 tys. ha⁵⁴. Pod względem powierzchni użytków rolnych Polska zajmuje trzecie miejsce wśród państw UE⁵⁵. W 2009 roku w całej UE odnotowano ponad 188 mln ha użytków rolnych, w tym w Polsce 18,9 mln ha. Oznacza to konieczność przedsięwzięcia działań dla zachowania rolnego charakteru nieruchomości. Biorąc pod uwagę wyczerpalność tego zasobu niewątpliwie realizując zasadę zrównoważonego rozwoju⁵⁶ należy już na wstępnym etapie analiz założyć konieczność zwiększenia mechanizmów prawnych, które zachęciłyby rolników do prowadzenia działalności rolniczej na posiadanych gruntach.

W danych statystycznych powierzchnia gospodarstw rolnych wyniosła 14 056,64 tys. ha, a w zestawieniu z danymi z 2010 r. była mniejsza o 103 484 ha⁵⁷. Ponad 74% gospodarstw rolnych stanowią gospodarstwa o powierzchni użytków rol-nych do 10 ha, 15,1% stanowią gospodarstwa o powierzchni 10−20 ha, a nieco mniej gospodarstw (10%) posiada powierzchnię użytków rolnych powyżej 20 ha⁵⁸. Oznacza to, że większość pomocy dla rolników w Polsce trafi a do gospodarstw małych. Toteż dobór instrumentów prawnych powinien być dostosowany do potencjalnego ich bene-fi cjenta. Oczywiście nie można zapominać o gospodarstwach powyżej 20 ha

użytku-52 O mechanizmach tych szerzej w rozdziale 4 niniejszej publikacji. W tym miejscu wystarczy przywołać chociażby mechanizmy określone w rezolucji Parlamentu Europejskiego z dnia 27 kwietnia 2017 r. w sprawie aktualnego stanu koncentracji gruntów rolnych w UE: jak ułatwić rolnikom dostęp do gruntów?, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P8-TA-2017-0197+0+DOC+ XML+V0// PL&language=PL.

53 Por. szerzej K. Marciniuk, Prawne instrumenty ingerencji władzy publicznej w obrót nieruchomo-ściami rolnymi jako środki kształtowania ustroju rolnego, Białystok 2019.

54 Rocznik statystyczny rolnictwa 2018 r., s. 68.

55 Dane z 2017 r. na podstawie Rocznik statystyczny rolnictwa 2018 r.

56 Z. Bukowski, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w działalności publicznej, [w:] Administracja publiczna – człowiek a ochrona środowiska. Zagadnienia społeczno-prawne, M. Górski, J. Bucińska, M. Niedziółka, R. Stec, D. Strus (red.), Warszawa 2011, s. 17−32; M.E. Szymańska, Zasada zrównowa-żonego rozwoju rolnictwa w świetle uregulowań gałęzi prawa i polityki rolnej, „Studia Iuridica Lubli-niensa”, 2016, t. 25, nr 1, s. 121−136; D. De Knecht, Zrównoważony rozwój, „Innowacje”, 2005 nr 25;

W. Wołpiuk, Zasada zrównoważonego rozwoju. Zasada konstytucyjna czy zasada polityki społeczno-ekonomicznej w zakresie ochrony środowiska, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Informatyki, Zarzą-dzania i Administracji w Warszawie”, 2003, z. 1, s. 7−18; S. Kozłowski, Strategia zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej i jej implikacje dla Polski, „Biuletyn Polskiego Klubu Ekologicznego”, 2004.

57 Dane z 2017 r. na podstawie Rocznik statystyczny rolnictwa 2018 r., s. 89.

58 Tamże, s. 89.

jących 76 957,9 tys. ha użytków rolnych⁵⁹. Stanowią one blisko połowę dotowanych gruntów. Problemem wydaje się wyważenie wsparcia dla gospodarstw niskotowaro-wych, których jest znacznie więcej, a pomocą dla dużych gospodarstw, których co prawda jest mało, ale zajmują znaczny areał.

W całej UE jest 14 482 tys. gospodarstw rolnych, w tym w Polsce 2391 tys.⁶⁰. W porównaniu z rokiem 2007 wzrosła liczba gospodarstw grup obszarowych użytków rolnych o bardzo małej powierzchni, tj. do 1 ha, oraz tych średnich, tj. powyżej 10 ha.

Większość grup obszarowych użytków rolnych (53,3% ogólnej liczby gospodarstw rolnych) odnotowała spadek liczby gospodarstw rolnych.

Najnowsze badania wskazują, że zauważalne są zmiany w strukturze całego rolnic-twa. W 2017 roku ponad 50% użytków rolnych było skoncentrowanych w gospodar-stwach o powierzchni co najmniej 20 ha. Takie skupienie ziemi nie jest równoznaczne z wyrównaniem warunków z pozostałymi krajami UE. Porównywalny wskaźnik w Czechach przewyższał 90%, natomiast w Bułgarii (83,8%), Danii (82,2%), Esto-nii (81,1%), Francji (84,1%), Luksemburgu (86,6%) i Wielkiej BrytaEsto-nii (87,1%) 80%. Podobna koncentracja ziemi (powyżej 70%) była skupiona w gospodarstwach o powierzchni co najmniej 50 ha w Niemczech i Hiszpanii⁶¹. Tempo zmian struk-tury obszarowej gospodarstw w Polsce, prowadzących do poprawy sytuacji, które można zmierzyć wzrostem przeciętnej powierzchni, jest oceniane za niedostateczne, szczególnie jeśli porównamy je z krajami leżącymi w środkowej i północnej części Europy⁶².

Prezentacja tylko niektórych danych dotyczących zasobów ziemi nakazuje poszu-kiwania kilku rodzajów mechanizmów prawnych, które będą w stanie poprawić konkurencyjność polskiego rolnictwa. Biorąc pod uwagę tylko zasoby ziemi, należy wypracować mechanizmy prawne, wspierające gospodarstwa małe. Z uwagi na ich liczbę wsparcie to powinno być ukierunkowane na działania o charakterze inwesty-cyjnym. Niewątpliwie na sile powinny przybrać mechanizmy prawne, które pozwolą małym rolnikom na nabywanie nieruchomości rolnych w celu powiększania swoich areałów.

Analiza zasobów ziemi wskazała również, że o konkurencyjności rolnictwa decy-dują także gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 20 ha. W tym zakresie należy wskazać na role mechanizmów wspierających jakość produkcji rolnej oraz jej pro-mocję. Nie bez znaczenia będą także mechanizmy prawne zmierzające do ochrony środowiska i klimatu. Tylko pobieżna analiza polityki zazieleniania podaje, że więk-szość wymogów dotyczy gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 15 ha. To na

59 Rocznik statystyczny rolnictwa 2018 r., s. 73.

60 Dane za rok 2010, Rocznik statystyczny rolnictwa 2011 r.

61 F.J. Burgaz, The Spanish Agricultural Insurance Scheme: National Experiences and Recommen-dations Looking at the CAP Post 2013, Brussels 2010.

62 W. Poczta, Change in agriculture with particular focus on structural transformations, [w:]

J. Wilkin, I. Nurzyńska, Rural Poland 2012 Rural Development Report, Warszawa 2012, s. 82.

33

Konkurencyjność w nauce i prawie

dużych gospodarstwach spoczywa obecnie obowiązek zachowania rolnego charakteru nieruchomości oraz jakość środowiska i klimatu.

Niewątpliwe znaczenie ma także wspieranie tych nieruchomości, które znajdu-ją się w warunkach uniemożliwiaznajdu-jących podstawową działalność rolniczą. Należy kontynuować wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, czy obszarów Natura 2000 (te ostatnie zajmują ponad 20% powierzchni Polski⁶³).

Problemem jest także zachowanie w dobrej kulturze rolnej nieruchomości o najwyż-szej klasyfi kacji bonitacyjnej⁶⁴. Dlatego też projektowane zmiany WPR po 2020 r.

nastawione jeszcze bardziej na ochronę klimatu powinny odzwierciedlać konieczność takich rozwiązań prawnych, aby dążyć do ochrony nieruchomości o najlepszej jakości.