Etykę zawodową definiuje się jako pewną doktrynę moralną, dokonującą syste-matyzacji ocen i norm moralnych związanych z wykonywaniem określonego zawodu. Zwyczajowo zamiennie używane są terminy etyka i moralność, choć warto pamiętać, że słowa te mają odmienną etymologię. W literaturze
poświę-48 Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z 25 października 2018 r., Dz.Urz. MZ poz. 104.
49 Niepohamowany, bezpodstawny lęk przed szczepieniem i jego konsekwencjami.
conej zagadnieniom etycznym proponuje się odróżnienie pojęcia moralności od etyki i posługiwanie się tym pierwszym terminem na oznaczenie zjawiska społecznego obejmującego rzeczywiście przyjmowane i praktykowane oceny i normy moralne istniejące w określonych społecznościach, natomiast terminem etyka na określenie wszelkich istniejących doktryn moralnych, argumentacji, zbiorów zaleceń czy wskazówek co do tego, jak należy postępować słusznie50. Problemy etyki zawodowej uwidaczniają się szczególnie w tych wolnych zawo-dach, przy wykonywaniu których należy mieć na uwadze dobra postrzegane społecznie jako szczególnie cenne i warte ochrony. Takimi dobrami jest nie-wątpliwie zdrowie i życie człowieka.
Z tego względu bezpieczeństwo w systemie ochrony zdrowia, który winien chronić życie i zdrowie człowieka, wyraża się także w sprawowaniu pieczy nad należytym wykonywaniem zawodów medycznych, jaką państwo przekazało samorządom zawodowym lekarzy i lekarzy dentystów, pielęgniarek i położ-nych, farmaceutów, diagnostów laboratoryjnych oraz fizjoterapeutów. Powyż-sze profesje medyczne określane są mianem zawodów zaufania publicznego i znajdują swoje oparcie w art. 17 Konstytucji RP. Należy podkreślić, że w dużej części państw europejskich zawody zaufania publicznego nie znajdują umoco-wania w ustawach zasadniczych, ale są uregulowane jedynie w przepisach rangi ustawowej. Umieszczenie przez polskiego ustawodawcę regulacji dotyczącej zawodów zaufania publicznego w Konstytucji RP świadczy o tym, że przywią-zuje on dużą wagę do tej kategorii zawodów51. Wykonywanie zawodu zaufania publicznego, poza odpowiednim przygotowaniem merytorycznym, w tym po-siadanie wysokich umiejętności fachowych, wymaga także określonej postawy etycznej. W kilku orzeczeniach dotyczących zawodów prawniczych Trybunał Konstytucyjny podjął próbę wyjaśnienia, na czym polega wykonywanie zawodu zaufania publicznego. W orzeczeniu z 7 maja 2002 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził między innymi, że: „zawód zaufania publicznego” to zawód polegający na obsłudze osobistych potrzeb ludzkich, poza tym wiąże się to z przyjmowaniem informacji dotyczących życia osobistego oraz istnieje uzasadnione przekonanie społeczne, że ww. informacje będą chronione. Wykonywanie zawodu zaufania publicznego określane jest dodatkowo normami etyki zawodowej, szczególną treścią ślubowania, tradycją korporacji zawodowej czy szczególnym charakterem wykształcenia wyższego i uzyskanej specjalizacji (aplikacja) P. Sarnecki, Pojęcie zawodu zaufania publicznego (art. 17 ust. 1 Konstytucji) na przykładzie adwoka-tury, w: L Garlicki (red.), Konstytucja – Wybory – Parlament. Studia ofiarowane Zdzisławowi Jaroszowi, Liber, Warszawa 2000, s. 155 i nast.52. W innym istotnym
50 T. Pietrzykowski, Etyczne problemy prawa – zarys wykładu, Naukowa Oficyna Wy-dawnicza, Katowice 2005, s. 14–15.
51 A. Trybalski, Samorządy zawodów zaufania publicznego na przykładzie samorządu rad-ców prawnych. Perspektywa konstytucyjnoprawna, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, nr 21.
52 Wyrok TK z 7 maja 2002 r., sygn. akt SK 20/00, Dz.U. nr 66, poz. 611.
orzeczeniu z 2 lipca 2007 r.53 Trybunał podkreślił, iż czynności zawodowe osób wykonujących zawód zaufania publicznego wymagają profesjonalnego przy-gotowania, doświadczenia, dyskrecji oraz taktu i kultury osobistej. Nie ulega wątpliwości, że ich wykonywaniu towarzyszy realne zaufanie publiczne. Na to zaufanie składa się wiele czynników, wśród których na pierwszy plan wysuwają się: przekonanie o stosowaniu przez wykonującego ten zawód dobrej woli, właś-ciwych motywacji, należytej staranności zawodowej oraz wiara w przestrzeganie wartości istotnych dla profilu danego zawodu.
Jednym z najstarszych samorządów wśród zawodów medycznych jest samo-rząd lekarzy i lekarzy dentystów. Samosamo-rząd lekarski funkcjonuje na podstawie ustawy z 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich (Dz.U. nr 219, poz. 1708, ze zm.), określającej zadania, zasady działania i organizację izb oraz prawa i obowiązki ich członków. Obowiązkiem każdego lekarza jest przestrzeganie zasad wyko-nywania zawodu zawartych w przepisach prawa i w Kodeksie etyki lekarskiej (dalej: KEL)54. Kodeks etyki lekarskiej został inkorporowany do systemu prawa na podstawie ustawowego upoważnienia udzielonego Krajowemu Zjazdowi Lekarzy do określenia norm etycznych. Kodeks etyki lekarskiej od początku swego istnienia był przedmiotem sporów i wątpliwości dotyczących jego statu-su i charakteru normatywnego. Należy zaznaczyć, że Konstytucja RP z 1997 r.
ustanowiła zamknięty katalog źródeł prawa, a rozdział III Konstytucji wymienia je w sposób enumeratywny i wyczerpujący, jednak nie ma tam Kodeksu etyki lekarskiej. W związku z tym powstał problem, czy KEL jest źródłem prawa, czy tylko normą deontologiczną. Należy przypomnieć, że ten problem był przed-miotem wykładni Trybunału Konstytucyjnego. Podstawowe pytanie, na które musiał odpowiedzieć Trybunał Konstytucyjny, dotyczyło kwestii, czy normy ustalane przez samorząd zawodowy podlegają właściwości TK? Ponadto czy ba-daniu zgodności z Konstytucją może podlegać norma etyczna, czy tylko norma prawna? W postanowieniu z 7 października 1992 r.55 Trybunał uznał, że KEL zawiera normy mające charakter deontologiczny, które same przez się nie po-siadają charakteru prawnego, należą bowiem do niezależnego od prawa zbioru norm etycznych. Zbiory norm prawnych i norm etycznych nie pokrywają się jednak i tworzą dwa względnie niezależne od siebie kręgi. Nieuprawnione jest więc twierdzenie, że norma etyczna musi być zgodna z normą prawną. Twier-dzenie takie zakładałoby priorytet norm prawnych nad normami etycznymi. To raczej prawo powinno mieć legitymację etyczną. Kilka lat później w orzeczeniu
53 Wyrok TK z 2 lipca 2007 r., sygn. akt K 41/05, Dz.U. nr 124, poz. 871.
54 Kodeks etyki lekarskiej, t.j. z 2 stycznia 2004 r., w brzmieniu nadanym uchwałą VII Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Lekarzy z 20 września 2003 r., http://www.nil.org.
pl/__data/assets/pdf_file/ 0003/4764/Kodeks-Etyki-Lekarskiej.pdf [stan na dzień 15 sierpnia 2017 r.].
55 Postanowienie TK z 7 października 1992 r., sygn. akt U 1/92, OTK 1992, nr 2, poz. 38.
z 23 kwietnia 2008 r. w sprawie o sygn. akt SK 16/0756 Trybunał w pewnym stopniu zmodyfikował swoje stanowisko. W tym wyroku TK odwrócił kolejność przyjętą w skardze i orzekł o niezgodności przepisu art. 52 ust. 2 KEL w związku z przepisami ustawy, zamiast przepisów ustawy w związku z przepisem KEL.
Jednak nie oznacza to zmiany poglądów Trybunału Konstytucyjnego co do za-sadniczego braku kompetencji do kontrolowania przepisów korporacyjnych57. Zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem można stwierdzić, że akty korpo-racyjne same z siebie nie mają charakteru prawnego, a jedynie w takim zakre-sie, w jakim dookreślają przepisy prawa. W tym wyłącznie zakresie mogą one stanowić przedmiot kontroli Trybunału Konstytucyjnego.
Powyższe normy wskazują, że nienaganna postawa etyczna i wysokie kom-petencje zawodowe to niezbędne cechy zawodu lekarza. Lekarz, tak jak każdy przedstawiciel zawodu zaufania publicznego, ma obowiązek wykonywać swój zawód z należytą starannością i zgodnie z etyką zawodową. Zagadnienie na-leżytej staranności lekarzy zostało ujęte w przepisach prawa (art. 4 u.z.l.) oraz w normach etycznych (art. 8 KEL). Powyższe przepisy, o których powinien pamiętać każdy lekarz, są fundamentalne dla wykonywania zawodu lekarza.
Należy wskazać, że zakres staranności lekarza powinien odpowiadać aktualnej wiedzy medycznej58. Aktualną wiedzę medyczną lekarz zdobywa między innymi na szkoleniach, kursach (nie tylko obowiązkowych), konferencjach oraz czytając piśmiennictwo branżowe. Lekarz, który nie śledzi na bieżąco literatury medycz-nej, nie dokłada równocześnie należytej staranności w zakresie uzupełniania i uaktualniania swej wiedzy59. Ze względu na obowiązek lekarza zachowania należytej staranności przy udzielaniu świadczeń w niektórych dziedzinach po-wstają standardy. Są to wszelkie zasady, które obowiązują lekarza w związku z wykonywanym przez niego zawodem. Obecnie są one określone zarówno na poziomie rangi ustawowej, jak i w drodze rozporządzenia właściwego ministra, ale również poprzez zalecenia i rekomendacje tworzone przez towarzystwa na-ukowe czy konsultantów krajowych w poszczególnych dziedzinach medycyny i zawierające standardy postępowania medycznego60. Art. 8 KEL stanowi, że:
Lekarz powinien przeprowadzać wszelkie postępowanie diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze z należytą starannością, poświęcając im niezbędny czas. W ję-zyku potocznym staranność oznacza wykonanie obowiązku w sposób
odpo-56 OTK-A ZU 2008, nr 3, poz. 45.
57 L. Bosek, M. Wild, Kontrola konstytucyjności prawa, C.H. Beck, Warszawa 2014, s. 64–65.
58 Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, red. L. Ogiegło, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 15.
59 Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, red. E. Zielińska, Wolters Kluwer, Warszawa 2018, s. 78–79.
60 J. Haberko, Sumienność lekarza a odmowa udzielenia świadczenia zdrowotnego nie-zgodnego z sumieniem, „Forum Teologiczne” 2014, nr 15.
wiedni, z sumiennością i rzetelnością, w trosce o ogólnie pojęte dobro drugiego człowieka61. Ponadto potrzebny jest czas na rozmowę z pacjentem i zbudowanie zaufania, które jest podstawą relacji lekarz–pacjent. W literaturze i orzeczni-ctwie konstruuje się „wzorzec dobrego lekarza”62. Wzorzec ten jest obiektywny i abstrakcyjny, a więc całkowicie niezależny od indywidualnych właściwości le-karza (jego doświadczenia itp.)63. Niezachowanie należytej staranności mogłoby być stwierdzone, gdyby okazało się, że owo „wzorcowe zachowanie” różniło się od postępowania lekarza w konkretnym przypadku64. Pacjent ufa, że lekarz ma wiedzę i kompetencję oraz działa uczciwie, rzeczowo i z należytą starannością.
Brak należytej staranności lekarza może skutkować ponoszeniem odpowiedzial-ności karnej, cywilnej lub zawodowej. Błąd medyczny określany jest jako każdy przypadek, w którym lekarz postąpił niezgodnie z zasadami wiedzy, nie dołożył koniecznej staranności, przekroczył swoje kompetencje, czyli postąpił contra lege artem (tj. działanie lub zaniechanie niewłaściwe, naruszające zasady wiedzy medycznej)65. W orzecznictwie klasyczna definicja błędu medycznego ujęta została w wyroku Sądu Najwyższego66, gdzie błędem lekarskim jest czynność (zaniechanie) lekarza w sferze diagnozy i terapii, niezgodna z nauką medyczną w zakresie dla lekarza dostępnym. Wzrost liczby procesów dotyczących błędu medycznego67 powoduje utratę zaufania pacjenta do lekarza, jak również do innego personelu medycznego. Relacje lekarz–pacjent przekładają się na cały system ochrony zdrowia.
Z drugiej strony postęp medycyny i jej coraz większe możliwości w zakresie diagnostyki i terapii budują w społeczeństwie nadzieję na podtrzymanie życia nawet w sytuacjach beznadziejnych. Pacjent nieuleczalnie chory, cierpiący, od-czuwający silny ból może domagać się od lekarza lub innego członka persone-lu medycznego pomocy w odebraniu sobie życia. Z kolei przykład 2-letniego chłopca Alfiego Evansa wymaga od nas odpowiedzi na pytanie o sens i granice
61 A. Muszala, P. Jaranowski, Kodeks etyki lekarskiej – odcinek 15: Z należytą starannością, poświęcając swój czas, „Medycyna Praktyczna” 2014, nr 5, s. 1–5.
62 M. Safjan, Prawo i medycyna. Ochrona praw jednostki a dylematy współczesnej medy-cyny, Wydawnictwo Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości Oficyna Naukowa, Warszawa 1998, s. 95; M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Dom Organizatora, Toruń 2013, s. 93–94.
63 K. Bączyk-Rozwadowska, Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone błędem medycznym, „Prawo i Medycyna” 2018, nr 1–4 [Materiały z Konferencji Naukowo-Szko-leniowej „Błąd medyczny”, Warszawa, 5–6 marca 2008 r., cz. II], http://prawoimedycyna.
pl/?str=artykul&id=115 [dostęp: 29 sierpnia 2018 r.].
64 M. Safjan, Prawo i medycyna, op. cit., s. 95.
65 Z. Marek, Błąd medyczny – odpowiedzialność etyczno-deontologiczna i prawna lekarza, Kraków 2007, 76.
66 Wyrok SN z 1 kwietnia 1955 r., sygn. akt IV CR 39/54, OSN 1957, nr 1, poz. 7.
67 P. Rojek-Socha, Polacy coraz częściej żądają zadośćuczynienia za błędy medyczne,
„Rzeczpospolita” z 21 stycznia 2017 r., http://www.rp.pl/Zdrowie/301219989-Polacy-coraz--czesciej-zadaja-zadoscuczynienia-za-bledy-medyczne.html [dostęp: 15 marca 2018 r.].
uporczywej terapii. W tej sprawie spór sądowy o procedury medyczne rozgry-wał się między rodzicami dziecka a szpitalem. Nie ulega zatem wątpliwości, że dostrzeżenie realnych możliwości, jakie w przypadku osób terminalnie chorych oferuje współcześnie profesjonalna opieka hospicyjna i zapewnienie jej odpo-wiedniej pozycji w systemie ochrony zdrowia (w tym adekwatnego finansowa-nia), pozwoli wypełnić przestrzeń między nieakceptowanymi (a przynajmniej uznawanymi za kontrowersyjne) koncepcjami postępowania medycznego, ja-kimi są z jednej strony – eutanazja, a z drugiej strony – uporczywa terapia, stanowiąc dla nich naprawdę wartościową alternatywę.
Wnioski
W wyniku analizy polskiego systemu ochrony zdrowia z perspektywy warto-ści konstytucyjnych: równowarto-ści w dostępie do ochrony zdrowia, solidaryzmu, godności ludzkiej i praw pacjenta oraz etyki zawodowej osób udzielających świadczeń, zarysowują się następujące tendencje. W pierwszej kolejności treść konstytucyjnego prawa do ochrony zdrowia wypełniają uprawnienia podstawo-we wynikające z przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, do których ochrony jest zobowiązana władza państwowa68. Gwarancyjny charakter tych podstawowych praw jest uzasadniony także względami ochrony zdrowia pub-licznego, a tym samym leży w interesie całego społeczeństwa. Warto zaznaczyć, że prawo do ochrony zdrowia, wyrażone w art. 68 Konstytucji RP, nie jest już tylko prawem socjalnym opartym na zasadzie solidaryzmu i równego dostępu do systemu opieki zdrowotnej. System ochrony zdrowia w Polsce i tworzące go prawne uregulowania traktują zdrowie szerzej. Aspekt ten jest szczególnie widoczny w rozwoju regulacji związanych z prawami pacjenta oraz lustrzanego odbicia tych praw, czyli powinności personelu medycznego łącznie z zasadami etycznymi. Nakłada to na państwo i jego organy obowiązek zapewnienia wyso-kiego poziomu ochrony zdrowia.
Bibliografia
66. posiedzenie Sejmu II kadencji, Kancelaria Sejmu, Diariusz Sejmowy, 1995.
Bączyk-Rozwadowska K., Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone błędem medycznym, „Prawo i Medycyna” 2018, nr 1–4 [Materiały z Konferencji Naukowo--Szkoleniowej „Błąd medyczny”, Warszawa, 5–6 marca 2008 r., cz. II], http://prawo-imedycyna.pl/?str=artykul&id=115.
Bosek L., Wild M., Kontrola konstytucyjności prawa, C.H. Beck, Warszawa 2014.
68 R. Tabaszewski, Prawo do zdrowia w systemach ochrony praw człowieka, Wydawnictwo KUL, 2016, https://www.researchgate.net/publication/319254950_Prawo_do_zdrowia_w_sy-stemach_ochrony_praw_czlowieka [dostęp: 26 września 2018 r.].
Dercz M., Izdebski H., Organizacja ochrony zdrowia w Rzeczpospolitej Polskiej w świetle obowiązującego ustawodawstwa, Warszawa–Poznań 2001.
Dercz M., Izdebski H., Rek T., Dziecko – pacjent i świadczeniobiorca. Poradnik prawny, Wolters Kluwer, Warszawa 2015.
Grudziąż-Sękowska J., Sękowski K., Cianciara D., Ustawa o zdrowiu publicznym – nowa jakość?, „ Postępy Nauk Medycznych” 2016, nr 5.
Haberko J., Sumienność lekarza a odmowa udzielenia świadczenia zdrowotnego niezgod-nego z sumieniem, „Forum Teologiczne” 2014, nr 15.
Health systems: improving performance, The World health report 2000, WHO, 2000.
Kodeks Etyki Lekarskiej, t.j. z 2 stycznia 2004 r., w brzmieniu nadanym uchwałą VII Nad-zwyczajnego Krajowego Zjazdu Lekarzy z 20 września 2003 r., http://www.nil.org.
pl/__data/assets/pdf_file/ 0003/4764/Kodeks-Etyki-Lekarskiej.pdf.
Korzycka-Iwanow M., Ochrona zdrowia konsumenta w nowej ustawie o warunkach zdro-wotnych żywności i żywienia, „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2001, nr 3.
Marek Z., Błąd medyczny – odpowiedzialność etyczno-deontologiczna i prawna lekarza, Kraków 2007.
Mikos M., Urbaniak M., Prawo do bezpiecznej ochrony zdrowia w świetle Konstytucji RP oraz rekomendacji Rady Europy i Rady Unii Europejskiej, „Medyczna Wokanda” 2016, nr 8.
Muszala A., Jaranowski P., Kodeks etyki lekarskiej – odcinek 15: Z należytą starannością, poświęcając swój czas, „Medycyna Praktyczna” 2014, nr 5.
Nestorowicz M., Glosa do wyr. SN z 1 grudnia 1998 r., III CKN 741/98 [w:] Prawo me-dyczne. Komentarze i glosy do orzeczeń sądowych, LexisNexis, Warszawa 2014.
Nesterowicz M., Prawo medyczne, Dom Organizatora, Toruń 2013.
NIK, Informacja o wynikach kontroli dostępności wybranych świadczeń opieki zdro-wotnej, Warszawa, lipiec 2010 r., www.nik.gov.pl/plik/id,1980,vp,2416.pdf.
NIK, „Organizacja i przygotowanie do działań ratowniczych na autostradach i drogach ekspresowych”, informacja o wynikach kontroli, nr ewid. P/16/037, https://www.nik.
gov.pl/plik/id,14511,vp,16974.pdf.
NIK, „Przygotowanie i wdrożenie Pakietu Onkologicznego”, informacja o wynikach kontroli, Warszawa 2017, https://www.nik.gov.pl/plik/id,14278,vp,16729.pdf.
NIK, „Realizacja zadań Narodowego Funduszu Zdrowia w 2014 r.”, informacja o wyni-kach kontroli, Warszawa 2015, https://www.nik.gov.pl/plik/id,9954,vp,12261.pdf.
Piechowiak Ł., Ile nas kosztuje KRUS, Bankier.pl z 29 września 2011 r., www.bankier.pl/
wiadomosc/Ile-nas-kosztuje-KRUS-2410011.html.
Pietrzykowski T., Etyczne problemy prawa – zarys wykładu, Naukowa Oficyna Wydaw-nicza, Katowice 2005.
Raport na temat zmian w dostępności do gwarantowanych świadczeń zdrowotnych w Polsce nr 11/2/08/2015, „Barometr Fundacji Watch Health Care” 2015, nr 11, www.korektorzdrowia.pl.
Raport na temat zmian w dostępności do gwarantowanych świadczeń zdrowotnych w Polsce nr 18/27/06/2018, „Barometr Fundacji Watch Health Care” 2018, nr 18, www.korektorzdrowia.pl.
Rek T., Hajdukiewicz D., Lekarz a prawa pacjenta. Poradnik prawny, Wolters Kluwer, Warszawa 2016.
Rojek-Socha P., Polacy coraz częściej żądają zadośćuczynienia za błędy medyczne, „Rzecz-pospolita” z 21 stycznia 2017 r., http://www.rp.pl/Zdrowie/301219989-Polacy-coraz--czesciej-zadaja-zadoscuczynienia-za-bledy-medyczne.html.
Safjan M., Prawo i medycyna. Ochrona praw jednostki a dylematy współczesnej medycyny, Wydawnictwo Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości Oficyna Naukowa, Warszawa 1998.
Sarnecki P., Pojęcie zawodu zaufania publicznego (art. 17 ust. 1 Konstytucji) na przykła-dzie adwokatury [w:] Konstytucja – Wybory – Parlament. Studia ofiarowane Zdzi-sławowi Jaroszowi, red. L. Garlicki, Liber, Warszawa 2000.
Sobolewski P., Prawo pacjenta do przechowywania rzeczy w depozycie [w:] System prawa medycznego, t. 1, Instytucje prawa medycznego, red. M. Safjan, L. Bosek, C.H. Beck, Warszawa 2018.
Sieć szpitali – lepiej dla pacjentów, a gorzej dla szpitali niepublicznych?, „Medical Tribune”
2016, nr 3, https://podyplomie.pl/medical-tribune/21520,siec-szpitali-lepiej-dla--pacjentow-a-gorzej-dla-szpitali-niepublicznych.
Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania, red. B. Wojtyniak, P. Goryń-ski, B. Moskalewicz, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2012.
Śliwka M., Prawa proceduralne: do dodatkowej opinii lub konsylium i do zgłoszenia sprze-ciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza, pielęgniarki lub położnej [w:] System prawa medycznego, t. 1, Instytucje prawa medycznego, red. M. Safjan, L. Bosek, C.H. Beck, Warszawa 2018.
Tabaszewski R., Prawo do zdrowia w systemach ochrony praw człowieka, Wydawnictwo KUL, 2016, https://www.researchgate.net/publication/319254950_Prawo_do_
zdrowia_w_systemach_ochrony_praw_czlowieka.
Trybalski A., Samorządy zawodów zaufania publicznego na przykładzie samorządu radców prawnych. Perspektywa konstytucyjnoprawna, „Studia Iuridica Lublinensia”
2014, nr 21.
Urbaniak M., Konstytucyjne prawo do ochrony zdrowia [w:] Szanse i bariery w ochronie zdrowia. Wybrane aspekty organizacyjne, prawnicze i psychologiczne, red. M.D. Gło-wacka, E. Mojs, Wydawnictwo Forum Naukowe, Poznań 2008.
Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, red. L. Ogiegło, C.H. Beck, Warszawa 2010.
Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, red. E. Zielińska, Wolters Kluwer, Warszawa 2018.
Wałachowska M. [w:] Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, red.
M. Nestorowicz, Instytut Problemów Ochrony Zdrowia, Warszawa 2009.
Wędrychowska E., Wrześniewska-Wal I., System ochrony zdrowia po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego – uwarunkowania kolejnej reformy służby zdrowia (sprawozdanie z se-minarium Prawa i Medycyny, Warszawa, 02.04.2004), „Prawo i Medycyna” 2004, nr 15.
Wojtczak A., „Systemy opieki zdrowotnej w świecie. Organizacja i finansowanie”, wy-kład na kursie specjalizacyjnym dla lekarzy w Szkole Zdrowia Publicznego CMKP w Warszawie, 10 stycznia 2012 r.
Zoll A., „Problemy służby zdrowia w świetle doświadczeń Rzecznika Praw Obywatel-skich”, wykład na III Ogólnopolskim Forum Prawniczo-Medycznym pt. „Odpowie-dzialność prawna lekarza, zakładu opieki zdrowotnej i kasy chorych”, Warszawa, 7–8 grudnia 2000 r.
Akty prawne
Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, t.j. Dz.U. 2018, poz. 1025, ze zm.
Ustawa z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz.U. nr 17, poz. 78.
Ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, t.j. Dz.U. 2008, nr 136, poz. 857, ze zm.
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, t.j. Dz.U. 2018, poz. 1600, ze zm.
Ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środ-ków publicznych, t.j. Dz.U. 2018, poz. 1510, ze zm.
Ustawa z 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, Dz.U. nr 191, poz. 1410, ze zm.
Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Dz.U. 2009, nr 52, poz. 417, ze zm.
Ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, Dz.U. nr 234, poz. 1570.
Ustawa z 25 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej fi-nansowanych ze środków publicznych oraz ustawy o cenach, Dz.U. nr 118, poz. 989.
Ustawa z 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich, Dz.U. nr 219, poz. 1708, ze zm.
Ustawa z 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej, Dz.U. nr 174, poz. 1039.
Ustawa z 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym, t.j. Dz.U. 2018, poz. 1492.
Ustawa z 23 marca 2017 r. o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finan-sowanych ze środków publicznych, Dz.U. poz. 844.
Ustawa z 27 października 2017 r. o podstawowej opiece zdrowotnej, Dz.U. poz. 2217.
Orzeczenia
Postanowienie TK z 7 października 1992 r., sygn. akt U 1/92, OTK 1992, nr 2, poz. 38.
Wyrok SN z 1 kwietnia 1955, sygn. akt IV CR 39/54, OSN 1957, nr 1, poz. 7.
Wyrok TK z 7 maja 2002 r., sygn. akt SK 20/00, Dz.U. nr 66, poz. 611.
Wyrok TK z 7 stycznia 2004 r., sygn. akt K 14/03, Dz.U. nr 5, poz. 37.
Wyrok TK z 2 lipca 2007 r., sygn. akt K 41/05, Dz.U. nr 124, poz. 871.
Wyrok TK z 23 kwietnia 2008 r., sygn. akt SK 16/07, OTK-A ZU 2008, nr 3, poz. 45.
Wyrok TK z 11 października 2011 r., sygn. akt K 16/10, OTK-A ZU 2011, nr 8, poz. 80.
Wyrok SA w Warszawie z 12 czerwca 2015 r., sygn. akt VI ACa 1404/14, LEX nr 1843180.