W rozdziale dotyczącym osadnictwa schyłkowopaleolitycznego chciałbym uniknąć kolejnego powtórzenia powierzchownej analizy rozprzestrzenienia stanowisk, prowadzącej do ogólnikowych i dziś już banalnych stwierdzeń 0 związkach między osadnictwem omawianego okresu z lekkimi, piaszczystymi glebami i siecią wodną (por. R i m a n t i e n e R. K. 1971, S c h i l d R. 1975a, K o z ł o w s k i J. K., K o z ł o w s k i S. K. 1975, 1977, C h m i e l e w s k a M. 1978 i in.). Jednocześnie zdaję sobie sprawę, że w celu wyczerpującego 1 wszechstronnego rozpatrzenia omawianego zagadnienia należałoby zbierać dane pod zupełnie innym kątem niż to czyniłem w tej pracy i wykonać kolejną serię badań znacznie przekraczającą ram y tego opracow ania. Zdecydowałem się więc na przytoczenie tylko kilku uwag ogólnych, które rzucają, jak mi się wydaje, nowe światło na rozumienie najstarszych dziejów grup ludzkich północnego wschodu i bezpośrednio wzbogacają tok mych rozważań.
Z mapy na rys. 11 wynika jednoznacznie, że badane obszary nie są jednolicie nasycone stanowiskami schyłkowopaleolitycznymi. Stanowiska te tworzą szereg większych lub mniejszych zagęszczeń, które do pewnego tylko stopnia odpow iadają wydzielonym wyżej ugrupowaniom kulturowym. Nie m ożna oczywiście wykluczyć, że w pewnych szczegółach nasycenie terenu stanowiskami archeologicznymi jest także odbiciem stopnia dokładności jego przebadania. Nie powinno to jednak dotyczyć zjawisk dostrzegalnych w skali tak szerokiej, jak ą zajmuję się w tej części opracow ania. Rysujący się obraz podkreśla raz jeszcze zaobserwowane w ram ach prowincji północno-wschod- niej kultury świderskiej istnienie tendencji do regionalnego i m ikroregional- nego rozbicia jednostki na szereg odm ian i w ariantów lokalnych, pogłębiającej się w miarę upływu czasu.
N a terenach Polski północno-wschodniej wyróżnić m ożna przynajmniej trzy dość dobrze zaznaczające się zagęszczenia osadnicze: nadbużańskie (na wschód od Drohiczyna), nadnarwiańskie (w okolicach Łap i Suraża) i nadbieb- rzańskie (rozległe, obejmujące również część Litewskiej SSR, rozciągające się na północ i wschód od Dąbrow y Białostockiej) - por. rys. 11. Stanowiska
położone na północ od linii Kanału Augustowskiego nie wykazują już tak wyraźnych tendencji do tworzenia zagęszczeń, lecz i tu wydzielić można małe, m ikroregionalne zgrupow ania (okolice północnych Wigier, Augustowa, Ełku, Gołdapi).
Przedstawiona sytuacja nie wydaje się być szczególnie trudna do zinter pretowania. Związek między skupieniami osadniczymi a bliskim występowa niem źródeł dobrej jakości surowca krzemiennego (por. rys. 3 i 11) jest doskonale widoczny i jednoznaczny. Widoczne jest również pewne zróż nicowanie między partiam i północnymi a południowymi omawianych terenów. N a obszarach zajętych uprzednio przez zlodowacenie wiirmskie, a więc tam, gdzie dobry surowiec krzemienny występuje bardziej strefowo, w większym rozproszeniu, rzadsze jest również osadnictwo schyłkowopaleolityczne, two rzące tu mniejsze jednostki przestrzenne. Większe koncentracje osadnictwa obserwować m ożna w pobliżu dobrze określonych punktów występowania krzemienia na południe od granicy zasięgu ostatniego zlodowacenia. C harak terystyczne jest również stałe „rozrzedzanie” się osadnictwa w kierunkach północnym i zachodnim, gdzie występowanie krzemienia północno-wschod niego odm iany kopalnianej jest coraz rzadsze. Nakreślony obraz, choć z konieczności oparty przede wszystkim na m ateriałach z Polski północ- no-wschodniej, lepiej z natury rzeczy dostępnych i bogatszych w niezbędne informacje dodatkow e, wydaje się dość dobrze odpow iadać omawianej pro wincji surowcowej jak o całości.
Do pewnego stopnia podobną sytuację obserwować można na terenach zachodniej prowincji surowcowej ( K o b u s i e w i c z M . 1969), odm ienną zaś na obszarach prowincji środkowopolskiej. Spośród ok. czterech, stosunkowo rozległych zagęszczeń osadniczych, jakie można tu wydzielić (por. S c h i l d R. 1975a, rys. 65), tylko jedno związane jest przestrzennie bezpośrednio z terena mi krzemienionośnymi, bogatymi w tzw. surowiec czekoladowy (por. S c h i l d R. 1971). Istnienie innych zagęszczeń, a w szczególności bogatego zagęszczenia lokującego się w dolinie Wisły w okolicach Kotliny Warszawskiej, niektórzy z autorów ( S c h i l d R. 1975a, C h m i e l e w s k a M. 1978 i in.) próbują powiązać z trasami wędrówek schyłkowopaleolitycznych stad reniferów, co rzeczywiście znajduje pewne uzasadnienie we współczesnych obserwacjach zachowań tych zwierząt, chętnie przemieszczających się traktam i naturalnym i, np. większymi dolinami (por. B i n f o r d L. R. 1978, S p i e s s A. E. 1979).
O braz osadnictwa jest wypadkową bardzo wielu różnych czynników, spośród których niemałe znaczenie przynajmniej w wypadku rozważanych tu społeczności schyłkowopaleolitycznych ma, niejednokrotnie podkreślana już w literaturze archeologicznej, dostępność do źródeł wysokiej jakości surowca krzemiennego ( G i n t e r B. 1974, S c h i l d R. 1975а, К o z ł o w s k i J. K., K o z ł o w s k i S. K. 1977, C h m i e l e w s k a M. 1978 i in.). Jak wynika z powyższych rozważań, relacja ta może być realizowana różnorako, w zależ ności od specyfiki złóż, możliwości ich eksploatacji oraz sposobów dystrybucji
i obróbki surowca. Dają się przy tym wychwycić pewne cechy charakterystycz ne, właściwe dla poszczególnych prowincji surowcowych.
Kolejna uwaga, którą chciałbym przedstawić, dotyczy zagadnień o jeszcze szerszej skali niż te, które zostały przedstawione wyżej. Chodzi mi mianowicie 0 charakter sugerowanych już w literaturze archeologicznej (przede wszystkim S c h i l d R. 1975a) związków między środowiskiem tundry lub tundry par kowej a tzw. kręgiem kulturowym z liściakami, w skład którego wchodzi również kultura świderska.
Opracowane ostatnio mapy stref roślinności na terenie Europy środkowej w okresie dryasu III ( K o z ł o w s k i S. K. [ed.] 1981 - m apa 13, S t a r k e 1 L. 1977, rys. 9), pozwalają na pewne usystematyzowanie wiedzy na poruszony temat. Ze wspomnianych m ap wynika jednoznacznie, że trzy wielkie jednostki kulturowe Europy środkowej dryasu III tworzą, w powiązaniu z zarysowany mi strefami roślinności, bardzo wyraźną sekwencję: kultura ahrensburska wykazuje bezpośredni związek przestrzenny ze środowiskiem tundrowym, kultura desneriska - ze środowiskiem lasu iglastego, a leżąca pomiędzy nimi kultura świderska obejmuje dokładnie obszary graniczne stref tundrowej 1 leśnej (rys. 32, por. też К o z ł o w s k i J. K., К o z ł o w s k i S. K. 1975 - mapa
14). Układ taki żywo przypomina rozmieszczenie współczesnych społeczności prymitywnych żyjących w podobnych strefach klimatycznych, m. in. w północ nej Kanadzie ( B i n f o r d L. R. 1978, S p i e s s A. E. 1979).
W granicach samej kultury świderskiej równie ciekawą sekwencję tworzą poszczególne prowincje surowcowe, rozpatrywane w związku ze środowiskiem naturalnym (mapa na rys. 32). Trzy z nich: północno-wschodnia, środkowpol- ska i południow o-zachodnia lokują się najwyraźniej na samej granicy tundry i lasu iglastego. Ich uogólnione zasięgi tworzą przy tym na mapie kształty elipsoidalne, wydłużone, z biegunami skierowanymi pod kątem prostym do granicy stref roślinności (por. rys. 32). Znając generalne reguły kierunków sezonowych migracji reniferów (latem - w głąb tundry, zimą - z powrotem w kierunku granicy lasu - m. in. B i n f o r d L. R. 1978, S p i e s s A. E. 1979), zakładać można, że późnoplejstoceriskie i wczesnoholoceńskie stada tych zwierząt poruszały się w Europie środkowej na podobnych zasadach, a więc na osiach południowy wschód - północny zachód, odwrotnie, niż przyjmowały to dotychczasowe hipotezy (m. in. K o z ł o w s k i J. K., K o z ł o w s k i S. K. 1975, 1977). Niewykluczone, że i drogi ówczesnych grom ad ludzkich pokrywały się, przynajmniej w pewnej części, z drogam i stad reniferów, od których były one przecież w wysokim stopniu uzależnione ( S c h i l d R. 1975a, K o z ł o w s k i J. K., K o z ł o w s k i S. K. 1975, 1977, C h m i e l e w s k a M. 1978 i in.).
Przedstawione rozumowanie wyjaśniać może rysujący się układ przestrzen ny poszczególnych prowincji surowcowych kultury świderskiej i ich wzajemny stosunek. Wydzielone prowincje, choć wywodzące się niewątpliwie ze wspól nego korzenia tradycji kulturowej i utrzymujące między sobą stałe kontakty, prezentują się i tym razem jak o jednostki odrębne, kierujące się własnymi
prawidłowościami nie tylko gospodarczymi, w najogólniej pojętym znaczeniu tego słowa, lecz także osadniczymi.
o
ląd o lód— ówczesna linia brzegowa
o
tundra i chłodny step[Щ
ro ślin n o ść wysokogórskaА Л Л
Л Л las ig la s ty
1
stepRys. 32. Strefy roślinności w Europie środkowej w okresie dryasu III z oznaczonymi generalnymi zasięgami poszczególnych prowincji surowcowych kultury świderskiej (linie grube, przerywane): I - prowincja północno-wschodnia, II - prowincja środkowopolska, III - prowincja połu dniowo-zachodnia, IV - prowincja zachodnia. Znakiem zapytania oznaczono nieokreśloną,
PO D SU M O W A N IE
1. K ulturę świderską podzieliłem na cztery (pięć?) mniejszych przestrzeń-' nych jednostek typu gospodarczego, które nazwałem prowincjami surow cowymi: południow o-zachodnią, środkow opolską, zachodnią, północno- -wschodnią i - hipotetycznie - wołyńską. K ażdą z tych jednostek charak teryzuje wykorzystanie do wyrobu narzędzi przez zamieszkujące je w paleolicie schyłkowym społeczności innego rodzaju surowca krzemiennego (odpowie dnio: jurajskiego, czekoladowego, kredowego wielkopolskiego, północ no-wschodniego lub wołyńskiego). W prezentowanej pracy podjąłem próbę odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób lokalne warunki surowcowe wpływać mogły na zróżnicowanie obrazu życia ugrupowań społecznych związanych z jedną, w tym wypadku świderską, tradycją kulturową? Problem ten rozpatrywałem badając szczegółowo jedną z wydzielonych prowincji (północ no-wschodnią) na tle pozostałych jednostek surowcowych wymienionej kul tury.
2. Zaproponow ałem nową, szerszą definicję pojęcia „krzemień północ no-wschodni” , włączając w jego zakres wszystkie odrębnie dotąd traktow ane rodzaje surowca kredowego (m. in. mielnicki, znad Rosi) występujące na obszarach północno-wschodniej Polski, Litwy i północnej Białorusi, słabo lub w ogóle między sobą nie zróżnicowane. Krzemień północno-wschodni upodab nia się, przynajmniej pod względem obrazu m akroskopowego, do innych rodzajów surowca kredowego (wołyńskiego, wielkopolskiego).
3. Krzemień północno-wschodni podzieliłem ze względu na stan za chowania kory i masy krzemiennej na dwie odm iany, nazwane konwencjonal nie kopalnianą i narzutową. Społeczności schyłkowo-paleolityczne om awia nych obszarów korzystały prawie wyłącznie z pierwszej z wymienionych odm ian.
4. Badania mineralogiczne i chemiczne pozwoliły wyróżnić wśród analizo wanych próbek surowca północno-wschodniego dwa ugrupow ania (niezależnie od podziału na odm iany kopalnianą i narzutową). O braz mikroskopowy wykształcenia chalcedonu w próbkach zaliczonych do ugrupowania I (połu dniowego) jest m onotonny, ugrupow ania II (północnego) zaś - plamisty. Próbki ugrupow ania I wykazują też niższe udziały metali śladowych: cynku i niklu. Granicę między zasięgami występowania surowca wymienionych ugrupowań stanowi górna Biebrzą. Wstępne obserwacje dotyczące obecności krzemieni poszczególnych ugrupowań na stanowiskach archeologicznych
wy-kazują, że ludność schyłkowopaleolityczna korzystała głównie ze złóż surowca położonych najbliżej miejsca obozowania.
5. Badania związków kulturow ych wykazały, że - przynajmniej w fazie trzeciodryasowej - zespoły świderskie są blisko ze sobą powiązane i stanow ią na całym obszarze swego występowania zwartą kulturow o całość. Ostrożnie zasugerować m ożna możliwość związku jednego z typów havelaáskich h. r- punów jednorzędowych (12A2) z północno-wschodnimi odłam am i kultu, у świderskiej.
6. Stwierdziłem, że traayq'e świderskie, co praw da w stopniow o zmieniają cej się formie, przeżywają się na północnym wschodzie co najmniej do początków okresu borealnego (grupa Ełk - Nowodworce). W czesnoholoceń- skie zmiany klimatyczne spowodowały rozpad dawnej, zwartej struktury kulturowej na szereg małych, izolowanych grup o znaczeniu lokalnym. Różnicowały się one coraz bardziej wraz z upływem czasu zarów no w stosunku do klasycznej tradycji świderskiej, jak i między sobą (grupy: M ielnik, Płonka, Burdeniszki), przyjm ując nowe nawyki technologiczne i narzędziowe (przecho dzenie na wykorzystywanie surowca odm iany narzutowej, m ikrolityzacja wyrobów, szczegóły kształtow ania rdzeni, słabsze natężenie produkcji w ióro wej, nowa technika wytwarzania liściaków, produkcja skrobaczy, zbrojników mikrolitycznych - grupy: Augustów - Stańkowicze V, Stańkowicze III - Stańkowicze VII). W zespołach wymienionych grup pojaw ia się więc już wiele wyraźnych elementów mezolitycznych.
Holoceńskie dzieje grup ludzkich pozostających pod wpływem tradycji świderskiej na północnym wschodzie potoczyły się zatem zupełnie inaczej niż dzieje grup świderskich z Polski centralnej i południowej, które zanikły stosunkowo szybko na rzecz grup reprezentujących północne i zachodnie tradycje mezolityczne (kultura kom ornicka).
7. Badania statystyczne pozwoliły podzielić zespoły kultury świderskiej na sześć ugrupow ań o znaczeniu technologicznym, w zależności od wzajemnego wyważenia w nich elementów: „pracow nianego” i „podom ow ego” . Zespoły północno-wschodniej prowinq'i surowcowej zaliczone do poszczególnych ugru powań technologicznych położone są w terenie najczęściej w bezpośrednim sąsiedztwie; sytuacja wygląda inaczej w prowinq'i środkowopolskiej, gdzie istnieje korelacja między przynależnością zespołu do ugrupow ania techno logicznego a odległością od złóż surowca krzemiennego (w m iarę wzrostu odległości zmniejsza się udział elementu „pracow nianego” na rzecz „podom o wego” - S c h i l d R. 1980). W skazuje to na istnienie znacznych różnic w organizacji systemów dystrybucji surowca krzemiennego między poszczegól nymi prowinq'am i w zależności od specyfiki i dostępności złóż krzemienia. Podział kultury świderskiej na prowincje surowcowe znalazł tu więc swoje potwierdzenie.
8. W ąsko pojmowany proces technologiczny obróbki krzemienia jest ogólnie bardzo podobny we wszystkich swych etapach na obszarze całego
zasięgu kultury świderskiej. Istnieją jednak różnice szczegółowe związane ze swoistością występowania i ukształtow ania brył krzemiennych różnych rodza jów surowca. D la krzem ieniarstw a prowincji północno-wschodniej wśród cech odrębnych wymienić należy: pozyskiwanie surow ca krzemiennego ze złóż lokalnych przez każdą koczującą wspólnie grupę łowców oddzielnie, bez skomplikowanego systemu dystrybucji międzygrupowej, którego nie było potrzeby organizować (przeciwnie niż w prowincji środkowopolskiej), słabe zarysowanie obłupniowej fazy obróbki bryły, wykorzystywanie naturalnych kształtów brył w nadaw aniu formy rdzeniom (rdzenie z surowym tyłem).
Znaczniejsze, stopniow o następujące, przesilenie technologiczne zaobser wować m ożna dopiero we wczesnym holocenie, gdy zmiany środowiskowe, izolacja m ałych grup oraz wpływy obcych tradycji kulturow ych stopniow o przekształcały nawyki krzemieniarskie (przechodzenie na surowiec narzutowy, a w konsekwencji znaczna m ikrolityzacja wytworów, stosowanie nowych technik w obróbce rdzenia dwupiętowego i produkcji nowych form narzędzio wych - liściaków typu Nowodworce, zbrojników).
9. Analiza zagęszczeń osadniczych północno-wschodniej prowincji surow cowej kultury świderskiej pozwoliła powiązać je bezpośrednio z punktam i o szczególnie intensywnym występowaniu dobrej jakości surowca krzemien nego. Zarysow ują się tu dwie strefy: południow a, w której większe skupiska osadnicze lokują się w okolicach punktów eksploatacji krzemienia północ no-wschodniego odm iany kopalnianej (często były to kry kredowe) i północna, gdzie osadnictwo schyłkowopaleolityczne rozbite jest na szereg bardzo d ro b nych, m ikroregionalnych skupisk „rozrzedzających” się w kierunku północ nym i zachodnim, praw dopodobnie ze względu na coraz słabszą dostępność w tych okolicach surowca odpowiedniej jakości. Przybliżoną granicę między wyróżnionymi strefami tworzy maksymalny, południowy zasięg zlodowacenia W ürm . Nie jest wykluczone, że istnienie wymienionych stref o różnym obrazie osadnictwa pozostaje w jakim ś związku z podziałem mineralogiczno-chemicz- nym krzem ienia północno-wschodniego na dwa ugrupow ania (I i II).
10. W skazałem, że kultura świderska jest kulturą pogranicza tundry i lasu. Zwróciłem uwagę n a ciekawą sekwenq'ę przestrzenną, jak ą tw orzą w pow iąza niu z form acjami środowiskowymi niżowe kultury schyłkowopaleolityczne: desneńska - związana ze strefą lasu, świderska - związana ze strefą pogranicza lasu i tundry, ahrensburska - związana ze strefą tundry.
11. Poszczególne prow inqe surowcowe kultury świderskiej są również powiązane bezpośrednio z pograniczem tundry i lasu, a ich wzajemny stosunek przestrzenny zdaje się wskazywać, że mogły one tworzyć oddzielne jednostki nie tylko w aspekcie krzemieniarskim, lecz także ogólnogospodarczym . Przypomnieć tu w arto podkreślany w rozdziale wstępnym fakt, że granice północno-wschodniej prowincji surowcowej kultury świderskiej pokryw ają się dokładnie z granicami naturalnych krain geograficznofizycznych i klim atycz nych ( K o n d r a c k i J. 1972, 1977).
L ITER A TU R A
A n t o n i e w i c z W., 1928, A rch eo lo g ia P o lsk i, Warszawa.
A n t o n i e w i c z W ., 1934, L e s p lu s anciens vestig es de 1‘h om m e d a n s la P ologn e du N o r d -E st e t
en L ith u an ie, [w:] A k ta K ongresu IN Q U A - M o s k w a - L eningrad, M oskwa.
A n t o n i e w i c z J., 1948, N a sz d o ty c h c z a so w y sta n w ie d zy o ży c iu c zło w ie k a p a le o lity c zn e g o
w P ru sach , „K om unikat Działu Informacji N aukowej Instytutu M azurskiego w Olsztynie , nr 1.
B a g n i e w s k i Z., 1979, B em erkungen zu m T hem a d e s r o s tg la zia le n S ile x m a te ria ls in
W estpolen u n d ihrer anw endung durch friih k o lo ze n e B evölkenungsgruppen, referat wygłoszony na
3 Międzynarodowym Sympozjum Krzemieniarskim w M aestrie'it.
B a l c e r B„ 1970, W sp ra w ie k la s y fik a c ji m a te ria łó w k rzem ien n ych , „W iadomości Archeo logiczne” , t. XXXV, z. 2.
B a r a n o w s k i T., D ą b r o w s k i K ., 1973, B adan ia w y k o p a lisk o w e w T um ianach, p o w .
o lsz ty ń s k i w 1972 r„ „K om unikaty M azursko-W arm ińskie” , t. 21, nr 3.
B e r A., 1981, P o je zie rze S u w a lsk o -A u g u sto w sk ie. P rze w o d n ik G e o lo g ic zn y , Warszawa. B e r n o t a i t e A., 1959, R udnios (V a re n o s ra j.) a k m en s a m iia u s s to v y k lo s, [w:] l š lletuviú
k u ltu ro s isto rijo s, Vilnius.
B e r n o t a i t e A., 1960, K a ie lu K . (V a re n o s r a j.) a k m en s a m íia u s sto v y k lo s , „LTSR Mokslu Akademijos D arabai” , ser. A, t. 1.
B i n f o r d L. R., 1966, A P relim in a ry A n a ly sis o f F unctional V a ria b ility in the M o u sterien a n d
L e va llo is F a d e s, [w:] R ecen t S tu d ic a in P a le o a n th ro p o lo g y, „American A nthropologist” , t. 68.
B i n f o r d L. R., 1978, N u n am iut E th n oarch aeology. New York.
B i n f o r d S. R., B i n f o r d L. R., 1969, S to n e T ools a n d H um an B ehavior, „Scientific A merican” , vol. 220, N o I.
B o h m e r s A., 1958, S ta tis tic s a n d G raphs in the S tu d y o f Flint A ssem b la g es, „Paleohistoria", t. 5.
B o h m e r s A., W o u t e r s Aq., 1958, S ta tis tic s a n d G raphs in the S tu d y o f Flint A ssem b la g es.
„Paleohistoria” , t. 5.
B o r i a k o w s k i j P. I., 1953, P a le o lit U k ra in y, „M atieriały i Issledowanija po Archieołogii SSSR” , t. 40.
B r y k J., 1924-1925, O s a d y e p o k i ka m ien n ej na w ydm ach n a d b u ia ń sk ich , „W iadomości Archeologiczne” , t. 9.
B r y k J., 1928, K u ltu ry e p o k i ka m ien n ej n a w ydm ach z a c h o d n i e j c zę śc i p o łu d n io w eg o W ołynia.
Lwów.
B u d ’ k o W. D ., 1966, P a m ia tn ik i sw id ie rsk o -g rie ń sk o j k u ltu ry na tie rr ito rii B iełorussii.
„M atieriały i Issledowanija po Archieołogii SSSR” , N o. 126.
B u d k o W. D., W o z n i a c z u k L. N.. 1969, P a le o lit B iełoru ssii i śn ieżn ych tie rrito rii, [w:]
D rie w n o sti B iełoru ssii, Mińsk.
B u r d u k i e w i c z J. M ., 1980. S tu d ia n a d k u ltu rą h a m b u rsk ą i crcsw cllsk ą [maszynopis pracy doktorskiej napisanej na Wydz Fil.-Hist. Uniw. Wrocł.].
C h i l d e G. V., 1954. P o stę p a a rcheologia. Warszawa.
C h m i e l e w s k a M., 1957, S ta n o w isk o m e z o lity c z n e и> C ich m ian ie w p o w . k o lsk im , „Prace M ateriały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Ł odzi", t. 2.
C h m i e l e w s k a M., 1961, O b o z o w isk o ze sc h y łk u A llerö d u w W ito w ie w p o w . łę c zy c k im ,
..Prace i M ateriały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi", t. 16.
C h m i e l e w s k a M., 1967, P r ze m y sł sc h y lk o w o p a le o lity c zn y z K a ta r zy n o w a w p o w . łę c zy c k im ,
[w:] M a te ria ły d o p ra h is to rii p lejsto ce n u i w czesn ego hołocenu P o lsk i, Warszawa.
C h m i e l e w s k a M ., 1974, R. K . R im an tien e, P a le o lit i m e z o lit L itw y [rec.J, „Archeologia Polski", t. X IX , z. I.
C h m i e l e w s k a M ., 1978, P ó źn y p a le o lit p r a d o lin y w a rsza w sk o -b erliń sk iej, Wrocław. C h m i e l e w s k i W. [ed.], 1964a, M a te r ia ły do p r a h is to rii zie m p o lsk ic h , cz. I, P a le o lit
i m e zo lit. Warszawa.
C h m i e l e w s k i W., 1964b, D zie je g ru p lu d zk ich za m ie szk u ją c y c h zie m ie P o ls k i w p lejsto ce n ie,
[w:] M a te ria ły d o p ra h is to rii zie m p o lsk ic h , cz. 1, P a le o lit i m e z o lit, W arszawa.
C h m i e l e w s k i W . . J a ż d ż e w s k i K . , K o s t r z e w s k i J., 1965, P ra d zie je P o lsk i,
Wrocław.
C l a r k G ., 1980, M e so lith ic P relu d e (T h e P a la e o lith ie - N e o lith ic T ran sition in O ld W o rld
P re h isto r y ), Edinburgh.
C l a r k J. G. D., 1936, The M e zo lith ic S e ttle m e n t o f N orthern E urope, Cambridge. C l a r k J. G . D., 1957, E u ropa p rze d h isto ry c zn a , Warszawa.
C l a r k e D. L., 1968, A n a ly tic a l A rc h a e o lo g y , London.
C y r e k K ., 1979, S u ro w ce k rzem ien n e w m e zo lic ie d o r z e c z y W isły i W a r ty [mpis pracy doktorskiej napisanej na Wydz. Fil.-Hist. Uniw. Warsz.].
C z a r n e c k i M ., 1970, Z p r o b le m a ty k i badań n a d p ó źn o p le jsto c e ń sk im i i w czesnocholoceń-
s k im i p r z e m y s ła m i P o m o r z a Z a ch o d n ieg o , „M ateriały Zachodniopom orskie” , t. 16.
C z e r n y s z A. P., 1959, P o zd n y j p a le o lit sried n ieg o p o d n iep ro w ja , „T rudy komissii po izuczeniju czetwierticznowo perióda” , t. 15.
D a v i d o w a N. M., 1969, The L a te G la cia l H is to r y o f E a stern C o a s ts o f the B a ltic S ea , V U Ie
C on grés IN Q U A , R esu m é du C o m m u n ica tio n s, Paris.
D a v i e s R. G ., 1971, C o m p u te r P ro g ra m m in g in Q u a n tita tiv e B io lo g y, London and New York.
D o l u c h a n o w P. M., T i m o f i e j e w W. I., 1972, G ieo ch ro n o lo g ia p a le o litic ze s k ic h ku ltu r,
[w:] P ro b le m y a b so lu tn o w o d a tiro w a n ija w arch ieologii, Moskwa.
D o l u k h a n o v P. M . , K o z ł o w s k i J . K . , K o z ł o w s k i S. K., 1980, M u ltiv a rie te
A n a ly sis o f U p p er P a la e o lith ic a n d M e so lith ic S to n e A ssem b la g es. T y p o lo g y a n d E c o lo g y , Kraków.
E n g e l C., 1935, V orgeschichte d e r altpreu ssich en S tä m m e , Koenigsberg. F e u s t e l R., 1973, T echnik d e r S te in ze it, Weimar.
F i r b a s F., 1949, W aldgesch ich te M itte le u ro p a s, Jean.
F o r m o z o w A. A., 1977, P ro b le m y etn o k u ltu rn o j isto r ii k a m ien n o w o w iek a na tie rr ito rii
e w ro p ie jsk o j c z a s ti S S S R , Moskwa.
G a e r t e W., 1927, O stp reu sen . S te in ze it, [w:] R e a llex ik o n d e r V orgeschichte, t. 9. G a e r t e W., 1929, U rgesch ich te O stp reu ssen s, Koenigsberg.
G a e r t e W., 1933, D ie m eso litisch e F eu erstein in du strie O stp reu ssen s u n d ihre S tellu ng
innerhalb E u ropas, „Prussia” , t. 30.
G i e y s z t o r - S z y m c z a k E., 1981a, B adan ia w y k o p a lisk o w e na s t. 2 w P ło n c e -S tru m ia n c e ,
g m . Ł a p y , woj. B ia ły sto k , Spraw ozdania PMA [maszynopis],
G i e y s z t o r - S z y m c z a k E., 1981 b. S p ra w o zd a n ie z badań w y k o p a lisk o w y c h n a st. 2 w P ło n
ce- S tru m ia n ce, g m . Ł a p y , woj. B ia ły sto k , refer; t wygłoszony na Sesji Sprawozdawczej PM A,
listopad 1981 [maszynopis].
G i n t e r B., 1963, S c h y lk o w o p a le o lity c zn a p ra c o w n ia k rze m ie n ia rsk a z W ą so sza G órnego po w .
K ło b u ck , „M ateriały Archeologiczne” , t. IV.
G i n t e r B., 1965, W y n ik i badań w y k o p a lisk o w y c h p rz e p ro w a d zo n y c h na sta n o w isk u 2 w W a
G i n t e r В., 1966, Z p ro b le m a ty k i sc h y łk o w eg o p a le o litu i m e zo litu na G ó rn ym Śląsku ,
„Biuletyn Śląskiego Instytutu N aukow go", nr 68.
G i n t e r B., 1974, W y d o b y w a n ie , p rz e tw ó r stw o i d y s try b u c ja su ro w có w i w y ro b ó w k rzem ien n ych
w s c h y łk o w y m p aleolicie' p ó łn o cn ej c z ę śc i E u ro p y śro d k o w e j, „Przegląd Archeologiczny” , t. 22.
G i n t e r B., K o z ł o w s k i J. K., 1975, Technika o b ró b k i i ty p o lo g ia w y ro b ó w kam ien n ych
p a le o litu i m e zo litu , Warszawa.
G i n t e r B., 1982, W y n ik i badań w y k o p a lisk o w y c h w G ojściu, referat wygłoszony na Sesji Sprawozdawczej tem atu resortowego R JII-6 15 XII 1982 we Wrocławiu.
G l o g e r Z., 1873, O s a d y n a d N iem nem i na P odlasiu z c za só w u ży tk u k rzem ien ia ,
„W iadomości Archeologiczne” , t. I-III.
G l o g e r Z., 1888, P o d ró ż N iem n em , „W isła", nr 2.
G l o g e r Z., 1903, D o lin a m i rz e k , o p isy p o d r ó ż y w zd łu ż N iem n a, W isły, Bugu i B ie b rzy ,
Warszawa.
G ó r a l s k i A., 1976, M e to d y opisu i w n ioskow an ia s ta ty s ty c z n e g o w p sy c h o lo g ii, Warszawa. G r a m s c h B. [ed.], 1981, M e so lith ik u m in E u ropa, 2. In tern a tio n a les S ym p o siu m P o tsd a m , 3.