Zmiany w strukturze to zmiany w pewnej zamkniętej całości, którą w przypad-ku badanych jednostek – miast wraz z ich bezpośrednim otoczeniem – stanowią po-wierzchnie poszczególnych kierunków użytkowania gruntów. Pod uwagę wzięto także tereny przemysłowe i ich relacje w odniesieniu do pozostałych terenów w kategorii grunty zabudowane i zurbanizowane, do której zostały przypisane. Ryc. 10. przedsta-wia zbiorcze zestawienie zmian struktury dla kierunków użytkowania gruntów w ba-danych jednostkach odpowiadających obszarom metropolitarnym.
Zmiany kierunków użytkowania gruntów… 137
Najwyraźniejsze przesunięcia w strukturze widoczne są pomiędzy gruntami rol-nymi a zabudowarol-nymi i zurbanizowarol-nymi, można powiedzieć wręcz, że zmiany te są odwrotnie proporcjonalne. Największe zmiany obserwowane są dla miast rdzenio-wych – powiatów grodzkich i miast w ich otoczeniu. W latach 2005–2014 grunty za-budowane i zurbanizowane zwiększyły swój udział w strukturze powierzchni miast rdzeniowych o 4,15%, natomiast w latach 2009–2014 – o 2,3%. Interpretując dane o zmianach w strukturze, należy mieć na uwadze, że są one wypadkową zmian w po-zostałych elementach struktury, w tym przypadku w popo-zostałych kategoriach użytko-wania gruntów. Suma zmian w strukturze dla danego podobszaru wynosić będzie zero. Ryc. 10. Zmiany w strukturze głównych kategorii użytkowania gruntów dla badanych jednostek razem
w latach 2005, 2009–2014
Źródło: opracowanie własne
W odniesieniu do zmian w strukturze gruntów zabudowanych i zurbanizowanych zauważyć można (ryc. 11), że tereny zajęte przez mieszkania (domy, osiedla z otocze-niem) zwiększyły swój udział w strukturze obszarów zewnętrznych o 2,7%. Na obsza-rach wiejskich w otoczeniu miast rdzeniowych udział w strukturze zwiększył się o bli-sko 4%. Inne tereny zabudowane w latach 2009–2014 zwiększyły swój udział propor-cjonalnie we wszystkich podobszarach badanych jednostek – na poziomie 1,3%. Na tym tle widoczne jest zmniejszenie udziału w strukturze terenów przemysłowych. Jedynie na obszarach wiejskich w otoczeniu miast rdzeniowych nieznacznie (o 0,3%) zwiększył się udział powierzchni tych terenów wśród gruntów zurbanizowanych. W miastach rdzeniowych, zarówno od 2005, jak i od 2009 roku, widoczne jest zmniejszenie udziału terenów przemysłowych w strukturze. Niewielkie zmiany w strukturze dotyczyły także gruntów zurbanizowanych niezabudowanych – zmniejszenie udziału o mniej niż 1%. Podobnie było też w przypadku terenów rekreacyjno-wypoczynkowych.
Ryc. 11. Zmiany w strukturze gruntów zurbanizowanych i zabudowanych dla badanych jednostek razem
w latach 2005, 2009–2014
Źródło: opracowanie własne
Ryc. 12. Produkcja sprzedana przemysłu w zł w przeliczeniu na 1 ha terenów przemysłowych w latach 2009
i 2014
Zmiany kierunków użytkowania gruntów… 139
Niewielkie przyrosty udziału w strukturze odnotowuje się w miastach rdzenio-wych i miastach obszarów zewnętrznych w kategorii terenów zajętych przez drogi, natomiast na obszarach wiejskich w otoczeniu miast rdzeniowych wystąpiły spadki udziału w strukturze o 3,6%.
Na podstawie danych o powierzchni terenów przemysłowych oraz wartości pro-dukcji sprzedanej przemysłu (PKD z 2007 roku, sekcje B, C, D, E) przedsiębiorstw za-trudniających powyżej dziewięciu osób obliczono wskaźnik produkcyjności 1 ha te-renów przemysłowych dla miast rdzeniowych i otaczających je powiatów grodzkich. Dokonano tego dla lat 2009 i 2014, ze względu na brak danych za 2014 rok o produkcji sprzedanej wykorzystano dane z 2013 roku. Zobrazowaniem tego są dwa kartodiagra-my – ryc. 12.
Na pierwszej z rycin zaobserwować można, że w 2009 roku w 11 przypadkach te-reny przemysłowe miały większą produktywność niż w obszarach zewnętrznych. Róż-nice te są znaczne w przypadku konurbacji śląskiej (7,7 mln zł/ha do 1,9 mln zł/ha), a także Warszawy, gdzie zanotowano najwyższą produktywność z 1 ha powierzchni przemysłowych (30 mln zł/ha). Dużą produktywnością charakteryzowały się również powierzchnie przemysłowe w Poznaniu (22,6 mln zł/ha) oraz Trójmieście (15,6 mln zł/ha). Najmniej produktywne powierzchnie przemysłowe w znaczeniu pieniężnym charakteryzowały w 2009 roku Szczecin (3,1 mln zł/ha), Bydgoszcz (3,8 mln zł/ha), Olsztyn (4,7 mln zł/ha) i Kielce (4,8 mln zł/ha).
Obszary zewnętrzne w badanym roku miały niższe wartości produkcji sprzedanej na 1 ha terenów przemysłowych, wyjątkiem były powiaty toruński i olsztyński oraz obszar zewnętrzny Krakowa (powiaty krakowski i wielecki). Co ciekawe, w granicach miast Krakowa i Olsztyna znajdują się duże powierzchniowo zakłady przemysłowe, tj. huta Mittal Steel Polska oraz Michelin Polska. Niewielką wartość sprzedaną przemysłu wykazują obszary zewnętrzne konurbacji śląskiej. W 2014 roku widoczny jest wzrost produktywności 1 ha powierzchni przemysłowych prawie we wszystkich przypad-kach dla miast rdzeniowych, wyjątek stanowi Białystok (–18%), a także dla obszarów
zewnętrznych – tu wyjątkiem jest obszar zewnętrzny Torunia4. Generalnie, w
porów-naniu z 2009 rokiem, proporcje pomiędzy poszczególnymi jednostkami badawczymi utrzymały się na podobnym poziomie. Najmniejszą produktywność rdzenia i obszarów zewnętrznych w przeliczeniu na 1 ha powierzchni przemysłowych mają Szczecin, Kiel-ce, Bydgoszcz i Białystok. Za lata 2009–2014 największe zmiany dodatnie wystąpiły
w miastach rdzeniowych – w Warszawie, Poznaniu Trójmieście i Lublinie5.
Po porównaniu zmiany stanu obliczonego wskaźnika wartości produkcji sprzeda-nej przemysłu z lat 2009 i 2014 dla potraktowanych łącznie miast rdzeniowych i ota-czających je obszarów zewnętrznych okazuje się, że dla rdzeni wzrost wskaźnika (śred-nia arytmetyczna) wyniósł 39%, natomiast dla otocze(śred-nia – 18%. Produkcja sprzedana przemysłu wyrażona kwotowo (w mln zł) w większości przypadków była wyraźnie wyższa w miastach rdzeniowych, jedynie w Szczecinie, Wrocławiu i Olsztynie w te pro-porcje były odwrotne.
4 Problemy firmy Sharp, Orion i Sumika z branży elektronicznej.
5 Dla powiatu lubartowskiego w obszarze zewnętrznym Lublina brakowało danych o wartości sprzedanej przemysłu.
Wnioski
Zaprezentowane w artykule informacje o kierunkach użytkowania gruntów w ba-danych jednostkach ukazują powiększanie się powierzchni terenów zabudowanych i zurbanizowanych w miastach rdzeniowych i otaczających je obszarach zewnętrznych. Zwiększenie powierzchni gruntów zabudowanych i zurbanizowanych przebiegało szybciej w obszarach zewnętrznych, w szczególności na wsi. W efekcie kurczyły się po-wierzchnie gruntów rolnych. Potwierdza się w ten sposób ogólnie znana teza o urbani-zacji w dużych miastach i ich bezpośrednim otoczeniu – suburbaniurbani-zacji. Te dwa proce-sy zachodzą głównie w związku ze zwiększeniem powierzchni mieszkaniowych, dróg i innych terenów zabudowanych. Do tych ostatnich zaliczane są przestrzenie publiczne i usługowe oraz wielkopowierzchniowe sklepy i ich zaplecze.
Na tle procesów urbanizacyjnych tereny przemysłowe wykazują mniejsze zmiany zajmowanych powierzchni. Szczególnie widoczne jest to w relacji do terenów mieszka-niowych i innych zabudowanych. Ujmując razem wszystkie miasta rdzeniowe, tereny przemysłowe praktycznie nie zwiększają powierzchni w badanych latach. Natomiast w przypadku wszystkich obszarów zewnętrznych, w szczególności wiejskich, notuje się powiększenie powierzchni terenów przemysłowych. Jest ono stosunkowo niewielkie, tak że w strukturze gruntów zabudowanych i zurbanizowanych jedynie na wspomnia-nych obszarach wiejskich nieznacznie zwiększył się ich udział.
Powróćmy do części koncepcyjnej artykułu i przedstawionego bilansu terenów przemysłowych. Najodpowiedniejszym uogólnieniem do badanych jednostek jest przy-padek piąty (-++) z tab. 1 – kombinacja na powiększanie się terenów przemysłowych w otoczeniu miast rdzeniowych. Jeśli przyjąć, że bilans powierzchni odpowiada rze-czywistym zmianom funkcji przemysłowych w miastach, to można mówić o deindu-strializacji w rdzeniu na rzecz otoczenia. W kontekście zaprezentowanych w artykule zagadnień teoretycznych i wyników potwierdzają się obserwacje dotyczące deindu-strializacji miast rdzeniowych. Studialne przeliczenia wartości sprzedanej przemysłu na 1 ha terenów przemysłowych dla 2009 i 2014 roku ukazały generalnie większą pro-duktywność tych rejonów w rdzeniu (kilka wyjątków). Porównanie stanu z badanych lat pokazuje, że produktywność 1 ha terenów przemysłowych rośnie szybciej niż w ich otoczeniu. Dane nie gwarantują dużej precyzji (metoda przedsiębiorstw), wskazują jednak na interesujący kierunek badań dotyczący hierarchicznego filtrowania w dół w wielkich miastach w Polsce i ich otoczeniu.
Literatura References
Bachmann, M. (2003). Enquiry of Enterprises, Report of the EU research project COMET. Berlin. Chojnicki, Z. (1988). Koncepcja terytorialnego systemu społecznego. Przegląd Geograficzny,
60(4), 502–503.
Domański, R. (2004). Geografia społeczno-ekonomiczna. Ujęcie dynamiczne. Warszawa: PWN. Domański, R. (2007). Gospodarka przestrzenna. Podstawy teoretyczne. Warszawa: PWN.
Forman, R.T. (2008). Urban Regions, Ecology and Planning Beyond the City. Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, São Paulo: Cambridge University Press. Georgescu-Roegen, N. (1972). The entropy law and the economic process. Cambridge.
Zmiany kierunków użytkowania gruntów… 141
Kafka, K. (2012). Obszary metropolitalne w krajowych i regionalnych dokumentach planistycznych. W: Z. Ziobrowski, W. Jarczewski, K. Kafka. Modele zarządzania gospodarką
przestrzenną w obszarach metropolitalnych i aglomeracjach. Kraków: Instytut Rozwoju
Miast, 74–86.
Mariotti, I. (2005). Firm relocation and regional policy. A focus on Italy, the Netherlands and The
United Kingdom. Utrecht/Groningen: Royal Dutch Geographical Society, Department of
Spatial Sciences University of Groningen.
Moriarty, B.M. (1983). Hierarchies of Cities and the Spatial Filtering of Industrial Development.
Papers of the Regional Science Association, 53, 59–82.
Park, R.E., Burgess, E.W., McKenzie, R.D. (1925). The City. Chicago and London: The University of Chicago Press.
Rowthorn, R., Ramaswamy, R. (1997) (2016, 18 stycznia). Deindustrialization: Causes and
Implications. International Monetary Fund. Pozyskano z https://www.imf.org/external/
pubs/ft/wp/wp9742.pdf
Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w spra-wie ewidencji gruntów i budynków (Dz.U. z 2001 r. nr 38 poz. 454).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2012 r. w sprawie programu badań staty-stycznych statystyki publicznej na rok 2013 (Dz.U. z 2012 r. poz. 1391).
Staszewska, S., Marcinowicz, D. (2006). Struktura funkcjonalno-przestrzenna wybranych tere-nów przemysłowych Poznania. Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa
Geograficznego, 9, 74–82.
Sztaba, J. (2013). Rewitalizacja szansą dla regionów poprzemysłowych. Studia i Materiały Wydziału
Zarządzania i Administracji Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, 109–119.
Śleszyński, P. (2013). Delimitacja miejskich obszarów funkcjonalnych stolic województw.
Przegląd Geograficzny, 85(2), 173–197.
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (Dz.U. z 1989 r. nr 30 poz. 163). Węcławowicz, G., Łotocka, M., Baucz, A. (2010). Rozwój miast w Polsce. Raport wprowadzający
Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego.
Wierzchowski, M. (2009). Zagospodarowanie gruntów w Polsce stan w dniu 1.01.2009 roku. Kraków: Instytut Rozwoju Miast.
Wyłączanie gruntów z produkcji rolniczej i jego skutki dla ewidencji podatkowej w gminach w la-tach 2007–2012 (2012). Warszawa: Najwyższa Izba Kontroli.
Zagajewski, B. (2013). Zastosowanie teledetekcji do oceny stanu zagospodarowania przestrzen-nego w Polsce. Biuletyn Komitetu Przestrzenprzestrzen-nego Zagospodarowania Kraju, 252, 13–29. Jacek Rudewicz, dr inż., Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi. Jest adiunktem w Katedrze Badań
Miast i Regionów. Ukończył kierunek geografia ze specjalnością geografia społeczno-ekonomiczna, kierunek zarządzanie i marketing oraz ekonomia. Obronił doktorat pt. „Rozwój zrównoważony wielkich miast w Pol-sce”. W pracy naukowej zajmuje się studiami miejskimi, rozwojem zrównoważonym, rozwojem regionalnym, teorią systemów, ekonomicznymi aspektami turystyki.
Jacek Rudewicz, Ph.D., Eng., University of Szczecin, Faculty of Geosciences. He graduated geography with
specialization in socioeconomic geography, holds also a degree in management and marketing and econom-ics. Is an assistant professor in Regional and Urban Studies Unit. He defended Ph.D. thesis entitled „Sustain-able development of the Polish major cities”. Hisresearch interests focus on wide urban studies, sustain„Sustain-able development, regional development, systems theory and economic aspects of tourism.
Adres/address:
Uniwersytet Szczeciński Katedra Badań Miast i Regionów
ul. Adama Mickiewicza 18, 70–383 Szczecin, Polska e-mail: rudewicz@univ.szczecin.pl
Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society
30 (2) · 2016