ścisły związek z kluczowymi tematami apokaliptycznego przesłania, do których należy zaliczyć: misterium Boga Jedynego, objawianego przez Syna w Duchu Świętym88, eklezjologię, etykę chrześcijańskiego życia, politykę, wreszcie soteriologię i eschatologię89. Z kolei na lite-racką i teologiczną kompozycję wspomnianych obrazów składa się bogaty zespół głównie starotestamentowych, ale też pozabiblijnych odniesień. Są nimi aluzje do wydarzeń zbawczych z dziejów Izraela oraz echa interpretujących je prorockich przepowiedni. Odwołują się one wprost do małżeńskiej metaforyki czy kobiecej symboliki i pośrednio czerpią z utrwalonych w kulturze helleńskiej mitycz-nych podań (jak mit o Latonie czy opiekuńczej roli kobiecych bóstw względem miast), które Jan oryginalnie przetwarza, by oddawały rzeczywistą kondycję Kościoła w starciu z upostaciowionym złem.
Dlatego przywołane w Apokalipsie sugestywne sylwetki kobiet (reali-styczne i symboliczne) posiadają tożsamość zwodzicielki wierzących lub Oblubienicy Baranka; idealnej Małżonki albo porzuconej przez wszystkich Wielkiej Prostytutki i wdowy; matki żyjących lub matki nierządnic. Ich duchowe profile odzwierciedla zewnętrzny wygląd postaci (lśniące lub szkarłatne szaty, drogocenne ozdoby, atrybuty boskości oraz królewskiej godności), przeciwna Bogu postawa lub zbudowana na dozgonnej wierności oblubieńcza z Nim relacja; wy-rażony w zstępowaniu od Boga status zwyciężczyni lub świadcząca o potępieniu kara zatopienia gorszycielki w morzu. Profetyczna wi-zja Jana ma na uwadze zarówno biblijne symbole miast-dziewic, Izraela-oblubienicy i narodów-niewiast z ich cnotami i wadami, jak też rozpoznawalny w kulturze helleńskiej zwyczaj identyfikowa-nia ośrodków miejskich z ich patronkami. W utrwalonych przez Jana obrazach kobiet odbija się zatem nie tyle przeznaczenie i los
to nie wliczają się do niego kobiety – najpierw zmarginalizowane, a następnie wykluczone z przyszłego Bożego świata, co miałoby odpowiadać męskiej fantazji politycznej. Zob. T. Pippin, „Eros and the End”, 195.
88 Zdaniem R. Bauckham (The Theology of the Book of Revelation, 24) obecne w Apokalipsie formuły trynitarne świadczą o tym, że „Jan dokonał twórczej refleksji nad chrześcijańskim rozumieniem boskości”.
89 Por. M. Wojciechowski, Apokalipsa, 79–90.
jednostek, ile całych wspólnot, wezwanych do oblubieńczej relacji z Bogiem i Barankiem.
Teologiczna interpretacja dziejów świata, której wizjoner z Pat-mos dokonuje za pomocą figur literackich oraz znanych motywów w postaci głosu oblubienicy, włosów, dziewictwa, wdowieństwa, nierządu czy małżeństwa, czyni jego proroctwo uniwersalnym. Pod-jęta w nim wyrazista polemika chrystocentrycznej idei zbawienia z pogaństwem nie służy – jak mniemają przedstawiciele radykalnej teologii feministycznej – utrwalaniu stereotypów ani patriarchalnego systemu, który czyni kobiety ofiarami przemocy90. Przesłanie Jana po prostu wykorzystuje i przejaskrawia realia epoki. Przedstawione w Apokalipsie postacie zachowują swoją podmiotowość i należą do głównych bohaterów narracji, zajmując ważne miejsca po obu stronach eschatologicznego konfliktu. W kontekście nieuprawnio-nych oskarżeń tekstu o mizoginizm, trzeba wyraźnie zaznaczyć, że wydarzeniem kluczowym dla zmiany niesprawiedliwych relacji spo-łecznych, o którym mowa w Janowym widzeniu, jest ofiara z życia Baranka. Ponieważ Jego krew nabywa Bogu ludzi – bez względu na ich płeć – z każdego pokolenia, języka ludu i narodu (Ap 5,9.12), to na tle wydarzeń czasów Starego Testamentu dokonane przez Chrystusa dzieło zbawienia ma przede wszystkim charakter unikalny91. Ani dana przez Boga Abrahamowi obietnica błogosławieństwa dla innych narodów (Rdz 12,2–3) czy niezmiernie licznego potomstwa (Rdz 13,16; 15,5; Hbr 6,14), ani usprawiedliwienie wielu przez cierpienia Sługi Jahwe (Iz 53,11) nie prowadzą do oczyszczenia z win Izraela, a tym mniej obcych narodów, jak dzieje się to za sprawą Jezusa (Ap 1,5). Także zawarta w proroctwie Ezechiela wizja nowej świątyni (40,1–43,17; 46,19–47,12) i zamieszkania Boga pośród swego ludu (Ez 37,27–28) ma trwałą (εἰς τὸν αἰῶνα), choć zdecydowanie ziemską perspektywę, podczas gdy objawienie dane Janowi skupia uwagę jego adresatów na wizji niebieskiego Jeruzalem (21,10b–22,5). Nie ma w niej miejsca dla splamionej grzechem ziemi ani nieba (Ap 21,1;
90 Zob. T. Pippin, Death and Desire, 80.
91 S.R. Smolarz (Covenant and the Metaphor, 335) przyrównuje dzieło zbawienia do moharu, który narzeczony obowiązkowo uiszczał ojcu dziewczyny, by móc ją pojąć za żonę (zob. Rdz 34,12; Wj 22,16; 1 Sm 18,25).
por. Iz 65,17), które byłoby ich świadkiem. Także zniknięcie morza (21,1), jako symbolu prześladowań Bożego ludu (Ap 21,4)92, wskazuje na głęboką przemianę świata, w którym królowała Wielka Nierząd-nica (17,3). Demoniczny obraz jej wyglądu i zachowań odzwierciedla opierający się na przemocy i wyzysku stary, „nierządny” porządek świata93. Warto zauważyć, że w świetle Janowej Apokalipsy zarówno fałszywa prorokini Jezabel, jak i upersonifikowana Babilonia nie są ofiarami wspomnianego systemu zła, lecz aktywnie uczestniczą w jego utrwalaniu. Surowa krytyka ich postępowania, a następnie wymierzona im przez Boga dotkliwa kara, czynią jedynie zadość długo oczekiwanej sprawiedliwości94, której w Apokalipsie domaga się prześladowany na ziemi Kościół męczenników (Ap 6,10; por.
Ps 104[103],35).
Jego obrazem jest zwalczana przez ognistego smoka Niewiasta.
Wygląd Matki Mesjasza w istocie świadczy nie tylko o jej włączeniu przez Boga w plan zbawienia, ale stanowi także zapowiedź jej udziału w przyszłej chwale, którą odsłania wizja Nowego Jeruzalem jako zstępującej od Boga Małżonki Baranka (Ap 21,2). Wszystkie drama-tyczne i katastroficzne wydarzenia Apokalipsy prowadzą ostatecznie do objawienia zwycięstwa łaski Boga i wydobycia na światło dzienne prawdy o człowieku – ukazania godnego czci świadectwa wierności i sprawiedliwości albo zasługującego na potępienie kłamstwa (czyli fałszywej doktryny)95 i obrzydliwości (22,11). Wizja Świętego Miasta przygotowanego jak Oblubienica dla męża (21,2) sugeruje pewien proces jej dążenia do doskonałości i takiego współdziałania z Bogiem, które zasługuje na otrzymanie weselnego i królewskiego zarazem odzienia z lśniąco czystego bisioru, jak lśniące jest oblicze Boga (Ps 104[103],2), Syna Człowieczego (Ap 1,13–16; 22,16) czy aniołów (15,6). Nazwana Małżonką Baranka święta społeczność niebieskiego Jeruzalem jest obrazem idealnej pomocy dla Męża (Ap 2,20.23)
92 Por. G.K. Beale, The Book of Revelation, 1042.
93 Zdaniem A.Y. Collins („Feminine Symbolism”,129) zarówno przemoc, jak i męska perspektywa przedstawionych w Ap 17 wydarzeń wynikają z faktu, że okrucieństwo wojen wiązało się w starożytności (jak i współcześnie) z przemocą wobec kobiet, a kobieca symbolika służyła wyrażaniu degradacji.
94 Por. B. Urbanek, „Metafory gniewu Bożego”, 261–262.
95 Por. H. Witczyk, „Eklezjologia”, 216.
i zarazem doskonałym antytypem biblijnej Ewy, prawdziwą matką żyjących, uosobieniem wszystkich cnót i zalet, a przez to godnym Boga miejscem Jego zamieszkania z ludźmi (Ap 21,3).
Nie może zatem dziwić, że wyrażeniu doskonałej jedności Chry-stusa z Kościołem służy bardzo droga autorom biblijnym metafora małżeńska, która w Apokalipsie Jana osiąga swój najgłębszy sens96 i to co najmniej z trzech powodów. Po pierwsze, wykracza ona jed-noznacznie poza ziemskie ramy egzystencji jednego narodu97. Po drugie, wspomniana metafora i związana z nią kobieca symbolika dotyczą wspólnoty Baranka, która mając chwałę od Boga (21,11), jest aktywnym podmiotem eschatologicznych godów weselnych. Wresz-cie po trzeWresz-cie, oblubieńcza relacja wspólnoty zbawionych z Bogiem ma charakter trynitarny i eklezjalny. Ukazuje ona Stwórcę w nie-znanej starotestamentowemu objawieniu tajemnicy życia Ojca, Syna i Ducha Świętego – Boga, którego czystą Oblubienicą jest Kościół.
Jego obraz, utrwalony w Apokalipsie za pomocą Niewiasty obleczo-nej w słońce oraz uosobionego Jeruzalem jako Małżonki Baranka, wyraźnie dominuje w wielowątkowym widzeniu Jana i wyraźnie od-różnia je od proroctw dotyczących biblijnego Izraela. Pomiędzy silnie skontrastowanymi w Apokalipsie obrazami kobiet, które są w niej głównymi nośnikami teologii, nie zachodzi równowaga. W ostatniej księdze chrześcijańskiej Biblii ich pozytywne wyobrażenia przewa-żają nad negatywnymi, ale jedne i drugie ukazują szerokie spektrum relacji Boga z ludźmi, potęgę dobra i zgubne skutki oddziaływania zła, naturę Kościoła i świata, a także celowość historii i zachodzą-cych w niej wydarzeń. Bez kobiecej symboliki i związanych z nimi figur nie byłoby zrozumiałe orędzie Jana o bezgranicznej i wiernej miłości Boga, który swoje dzieci, zebrane przez Chrystusa w jeden święty Kościół, pośród trudów doczesności, prowadzi do obiecanego życia wiecznego.
96 Por. U. Vanni, L’uomo dell’Apocalisse, 138.
97 W Starym Testamencie wizję pełnej wesela uczty o wyraźnie uniwersalnym charakterze przedstawia Iz 25,6–9. Jej miejscem nie jest jednak pełne obecności Boga niebo ani nowe Jeruzalem, ale zlokalizowana w ziemi Izraela góra Syjon.
* * *
Jan z Patmos, zainspirowany popularnymi motywami z tradycji bi-blijnej i świata grecko-rzymskiego, stworzył w swoim profetycznym dziele oryginalne obrazy kobiecych postaci. Należą one do głównych bohaterów Apokalipsy. Występujące w niej realistyczno-symboliczne i symboliczne odwołania do kobiet odpowiadają czarno-białej wi-zji świata, a obecne w nim bohaterki znajdują się po przeciwnych stronach eschatologicznego konfliktu dobra ze złem, odgrywając w Apokalipsie pozytywne lub negatywne role98. Ich silnie skontra-stowane obrazy spełniają dwojaką funkcję perswazyjną. Z jednej strony służą wyrażeniu moralnej kondycji reprezentowanych przez nie społeczności (sług Boga i Baranka lub pozostających w mocy Szatana), z drugiej zaś skłaniają adresatów Janowego proroctwa do pozytywnej odpowiedzi na złożone w nim świadectwo wiary i od-parcia duchowych zagrożeń. Fakt, że status wierzących w Chrystusa oraz ich przeznaczenie należy odczytywać w kluczu małżeńskiej metafory świadczy jednoznacznie o doniosłej roli kobiet w życiu chrześcijańskiej wspólnoty, która jako udoskonalona dzięki krwi Baranka Jego Oblubienica, staje się ostatecznie obrazem wypeł-nionej nadziei zbawienia. Można więc śmiało powiedzieć, że Jan przełamuje kulturowe stereotypy. Wykreowane przez niego literacko i teologicznie kobiece figury tworzą nie tylko obraz dobrej lub złej kobiety, matki, narodu czy miasta, ale wielkiej cywilizacji życia lub śmierci, zbawienia lub potępienia. Gdy na początku dziejów świata i zbawienia kobieta jako współwinna upadku ludzkości zostaje wy-gnana z raju, rodzi do życia obarczonego cierpieniem i śmiercią, zaś w czasach ostatecznych jej złożony antytyp staje się współpracownicą w dziele zbawienia, matką wiecznie żyjących, niespotykanie piękną Oblubienicą Boga i Baranka.
98 Por. H. Stenström, „They have not defiled themselves with women”, 35.
The Images, Roles and Significance of Women in the Book of Revelation
Abstract: Women are amongst the main protagonists of the book of Revelation. Their images, functions, and significance in the text of the visionary seer from Patmos are the subject of this synchronic study. The author points to the fact that the horizon of exegetical inquiries used in the book of Revelation, apart from the nouns γυνή (woman, wife) and νύμφη (bride), is broadened by the use of juxtaposed elements of feminine symbolism and nuptial imagery. John has endowed popular themes from the intersection of Judaism and the Greco-Roman world with new meanings. They contribute to the image of the personified Church, which fights against personified evil and triumphs as the Bride of the Lamb.
Keywords: Book of Revelation, metaphor, symbolism, women, image, gender studies, feminist theology
Bibliografia
Atwood, M., The Edible Woman, New York (NY) 1984.
Aune, D.E., Revelation 1–5 (WBC 52 A), Dallas (TX) 1997.
Aune, D.E., Revelation 6–16 (WBC 52 B), Nashville (TN) 1998.
Aune, D.E., Revelation 17–22 (WBC 52 C), Nashville (TN) 1998.
Aune, D.E., „St. John’s Portrait of the Church in the Apocalypse”, Evangelical Quarterly 38 (1966), 131–149.
Barr, D.L., „Towards an Ethical Reading of The Apocalypse: Reflections on John’s Use of Power, Violence, and Misogyny”, Society of Biblical Literature 1997 Seminar Papers (SBLSP 36), Atlanta (GA) 1997, 358–373.
Bauckham, R., The Theology of the Book of Revelation, Cambridge–New York 1993.
Beale, G.K., The Book of Revelation. A Commentary On the Greek Text, Grand Rapids (MI) 1999.
Bednarz, M., „Niewiasta obleczona w Słońce”, Resovia Sacra. Studia Teolo-giczno-Filozoficzne Diecezji Rzeszowskiej 14–15 (2007/2008) 23–42.
Benedykt XVI, Posynodalna adhortacja apostolska Verbum Domini o słowie Bożym w życiu i misji Kościoła (30 września 2010), Katowice 2010.
Biguzzi, G., „Is the Babylon of Revelation Rome or Jerusalem?”, Biblica 87 (2006), 371–386.
Blount, B.K., Revelation. A Commentary, Louisville (KY) 2013.
Boring, M.E., Apocalisse, tłum. F. Ronchi (SC 43), Torino 2008.
Boring, M.E., „Narrative Christology in the Apocalypse”, Catholic Biblical Quarterly 54 (1992) nr 4, 702–723.
Bruns, J.E., „The Contrasted Women of Apocalypse 12 and 17”, Catholic Biblical Quarterly 26 (1964) nr 4, 459–463.
Bullinger, E.W., Figures of Speech Used in the Bible, London–New York 1898.
Castelli, E., Imitating Paul: A Discourse of Power, Louisville (KY) 1991.
Charles, R.H., A Critical and Exegetical Commentary on Revelation of St. John:
With Introduction, Notes, and Indices also the Greek Text and English Translation, Edinburgh 1971.
Chmiel, J., „Model kobiety w Biblii. Zarys hermeneutyczny”, Ruch Biblijny i Liturgiczny 48 (1995) nr 4, 255–259.
Collins, A.Y., The Combat Myth in the Book of Revelation (HDR 9), Missoula (MT) 1976.
Collins, A.Y., Crisis and Catharsis: The Power of the Apocalypse, Philadelphia (PA) 1984.
Collins, A.Y., „Feminine Symbolism in the Book of Revelation”, w: A.-J. Le-vine, M.M. Robbins (red.), Feminist Companion to the Apocalypse of John, London–New York 2009, 121–130.
Collins, A.Y., „Persecution and Vengeance in the Book of Revelation”, w: D. Hellholm (red.) Apocalypticism in the Mediterranean World and the Near East: Proceedings of the International Colloquium on Apocalypticism, Uppsala 1979, Tübingen 1983, 729–748.
Częsz, B., „Maryja w nauczaniu św. Ireneusza z Lyonu”, Salvatoris Mater 11 (2009) nr 2, 70–85.
Doglio, C., Apocalisse di Giovanni. Introduzione e commento, wyd. 2, Padova 2014.
Du Rand, J.A., „The New Jerusalem as Pinnacle of Salvation: Text (Rev 21:1–
22:5) and Intertext”, Neotestamentica 38 (2004) nr 2, 275–302.
Duvall, J.S., The Heart of Revelation. Understanding the 10 Essential Themes of the Bible’s Final Book, Grand Rapids (MI) 2016.
Dyer, C.H., „The Identity of Babylon in Revelation 17–18 (Part 2)”, Bibliotheca Sacra 144 (1987), 433–449.
Fanning, B. M., Revelation (ZECNT 20), Grand Rapids (MI) 2020.
Fekkes III, J. „«His Bride Has Prepared Herself»: Revelation 19–21 and Isaian Nuptial Imagery”, Journal of Biblical Literature 109 (1990) nr 2, 269–287.
Fontenrose, J.E., Python: A Study of Delphic Myth and Its Origins, New York (NY) 1974.
Hamori, E.J., Women’s Divination in Biblical Literature: Prophecy, Necro-mancy, and Other Arts of Knowledge, New Haven–London 2015.
Harrington, W.J., Revelation (SP16), Collegeville (PA) 1993.
Huber, L. R., Like a Bride Adorned. Reading Metaphor in John’s Apocalypse, New York (NY) 2007.
Hylen, S.E., „Metaphor Matters: Violence and Ethics in Revelation”, Catholic Biblical Quarterly 73 (2011) nr 4, 777–796.
Ipsen, A., Sex Working and the Bible, London–New York 2009.
Ireneusz z Lyonu, Adversus haereses, J. Brylowski (tłum.), Pelplin 2018.
Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris Mater o błogosławionej Maryi Dziewicy w życiu pielgrzymującego Kościoła (25 marca 1987), w: Encykliki Ojca świętego Jana Pawła II, Kraków 2005, 353–431.
Johnson-DeBaufre, M., „Texts and Readers, Rhetorics and Ethics”, w: E. Schüssler Fiorenza (red.), Feminist Biblical Studies in the Twentieth Century: Scholarship and Movement (BW 9.1), Atlanta (GA) 2014, 217–231.
Justyn Męczennik, 1 i 2 Apologia: Dialog z Żydem Tryfonem, L. Misiarczyk (tłum. i oprac.), Warszawa 2012.
Karczewski, M., Reinterpretacja Księgi Rodzaju w Apokalipsie św. Jana, Ol-sztyn 2010.
Koester, C.R., Revelation: A New Translation with Introduction and Commen-tary (AB 38), New Haven (CT) 2014.
Kotecki, D., Jezus a Bóg Izraela w Apokalipsie Św. Jana (STT 27), Toruń 2013.
Le Frois, B.J. The Woman Clothed with the Sun (Apoc 12). Individual or Col-lective? An Exegetical Study, Rome 1954.
Ledwoń, D., Apokalipsa Świętego Jana. Wstęp, przekład z oryginału, komen-tarz, Katowice 2019.
Levine, A.-J., Robbins, M.M. (red.), Feminist Companion to the Apocalypse of John, London–New York 2009.
Mastalska, D., „Maryja spełnieniem miłości Ojca odrzuconej przez Ewę”, Salvatoris Mater 1 (1999) nr 1, 58–76.
Miller, K.E., „The Nuptial Eschatology of Revelation 19–22”, Catholic Biblical Quarterly 60 (1998) nr 2, 301–318.
Moore, S.D., Untold Tales from the Book of Revelation: Sex and Gender, Empire and Ecology (RBSt 79), Atlanta (GA) 2014.
Morris, L., The Book of Revelation. An Introduction and Commentary (TNTC), wyd. 2, Leicester 1987.
Mounce, R.H., The Book of Revelation, Grand Rapids 1977.
Neufeld, D., „Under the Cover of Clothing: Scripted Clothing Performances in the Apocalypse of John”, Biblical Theology Bulletin: Journal of Bible and Culture 35 (2005), 67–76.
Nowakowski, P., „Kobiecy symbol apokaliptyczny w reformatorskiej inter-pretacji – Wielka Nierządnica i Výklad na Zjevenie svatého Jana Jakoubka ze Stříbra”, w: W. Iwańczak, J. Smołucha (red.), Świat kobiet w Czechach i w Polsce w średniowieczu i epoce nowożytnej, Kraków 2018, 399–412.
Økland, J., „«In publicum procurrendi»: Women in the public Space of Roman Greece”, w: L. Larsson Lovén, A. Strömberg (eds), Aspects of Women in Antiquity: Proceeding of the First Nordic Symposium on Women’s Lives in Antiquity. Göteborg 12 – 15 June 1997, Jonsered 1998, 127–139.
Osborne, G.R., Revelation, Grand Rapids (MI) 2002.
Pataki, A.D., „A Non-combat Myth in Revelation 12”, New Testament Studies 57 (2011) nr 2, 258–272.
Pedroli, L., Dal fidanzamento alla nuzialità escatologica. La dimensione an-tropologica del rapporto crescente tra Cristo e la Chiesa nell’Apocalisse, wyd. 2, Assisi 2015.
Pedroli, L., „Le «Lettere alle sette Chiese» (Ap 1,9–3,22): trama di un fidanza-mento in atto”, Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie 21 (2014), 87–101.
Pippin, T., Apocalyptic Bodies: The Biblical End of the World in Text and Image, London–New York 1999.
Pippin, T., Death and Desire: The Rhetoric of Gender in the Apocalypse of John, Louisville 1992.
Pippin, T., „Eros and the End: Reading for Gender in the Apocalypse of John”, Semeia 59 (1992), 193–210.
Pippin, T., „Jezebel Re-Vamped”, Semeia 69–70 (1995), 221–233.
Pippin, T., Clark, J.M., „Revelation/Apocalypse”, w: D. Guest, T. Bohache (red.), The Queer Bible Commentary, London 2006, 753–768.
Popielewski, W., Alleluja! Liturgia godów Baranka eschatologicznym zwycię-stwem Boga (Ap 19,1–8), Kielce 2001.
Prigent, P., Apocalypse 12. Histoire de l’exégèse (BGBE 2), Tübingen 1959.
Quodvuldetus, De symbolo III, w: R. Braun (tłum.), Opera Quodvultdeo Cart-haginiensi episcopo tributa, Turnholti 1976, 349–363.
Resseguie, J.L., The Revelation of John. A Narrative Commentary, Grand Rapids (MI) 2009.
Rocha, A.V., „Entre la fragilidad y el poder: Mujeres en al Apocalipsis”, Revista de Interpretación Bíblica Latinoamericana 48 (2004), 95–104.
Rosik, M., „Mariologia”, w: M. Rosik (red.), Teologia Nowego Testamentu, t. II:
Dzieło Janowe, Wrocław 2008, 265–293.
Rossing, B.R., The Choice Between Two Cities: Whore, Bride, and Empire in the Apocalypse (HTS 48), Harrisburg (PA) 1999.
Sechrest, L.L., „Antitypes, Stereotypes, and Antetypes. Jezebel, The Sun Woman, and Contemporary Black Women”, w: G.L. Byron, V. Lovelace (red.), Womanist Interpretations of the Bible. Expanding the Discourse (SemeiaSt 85), Atlanta (GA) 2016, 113–137.
Selvidge, M.J., „Powerful and Powerless Women in the Apocalypse”, Neote-stamentica 26 (1992), 157–167.
Selvidge, M.J., „Reflections on Violence and Pornography: Misogyny in the Apocalypse and Ancient Hebrew Prophecy”, w: A. Brenner (red.), A Fe-minist Companion to the Hebrew Bible in the New Testament, Sheffield 1996, 274–285.
Shea, W.H., „The Parallel Literary Structure of Revelation 12 and 20”, Andrews University Seminary Studies 23 (1985) nr 1, 37–54.
Smalley, S.S., The Revelation to John: A Commentary on the Greek Text of the Apocalypse, Downers Grove (IL) 2015.
Smolarz, S.R., Covenant and the Metaphor of Divine Marriage in Biblical Thou-ght. A Study With Special Reference to the Book of Revelation, Eugene 2011.
Stefaniak, L., Interpretacja 12 rozdziału Apokalipsy św. Jana w świetle historii egzegezy, Poznań 1957.
Stefaniak, L., „«Mulier amicta sole» (Apok 12,1–17) w świetle współczesnej egzegezy biblijnej”, Ruch Biblijny i Liturgiczny 9 (1956), 262–283.
Stenström, H., „‘They have not defiled themselves with women…’. Christian Identity According to the Book of Revelation”, w: A.-J. Levine, M.M. Rob-bins, (red.), Feminist Companion to the Apocalypse of John, London–New York 2009, 33–54.
Streete, G.C., The Strange Woman: Power and Sex in the Bible, Louisville (KY) 1997.
Tamez, E. „Feminist Biblical Studies in Latin America and the Caribbean”, w: E. Schüssler Fiorenza (red.), Feminist Biblical Studies in the Twentieth Century: Scholarship and Movement (B&W 9.1), Atlanta (GA) 2014, 35–52.
Tenney, M.C., Interpreting Revelation, Grand Rapids (MI) 1957.
Thimmes, P., „‘Teaching and Beguiling My Servants’: The Letter to Thyatira (Rev. 2.18–29)”, w: A.-J. Levine, M.M. Robbins (red.), Feminist Companion to the Apocalypse of John, London–New York 2009, 69–87.
Thimmes, P., „Women Reading Women in the Apocalypse: Reading Scena-rio 1, the Letter to Thyatira (Rev. 2.18–29)”, Currents in Biblical Research 2 (2003) nr 1, 128–144.
Thomas, R.L., Revelation 8–22: An Exegetical Commentary, Chicago (IL) 1995.
Tyloch, W., „Religie Fenicji i Syrii”, w: J. Keller, B. Kupis (red.), Religie Bli-skiego Wschodu i dawnej Europy: zarys dziejów, Warszawa 1981, 119–132.
Urbanek, B., Apokalipsa. Szczęśliwy, kto ją odczytuje, Częstochowa 2012.
Urbanek, B., „Metafory gniewu Bożego w Janowej Apokalipsie”, Verbum Vitae 33 (2018), 251–276.
Vander Stichele, C., „Re-membering the Whore: The Fate of Babylon Accor-ding to Revelation 17.16”, w: A.-J. Levine, M.M. Robbins (red.), Feminist Companion to the Apocalypse of John, London–New York 2009, 106–120.
Vanni, U., Apocalisse, libro della Rivelazione: Esegesi biblico-teologica e implicazioni pastorali, Bologna 2009.
Vanni, U., L’uomo dell’Apocalisse, Roma 2008.
Villiers, P.G.R. de, „The Violence of Nonviolence in the Revelation of John”, Open Theology 1 (2015), 189–203.
Witaszek, G., „Jerozolima: córka Syjonu a Maryja”, Salvatoris Mater 1 (1999) nr 2, 46–63.
Witczyk, H., „Eklezjologia”, w: M. Rosik (red.), Teologia Nowego Testamentu, t. II: Dzieło Janowe, Wrocław 2008, 159–217.
Wojciechowski, M., Apokalipsa świętego Jana. Objawienie, a nie tajemnica.
Wstęp – przekład z oryginału – komentarz (NKB.NT XX), Częstochowa 2012.
Wojciechowski, M., „Wpływy greckie w Apokalipsie św. Jana”, Biblica et Patristica Thoruniensia 5 (2012), 115–124.
Wojciechowski, M., Wpływy greckie w Biblii, Kraków 2012.
Wood, H.J., „Gender Inequality: The Problem of Harmful, Patriarchal, Tradi-tional and Cultural Gender”, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 75 (2019) nr 1, 1–8.