Zużycie  energii  w  procesach  wzrostu  gospodarczego  w  Polsce

domowego lub firmy bez wykorzystania elektryczności albo paliwa samochodowego. O istotności znaczenia energii dla ładu społeczno-gospodarczego może świadczyć waga, jaką poszczególne państwa przywiązują do kwestii bezpieczeństwa energetycznego oraz fakt, że ceny surowców energetycznych mogą stanowić przyczynę wahań koniunkturalnych [Barczyk i Lubiński 2009].

Pomimo kluczowej roli energii w gospodarce ekonomiści często nie doceniają jej znaczenia [Ayres, Turton i Casten 2007]. W klasycznej teorii produkcji dominuje pogląd, że do pierwotnych czynników produkcji należy kapitał, ziemia i praca, podczas gdy materiały i paliwa traktowane są jako czynniki pośrednie. To podejście prowadzi do powstawania koncepcji wzrostu, opartych na pierwotnych czynnikach produkcji, w szczególność na kapitale i ziemi, w których pomija się rolę energii [Stern 2003]. Niemniej nowoczesne teorie wzrostu, jak oparta na prawach fizyki teoria KLEC (z ang. Capital-Labor-Energy-Creativity), traktują energię na równi z pracą i kapitałem [Kuemmel, Henn i Lindenberger 2002]. Wynikać to może z rosnącej roli energii we współczesnych gospodarkach, których funkcjonowanie jest od niej coraz bardziej zależne. Z tą kwestią łączy się relacja wzrostu gospodarczego i konsumpcji energii.

Problem relacji pomiędzy konsumpcją energii a wzrostem jest dość obszernie opisany w literaturze ekonomiki energii. Badania w tym zakresie rozpoczęli J. Kraft i A. Kraft, którzy określili przyczynowość pomiędzy tymi zmiennymi dla obszaru Stanów Zjednoczonych [1978]. Od tego czasu studia nad rolą energii w procesach wzrostu gospodarczego znacząco się upowszechniły. Przeglądu kilkudziesięciu prac z tego zakresu powstałych i opublikowanych w latach 1978-2009 dokonał I. Ozturk [2010]. Jedną z konkluzji tego zestawienia jest to, że wyniki empiryczne nie dostarczają jednoznacznych informacji o charakterze relacji energia - wzrost gospodarczy, a niektóre z nich bywają nawet przeciwstawne. Rezultaty badań różnią się w kwestii kierunku zachodzącej przyczynowości pomiędzy konsumpcją energii a wzrostem oraz długo- i krótkoterminowego wpływu zużycia energii na politykę energetyczną. Te niejednoznaczności mogą wynikać z różnych zestawów wykorzystanych danych, specyfiki analizowanych krajów, doboru zmiennych oraz odmienności stosowanych metod. Niemniej w przypadku większości badań wykryto prawidłowość wskazującą na pozytywny wpływ konsumpcji elektryczności na wzrost

gospodarczy. Pozwala to przypuszczać, że brak dostępu do elektryczności jest czynnikiem ograniczającym wzrost gospodarczy [Ozturk 2010].

Powyższe konkluzje zachęcają do bliższego poznania czynników, które determinują związki energii z gospodarką. W ich określeniu pomocne jest neoklasyczne spojrzenie na funkcję produkcji. Ogólną postać funkcji produkcji można przedstawić jako [Stern 2003]:

!_!, … , !_! = !(!, !_!, … , !_!, !_!, … !_!), (1.4)

gdzie:

Qi – produkty i usługi wytwarzane w gospodarce;

A – aktualny stan technologiczny, zdefiniowany przez wskaźnik całkowitej

produktywności;

Xi – nakłady nieenergetyczne np: kapitał, praca;

Ei – nakłady nośników energii np. węgiel i ropa naftowa.

Stąd wynika, że relacja pomiędzy energią a zagregowaną miarą produkcji np. PKB może być kształtowana przez:

a) substytucję pomiędzy energią a innymi nakładami; b) zmiany technologii – zmiany A;

c) zmiany kompozycji nakładów energetycznych Ei; d) zmiany kompozycji produkcji.

Również zmiany w kompozycji nakładów innych, niż energetyczne mogą wpływać na związek między energią a produkcją, np. w wyniku przejścia gospodarki silnie pracochłonnej w kierunku bardziej kapitałochłonnej [Stern 2003].

Rysunek 4. przedstawia relację zużycia energii do PKB wyrażonego znormalizowanym parytetem siły nabywczej (PPP) w Polsce w ciągu ostatnich 50 lat. Bez użycia narzędzi statystycznych można zauważyć wyraźną korelację między wzrostem gospodarczym a przyrostem zużycia energii do początku lat 90. Zależność ta wynikała z silnie energochłonnej struktury gospodarki polskiej. Każdy przyrost produkcji mógł odbyć się jedynie kosztem zwiększenia konsumpcji energii. Sytuacja ta może świadczyć o zacofaniu technologicznym okresu gospodarki centralnie

sterowanej, ponieważ ani dokonywujący się wówczas pewien postęp techniczny, ani efekty skali nie były w stanie ograniczyć siły tej współzależności. Dopiero po transformacji w kierunki gospodarki rynkowej rozpoczętej we wczesnych latach 90. można zauważyć wyraźne rozdzielenie wzrostu gospodarczego od konsumpcji energii. Stoi za tym urealnienie cen i racjonalizacja zużycia energii, a także obniżenie znaczenia energochłonnych gałęzi gospodarki. Także duże znaczenie ma z pewnością napływ wraz z kapitałem zagranicznym nowych technologii.

Rysunek 4. Całkowita podaż energii pierwotnej i PKB w Polsce w latach 1960-2009

Źródło: [IEA 2013c]

Kolejny kluczowy wskaźnik struktury energetycznej dotyczy udziału poszczególnych nośników energii pierwotnej w całkowitym zaopatrzeniu regionu w energię pierwotną. Wskaźnik ten ukazuje rolę jaką w gospodarce danego regionu odgrywają poszczególne źródła energii. Tym samym obrazuje on stopień ich dywersyfikacji, co także wpływa na bezpieczeństwo energetyczne państwa. Rysunek 5. przedstawia zagregowane wielkości dla Polski, w których wyszczególniono cztery główne nośniki: węgiel, ropę naftową, gaz ziemny oraz odnawialne źródła energii.

0   2000   4000   6000   8000   10000   12000   Całkowita   podaż   energii   pierwotnej   w  PJ   PKB  (PPP)   w  mld  100   US$  

Rysunek 5. Udział głównych nośników energii w całkowitym zaopatrzeniu w energię pierwotna w Polsce w latach 1960-2010

Źródło: [IEA 2013c]

Na powyższym wykresie można zauważyć wyraźną dominację węgla jako kluczowego nośnika energii w bilansie energetycznym Polski. Jednak rola węgla spada, podczas gdy ropa naftowa staje się coraz istotniejsza dla polskiej gospodarki. Wynika to z m.in. z coraz większego zapotrzebowania na ropę na potrzeby transportu. Węgiel jednocześnie ma coraz mniejsze znaczenie opałowe w sektorze gospodarstw domowych. Zużycie gazu nieznacznie rośnie w ostatnich latach, mimo to jego udział w bilansie energetycznym zyskuje na znaczeniu. Może to wynikać z relatywnego poziomu cen gazu, które są coraz bardziej konkurencyjne wobec rosnących cen innych nośników energii. Należy zwrócić uwagę na rosnący udział energii odnawialnej, który aktualnie wynosi około 7%. Udział ten jest znikomy w porównaniu z innymi krajami UE, jednakże spodziewa się, iż w ślad za polityką UE i Polski w tym zakresie będzie się on sukcesywnie zwiększał. Za rozwojem energetyki odnawialnej przemawiają argumenty ekologiczne, z których najważniejsze to redukcja emisji CO2 oraz SO2 na skutek zastąpienia tradycyjnych technologii pozyskiwania energii z paliw kopalnych [Graczyk 2007].

0   10   20   30   40   50   60   1960   1962   1964   1966   1968   1970   1972   1974   1976   1978   1980   1982   1984   1986   1988   1990   1992   1994   1996   1998   2000   2002   2004   2006   2008   2010  

Kolejny wykres (Rysunek 6.) przestawia zużycie energii finalnej, czyli zużycie nośników energii na potrzeby technologiczne, produkcyjne i bytowe bez dalszego przetwarzania na inne nośniki energii. Jej wartości są znacznie niższe od zużycia energii pierwotnej z uwagi na straty energetyczne ponoszone w trakcie produkcji pochodnych nośników energii.

Rysunek 6. Zużycie energii finalnej w poszczególnych sektorach gospodarki w Polsce w latach 1960-2009

Źródło: [IEA 2013c]

Historycznie za największą część konsumpcji energii finalnej w Polsce odpowiada przemysł. W latach 1965-80 stanowił on ponad 40% całkowitego zużycia, podczas gdy w roku 2000 już tylko 30%, a w roku 2009 niewiele ponad 20%. Zmiana ta może wynikać z malejącego znaczenia przemysłu w gospodarce na korzyć mniej energochłonnych sektorów jak usługi, które powodują jednocześnie wzrost zużycia energii w sektorze transportu. Czynnik ten jest prawdopodobnie wzmocniony przez poprawę efektywności energetycznej w całej gospodarce. Drugim co do wielkości konsumentem energii finalnej w rozważanym okresie są gospodarstwa domowe. Fakt,

0   5   10   15   20   25   30   35   40   1960   1962   1964   1966   1968   1970   1972   1974   1976   1978   1980   1982   1984   1986   1988   1990   1992   1994   1996   1998   2000   2002   2004   2006   2008  

Przemysł   Transport   Gospodarstwa  domowe  

Usługi/administracja   Rolnictwo   Inne  

że zużycie energii w tym sektorze jest wciąż wysokie może wynikać z rozwoju rynku budowlanego, który to efekt kompensuje potencjalne oszczędności związane z wprowadzaniem energooszczędnych technologii.

I.5.2. Oddziaływanie zużycia paliw na jakość środowiska w gospodarce