ZUŻYWANIE MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH

⎥ ⎥ ⎦ ⎤ ⎢ ⎢ ⎢ ⎣ ⎡ ⎥ ⎥ ⎦ ⎤ ⎢ ⎢ ⎣ ⎡ − ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ − ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ = − ² 1 2 1 2 1 2 2 sin 2 2 b r r b b r p π μ (3.8)

gdzie oznaczenia zgodnie z rysunkiem 3.4: r – promień kulistej cząsteczki, b – szero-kość zagłębienia twardej cząsteczki w miękkim materiale (polimerowym).

Omawiane rozważania dotyczące oddziaływania mechanicznego podczas tarcia materiałów polimerowych dotyczą materiałów jednorodnych. Materiały stosowane do panewek łożysk ślizgowych są często kompozytami i wówczas oprócz oddziaływań z osnową polimerową dochodzą jeszcze oddziaływania pomiędzy nierównościami powierzchni metalowego elementu współpracującego a napełniaczami występującymi w materiale kompozytowym. Prowadzenie analiz w takim przypadku jest niezwykle trudne, zwłaszcza gdy rozpatrywany kompozyt jest materiałem wieloskładnikowym, a rozkład i udział jego składników na powierzchni ślizgowej jest losowy. Prowadzone w takim wypadku analizy najczęściej dotyczą konkretnego rozmieszczenia włókien [60], [136] i innych napełniaczy na powierzchni ślizgowej i dotyczą przenoszenia przez napełniacze obciążenia z obszaru tarcia w głąb materiału kompozytowego. Do-datkowo rozpatrywane są kompozyty zawierające zwykle oprócz polimeru tylko jeden rodzaj napełniacza.

3.2. ZUŻYWANIE MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH

Proces zużywania towarzyszy zawsze tarciu suchemu i mieszanemu współpra-cujących ciernie materiałów. Związany jest ściśle z przebiegiem tarcia kinetycznego i ma charakter mechaniczno-fizyczno-chemiczny. Zgodnie z definicją zużywanie tribologiczne charakteryzuje się ubytkiem masy lub trwałym odkształceniem po-wierzchni (zmianą wymiarów) elementu biorącego udział w procesie tarcia. Zużycie materiałów biorących udział w procesie tarcia jest więc skutkiem procesu zużywania i charakteryzuje się zmianami w obszarze warstwy wierzchniej (ubytek, przyrost, odkształcenie) [87].

Zużycie może być mierzone miarami bezwzględnymi lub względnymi. Spośród wielu metod najczęściej stosowanymi miarami bezwzględnymi zużycia tribologiczne-go są:

• Zużycie wagowe (masowe), Z_m – określa ubytek masy badanego materiału

pod-czas procesu tarcia. Wyznacza się je najczęściej ważąc element pary trącej, wykonany z badanego materiału, przed i po procesie tarcia. Różnicę masy traktuje się jako miarę zużycia materiału.

• Zużycie objętościowe, ZV – określa ubytek objętości badanego materiału pod-czas procesu tarcia. Wyznacza się je na podstawie różnicy objętości elementu pary trącej, wykonanego z badanego materiału, przed i po procesie tarcia między innymi za pomocą specjalnych przyrządów, np. piktometru. Zużycie objętościowe można rów-nież określić na podstawie zużycia wagowego, uwzględniając gęstość badanego mate-riału. Można je również wyznaczyć na podstawie zmiany wymiarów elementu w wy-niku procesu tarcia.

• Zużycie liniowe, Zh – określa zmianę wymiarów elementu pary trącej,

wykona-nego z badawykona-nego materiału w wyniku procesu tarcia. Wyznacza się je się na podstawie różnicy wymiarów, przed i po procesie tarcia, mierzonych zwykle w kierunku

działa-nia siły nacisku F_N, tj. prostopadle do kierunku tarcia.

Miary bezwzględnego zużycia używane są rzadko, ponieważ wymagają zawsze podania warunków procesu tarcia, takich jak droga czy czas tarcia, dlatego częściej używa się miar względnych odniesionych do jakiegoś parametru. Miarami

względny-mi są intensywność zużywania I, zużycie względne K_b odniesione do próbki

wzorco-wej oraz wskaźniki zużycia KW.

Intensywność zużywania (I_m, I_V, I_h) jest najczęściej stosowanym parametrem

cha-rakteryzującym szybkość procesu zużywania. Jest ona określana jako stosunek miary

bezwzględnej zużycia (Z_m, Z_V, Z_h) do drogi (S), czasu (t) lub pracy (W_t) tarcia.

Ponie-waż im większa jest wartość intensywności zużywania danego materiału, tym jest on mniej odporny na zużywanie, dlatego czasami za miarę odporności na zużywanie sto-suje się odwrotność intensywności zużywania 1/I.

Do celów porównawczych odporności na zużywanie różnych materiałów stosuje

się również pojęcie zużycia względnego Kb. Jest to wielkość bezwymiarowa,

określo-na stosunkiem zużycia objętościowego lub liniowego danego materiału do zużycia materiału wzorcowego w takich samych warunkach tarcia.

Wskaźnik zużywania K_W jest jednym z najczęściej wykorzystywanym przez

pro-ducentów materiałów ślizgowych dotyczącym odporności na zużywanie. Współczyn-nik ten występuje w jednej z podstawowych prostych zależności, zaproponowanej przez Archarda (1953), opisującej zużycie materiału w danych warunkach tarcia adhe-zyjnego [135]. Współczynnik ten jest definiowany wzorem

S F V K N W = , [mm³/N⋅m] (3.9)

gdzie: V – objętość zużytego materiału [mm3], F_N – siła normalna (obciążenie)

pod-czas tarcia [N], S – droga tarcia [m].

Współczynnik K_w jest wykorzystywany do wstępnego obliczenia trwałości łożyska

(patrz rozdz. 5.3.6) lub w celu porównania odporności na zużywanie porównywanych

materiałów. Przykładowe wartości wskaźnika zużycia K_W dla wybranych materiałów

Analizując zmiany intensywności zużywania materiału panewki w okresie eksplo-atacji łożyska ślizgowego (rys. 3.5), można zaobserwować dwie formy przebiegu pro-cesu zużywania:

a) zużywanie ustabilizowane, które charakteryzuje się stałą wartością intensywno-ści zużywania,

b) zużywanie nieustabilizowane, gdy intensywność zużywania jest zmienna. Zużywanie ustabilizowane występuje podczas normalnej eksploatacji polimero-wego łożyska ślizgopolimero-wego, natomiast zużywanie nieustabilizowane charakteryzuje okres docierania, podczas którego wytwarzana jest na powierzchni ślizgowej materiału polimerowego eksploatacyjna warstwa wierzchnia. Wytworzona w okresie dociera-nia warstewka powoduje umocnienie materiału polimerowego, zwłaszcza kompo-zytowego [158], zwiększając między innymi jego odporność na zużywanie. Dzięki temu intensywność zużywania maleje, a w rezultacie ciągłego odbudowywania się warstwy wierzchniej utrzymuje się na prawie stałym poziomie podczas dalszego okresu eksploatacji łożyska.

Zużywanie nieustabilizowane może pojawić się również jako zużywanie awaryjne w wypadku przekroczenia dopuszczalnych dla materiału polimerowego parametrów procesu tarcia (np. temperatury, nacisku jednostkowego, prędkości poślizgu itp.), gdy w strefie tarcia pojawią się twarde zanieczyszczenia powodujące przyspieszone zuży-wanie (ścierne) lub gdy pojawi się agresywne środowisko powodujące destrukcję ma-teriału polimerowego albo innych składników polimerowego kompozytu.

Rys. 3.5. Ogólny przebieg procesu zużywania tribologicznego w okresie eksploatacji ślizgowego materiału polimerowego:

I –zużywanie niestabilne, II – zużywanie stabilne [69], [87]

Czas Intensywno ść zu żywania Iz

Proces zużywania materiałów kompozytowych w okresie normalnej eksploatacji nie musi przebiegać całkowicie stabilnie, lecz jego intensywność, a także współczynnik tar-cia mogą ulegać cyklicznym zmianom [158], [162]. Jest to spowodowane zmianami stopnia koncentracji napełniaczy w warstwie wierzchniej podczas kolejnych etapów jednego cyklu zużywania jak przedstawiono na rysunku 3.6. Takie cykle zmian szybko-ści zużywania (etapy I–IV) powtarzają się wielokrotnie w czasie normalnej eksploatacji elementów ślizgowych wytworzonych z polimerowego materiału kompozytowego.

Zużywanie tribologiczne materiałów jest powodowane ścieraniem, pękaniem i wy-kruszaniem cząstek materiału, a także adhezją powierzchni współpracujących elemen-tów i reakcjami tribochemicznymi zachodzącymi na powierzchni tarcia. W wypadku współpracy materiałów polimerowych z metalami najczęściej spotykanymi rodzajami zużywania są [47], [87], [99], [126], [135], [162]:

• Zużywanie adhezyjne. Występuje głównie wskutek tarcia materiałów polime-rowych o gładką powierzchnię metalu i jest związane z adhezją powierzchni trących. Powoduje ona lokalne sczepienia tych powierzchni i co się z tym wiąże odkształcenie materiału, pękanie wiązań kohezyjnych i przenoszenie polimeru na powierzchnię ele-mentu współpracującego. W dalszej fazie ruchu następuje odrywanie się przeniesio-nego materiału od elementu współpracującego i usunięcie go ze strefy tarcia w postaci produktów zużycia. Proces ten odbywa się cyklicznie i powoduje zużywanie przede wszystkim materiału polimerowego. Istotny wpływ na wartość adhezji ma energia powierzchniowa materiału polimerowego, a także chropowatość elementu metalowe-go. Taki rodzaj zużywania można zaliczyć do normalnemetalowe-go.

Rys. 3.6. Model procesu zużywania (kolejne etapy) dla kompozytów polimerowych z napełniaczami dyspersyjnymi oraz przebieg zależności współczynnika tarcia µ

i intensywności zużywania I_h w funkcji drogi tarcia [158]

IV Etap III Etap

II Etap I Etap

• Zużywanie ścierne. Występuje przy współpracy materiału polimerowego z po-wierzchnią metalową, zwłaszcza gdy ma ona dużą chropowatość. Wówczas wystające nierówności twardszego materiału spełniają rolę mikroostrzy. Ubytek materiału spowo-dowany jest mikroskrawaniem, rysowaniem lub bruzdowaniem. Proces ten zachodzi również wtedy, gdy w obszarze tarcia współpracujących elementów znajdują się luźne lub utwierdzone cząstki ścierniwa. Zużywanie ścierne w wypadku par ślizgowych poli-mer–metal może dotyczyć zarówno polimeru, jak i metalu. Ten drugi przypadek zacho-dzi, gdy polimer jest wypełniony twardymi cząstkami, np. włóknem szklanym, prosz-kiem kwarcu itp. Wówczas twarde cząstki napełniacza mogą skrawać powierzchnię metalu, powodując jej zużywanie. Zużywanie ścierne charakteryzuje się dużą intensyw-nością i często powoduje silne rozgrzewanie materiału polimerowego. Dlatego towarzy-szą mu – poza mechanicznymi – również cieplne i chemiczne procesy zużywania.

• Zużywanie zmęczeniowe. Przyczyną tego typu zużywania jest cykliczne, zmienne odkształcanie warstwy wierzchniej. Z tego powodu na powierzchni pojawiają się mi-kropęknięcia, których dalszy rozwój powoduje wykruszanie się materiału. Zużywanie to rośnie szybko, gdy odkształcenia materiału polimerowego mają charakter plastyczny. W wypadku polimerów zużywanie zmęczeniowe powoduje pękanie łańcuchów makro-cząsteczek. Przyczynia się to do zmniejszenia masy cząsteczkowej polimeru w warstwie wierzchniej i zmniejszenia stopnia krystaliczności polimeru. W kompozytach zawierają-cych np. włókno szklane lub węglowe występuje zużywanie związane z rozwojem dys-lokacji związanych z nieciągłością materiału wokół włókien. Wskutek tego następują mikropęknięcia pod powierzchnią, a cząstki materiału polimerowego są usuwane z po-wierzchni w wyniku oddziaływań mechanicznych lub zjawiska adhezji.

• Zużywanie erozyjne. Zużywanie to powstaje w wyniku uderzania drobnych czą-stek o powierzchnię materiału. Powoduje to ubytek materiału zwany erozją. Proces ten jest mało znany i zakłada się, że dla materiałów polimerowych może być traktowany jako zużywanie zmęczeniowe.

• Zużywanie chemiczne. Zużywanie to występuje wskutek reakcji chemicznych zachodzących pomiędzy współpracującymi materiałami. Może być również związane z reakcjami pomiędzy materiałem a środowiskiem (np. utlenianie), w którym zachodzi proces tarcia. Procesy degradacji mają duży wpływ na intensywność przenoszenia materiału. Zużywanie chemiczne towarzyszy zwykle innym rodzajom zużywania.

• Zużywanie cieplne. Zużywanie to zachodzi w wyniku wydzielania się dużej ilo-ści ciepła, które powoduje zmiękczenie materiału w warstwach wierzchnich. Następ-nie zachodzi namazywaNastęp-nie, a nawet sklejaNastęp-nie trących powierzchni, powodując zatar-cie. Dlatego zwykle zużywanie to nazywane jest zużywaniem awaryjnym.

• Zużywanie odkształceniowe. Zużywanie to polega na zmianie kształtu lub wy-miarów trących elementów w wyniku odkształceń plastycznych, przy czym masa ele-mentów może się nie zmienić. Jest ono związane z lepkosprężystymi własnościami materiałów polimerowych. Zużywanie odkształceniowe może występować podczas przeciążeń, obciążeń udarowych i drgań, najczęściej w podwyższonej temperaturze,

stąd łączy się ono zwykle z zużywaniem cieplnym. Panewki łożysk polimerowych są wykonane z miękkich materiałów, które mogą odkształcać się w wyniku przeciążeń w ten właśnie sposób. Podwyższona temperatura polimerowego materiału termopla-stycznego, która wynika z energii tarcia rozpraszanej w formie ciepła, przyczynia się do jego mięknienia i tym samym łatwiejsze staje się pojawienie tego typu zużywania w polimerowych łożyskach ślizgowych.

W praktyce podczas tarcia materiałów polimerowych po metalach nie zachodzi na ogół pojedynczy rodzaj zużywania. Zwykle nakładają się na siebie różne mechanizmy, które mogą się wzajemnie intensyfikować. Przykładem może być zużywanie adhezyj-ne i ciepladhezyj-ne. Dodatkowo jeden proces zużywania może przyczynić się do pojawienia się po pewnym czasie innego rodzaju zużywania. W wyniku zużywania zmęczenio-wego polimerozmęczenio-wego materiału kompozytozmęczenio-wego mogą pojawić się w obszarze tarcia twarde cząstki jako produkty zużycia napełniacza i przyczynić się po pewnym czasie do pojawienia zużywania ściernego.

W początkowym okresie docierania, z powodu znacznych lokalnych nacisków jednostkowych, może występować lokalne topnienie wierzchołków mikronierówności (zużywanie cieplne). Na tym etapie eksploatacji łożyska może to być jednak korzyst-ne, gdyż powoduje wygładzenie powierzchni polimeru i łatwiejsze ukierunkowanie struktury polimeru w warstwie wierzchniej. Rezultatem jest zwiększenie rzeczywistej powierzchni styku i umocnienie materiału polimerowego w obszarze warstwy wierzchniej, co skutkuje zwiększeniem odporności na zużywanie.

Podczas tarcia kompozytowych materiałów polimerowych po metalach zachodzą różne oddziaływania fizyczne i chemiczne wynikające z wielofazowej struktury tych materiałów. Oddziaływania te są związane z procesami zużywania matrycy polimero-wej oraz poszczególnych napełniaczy. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na wystę-powanie podczas tarcia wzajemnych oddziaływań pomiędzy napełniaczami i polime-rową osnową oraz na wiele zjawisk występujących na powierzchni współpracującego elementu metalowego. Właściwości kompozytów zależą w dużej mierze od wielkości cząstek napełniaczy oraz ich powierzchni, które wpływają na charakterystykę procesu tarcia. Twarde cząstki napełniacza znajdujące się w strefie tarcia powodują wzrost lo-kalnych naprężeń, a podczas tarcia przyczyniają się do zwiększenia ilości wydzielane-go ciepła. Może to powodować zmianę procesów tarcia i zużywania w porównaniu do tych, które występują w polimerach niemodyfikowanych.

Podsumowując, zużywanie adhezyjne jest dominującym rodzajem zużywania w śli-zgowych elementach maszyn wykonanych z materiałów polimerowych podczas ich nor-malnej pracy. Ten rodzaj zużywania zapewnia najmniejszą intensywność ubytku materiału polimerowego. Występowanie innych rodzajów zużywania, takich jak zużywanie ścierne, zmęczeniowe, odkształceniowe, a zwłaszcza zużywanie cieplne jest podczas normalnej eksploatacji polimerowych elementów ślizgowych bardzo niekorzystne. Należy zatem zapobiegać lub ograniczać zasięg ich występowania przez odpowiedni dobór parametrów i warunków procesu tarcia adekwatnych do zastosowanych materiałów pary trącej.