Biuletyn socjologii religii

Ryszard Kamiński, Janusz

Mariański

Biuletyn socjologii religii

Collectanea Theologica 57/2, 137-155

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 57(1987) fase. II

BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII

Z aw artość: 1. P r a k t y k i je d n o r a z o w e a p rz y n a le ż n o ś ć d o p a r a f ii. — 2. B ib lio ­

g r a f ia p ra c z z a k r e s u so cjo lo g ii w a rto ś c i. — 3. S p o łe c z n a d o k tr y n a K o ś c io ła w n a u c z a n iu k a r d . S te f a n a W y sz y ń s k ie g o *. I. P R A K T Y K I JE D N O R A Z O W E A P R Z Y N A L E Ż N O Ś Ć DO P A R A F II P r a k t y k i je d n o r a z o w e , ja k s a m a n a z w a w s k a z u je , s p e łn ia n e są z r e g u ły je d e n r a z w ż y c iu i d o ty c z ą p rz e ło m o w y c h w y d a r z e ń ż y c ia lu d z k ie g o . O b rz ę ­ d y te n a d a j ą n a jw a ż n ie js z y m w y d a rz e n io m lu d z k ie g o ży c ia , ja k n a r o d z e n ie , d o jś c ie do u ż y w a n ia ro z u m u , z a k o ń c z e n ie o k re s u d z ie c iń s tw a , m a łż e ń s tw o , c h o ro b a i śm ie rć , r a n g ę w y d a r z e ń sp o łe c z n y c h . W ią ż ą się o n e z n a tu r a ln y m , r y t m e m ż y c ia c z ło w ie k a i d la te g o z a c h o w u ją d u ż ą tr w a ło ś ć . Z p r a k t y k a m i je d n o r a z o w y m i z w ią z a n e są z e w n ę tr z n e u ro c z y s to ś c i ro d z in n e i lo k a ln e . U - c z e s tn ic y z aś p r a k t y k je d n o r a z o w y c h k i e r u ją się m ie s z a n y m i m o ty w a c ja m i: k u ltu r o w y m i, s p o łe c z n y m i i r e l i g i j n y m i 1.

T r u d n o je s t d o k ła d n ie o k re ś lić , n a ile w w y p e łn ia n iu p r a k t y k je d n o r a ­ z o w y c h p rz e ż y w a n a je s t p rz y n a le ż n o ś ć do sp o łe c z n o śc i w ie rz ą c y c h . W y d a je się, że a k c e p t a c ja p r a k t y k je d n o r a z o w y c h u k a z u je ty lk o m in im a ln ą w ię ź z K o śc io łe m i p a r a f ią . T a k i z w ią z e k je s t p o d tr z y m y w a n y n a w e t p rz e z ty c h , k tó r z y u tr a c il i k o n ta k t z p a r a f ią i K o śc io łe m , n ie w y p e łn ia ją c p r a k t y k o b o ­ w ią z k o w y c h b ą d ź o d rz u c a ją c z a s a d y d o g m a t y c z n o - m o r a ln e 2. W p ro w a d z e n ie do li tu r g ii ję z y k a p o ls k ie g o i le p s z e r o z u m ie n ie tr e ś c i w y r a ż a n e j p rz e z s y m ­ b o lik ę ty c h p r a k t y k m a w p ły w n a g łę b s z e p rz e ż y w a n ie i z ro z u m ie n ie swego- z w ią z k u ze w s p ó ln o tą re lig ijn ą . W w y p e łn ia n iu p r a k t y k je d n o r a z o w y c h d u ­ ż ą r o lę o d g r y w a ją je d n a k n ie ty lk o te e le m e n ty , a le ta k ż e s iła t r a d y c j i i o b o w ią z u ją c e w ś r o d o w is k u z w y c z a je . J a k re z y g n a c ja z p r a k t y k j e d n o r a ­ zo w y c h n ie zaw sz e m u s i o z n aczać b r a k w ia ry , t a k z p r z y w ią z a n ia do nich. n ie z a w sz e m o ż n a tw ie r d z ić o w ię z i z p a r a f ią i K o śc io łe m o ra z o p o b u d k a c h r e lig ijn y c h , tk w ią c y c h u p o d ło ż a d e c y z ji ic h p rz y ję c ia . R e a liz o w a n ie p r a k t y k je d n o r a z o w y c h m o że o z n a c z a ć p o d k r e ś le n ie w ię z i z r e lig ią i K o śc io łe m , choć n ie z a w sz e z w ła s n ą p a r a f ią . N ie z a w sz e w y b ie r a się b o w ie m sw ó j K o śc ió ł p a r a f ia l n y ja k o m ie js c e p r a k t y k je d n o r a z o w y c h . N ie ra z z r ó ż n y c h m o ty w ó w m o że b y ć n im in n y k o śció ł. W ta k i c h w y p a d k a c h p r a k t y k i je d n o r a z o w e n ie w ią ż ą je d n o s tk i z g r u p ą p a r a f ia l n ą . P r a k t y k i je d n o r a z o w e ja k o c z y n n ik i w ią ­ ż ące w ie r n y c h z p a r a f ią s p e łn ia ją te ż r o lę c z y n n ik ó w u tw ie r d z a ją c y c h w i a r ę i są o k a z ją do b e z p o ś r e d n ic h k o n ta k tó w w ie r n y c h z d u c h o w ie ń s t w e m 3.

* B iu le ty n so c jo lo g ii r e lig ii p r z y g o to w u je Z a k ła d S o c jo lo g ii R e lig ii KUL, p o d k ie r u n k ie m ks. W ła d y s ła w a P i w o w a r s k i e g o . R e d a k to r e m n in i e j­ szego, b iu l e ty n u je s t ks. R y s z a rd K a m i ń s k i , L u b lin . 1 W. P i w o w a r s k i , R e l i g i j n o ś ć m i e j s k a w r e j o n i e u p r z e m y s ł o w i o n y m , W a rs z a w a 1977, 262; t e n ż e , R e l i g i j n o ś ć w i e j s k a w w a r u n k a c h u r b a n i z a c j i , W a rs z a w a 1971, 174. 2 J. M a r i a ń s k i , D y n a m i k a p r z e m i a n r e l i g i j n o ś c i w i e j s k i e j w w a r u n - . k a c h in d u s t r i a l i z a c j i . S t u d i u m so c j o lo g i c z n e n a p r z y k ł a d z i e r e j o n u p ł o c k i e g o , ' L u b lin 1979, 390 (m p s r o z p r a w y , h a b il it a c y jn e j , A r c h iw u m K U L ). 3 P o r. R. K a m i ń s k i , Ś r o d o w i s k o s p o ł e c z n e a p r z y n a l e ż n o ś ć d o p a ­ r a f i i w ś w i e t l e b a d a ń s o c j o l o g i c z n y c h n a K U L , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 52(1982) z. 3, 138.

138 B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G II

P r a k t y k i je d n o r a z o w e u k a z u ją sp o łe c z n y w y m ia r w a ż n y c h w y d a r z e ń lu d z k ie g o ż y c ia i d a ją K o śc io ło w i s z a n s ę w p ły w u n a ż y c ie n a w e t ty c h osób, M ó r e n ie r e s p e k t u j ą in n y c h z a le c e ń K o śc io ła . P r z y w ią z a n ie do p r a k t y k je d n o r a z o w y c h ch o c ia ż m a s w o je r e lig ijn e p o d ło że, n ie z a w sz e p ro w a d z i do •osobistego z a a n g a ż o w a n ia w s p r a w y p a r a f ii.

B a d a n ie p r a k t y k je d n o r a z o w y c h w in te r e s u ją c y c h n a s p a r a f ia c h o p a rte b y ło n a jc z ę ś c ie j n a g lo b a ln y c h lic z b a c h d o ty c z ą c y c h c h rz tó w , ślu b ó w , p o ­ g rz e b ó w k a to lic k ic h , I K o m u n ii św . i b ie r z m o w a n ia . S tą d d a n e z e b r a n e w ty m a r t y k u l e m a j ą c h a r a k t e r ty lk o o r ie n ta c y jn y . P o d a n ie d o k ła d n ie js z y c h s t a t y s t y k k o ś c ie ln y c h u m o ż liw iło b y le p s z e u s ta le n ie p a r t y c y p a c ji k a to lik ó w r ó ż n y c h ś r o d o w is k sp o łe c z n y c h w p r a k t y k a c h je d n o r a z o w y c h .

1. C h rz e s t dziec i

P ie r w s z ą z p r a k t y k je d n o r a z o w y c h je s t c h rz e s t d z ie c k a . O d s tr o n y in s t y ­ tu c j o n a l n e j p r a k t y k a t a m a d u ż e z n a c z e n ie d la p a r a f ii, g d y ż n o w o o c h rz c z o n y p rz e z c h r z e s t s t a je się c z ło n k ie m p a r a f ii i s p o łe c z n o śc i k o ś c ie ln e j. C h rz e s t u p r a w n ia do p r z y ję c ia w s z y s tk ic h in n y c h s a k r a m e n tó w . O d c h r z tu z a c z y n a s i ę w e w n ą tr z k o ś c ie ln a s o c ja liz a c ja d z ie c k a .

P r a k t y k a c h r z tu je s t z ja w is k ie m p o w s z e c h n y m w e w s z y s tk ic h h a d a n y c h ś r o d o w is k a c h p a r a f ia ln y c h . Z a u w a ż o n o je d n a k , że w y ższe w s k a ź n ik i o s ią g ­ n ię t o w p a r a f ia c h w ie js k ic h n iż w p a r a f ia c h m a ły c h c z y ś r e d n ic h m ia s t,

a w p a r a f ia c h w ie lk o m ie js k ic h n iższe n iż w e w s z y s tk ic h w c z e ś n ie j w y m ie ­ n io n y c h . N ie s ą to je d n a k ró ż n ic e z n a c z n e . W p a r a f ia c h w ie js k ic h p o d m ie j­ sk ic h , P G R , m a ło m ia s te c z k o w y c h p o z a s p o r a d y c z n y m i p r z y p a d k a m i u d z ie la s ię c h r z tu w s z y s tk im d ziec io m . C h rz e s t d ziec i t r a k t u j e się w ię c w ty c h p a ­ r a f i a c h ja k o p e w n ą „ k o n ie c z n o ść k u lt u r o w ą ”. W o m a w ia n y c h t u t a j b a d a ­ n ia c h z w ra c a n o je d n a k u w a g ę n a f a k t o p ó ź n ia n ia c h r z tu d ziec i. W p a r a f ii D ą b ro w ic a w la ta c h 1969— 1973 do 1 m ie s ią c a o c h rz c z o n o 46,9% d zieci, a w la ta c h 1974— 1978 ty lk o 23,1%. W ty c h s a m y c h p ię c io le c ia c h o d n o ś n e w s k a ź n ik i w p a r a f ii T o m a sz o w ic e k s z ta łto w a ły się n a p o z io m ie 40,8% i 15,6%. O d 1 do 2 m ie s ię c y c h rz c iło w p a r a f ii D ą b ro w ic a d la o d n o śn y c h p ię c io le c i 39,4% i 41,0% , a d la p a r a f ii T o m a sz o w ic e 35,8% i 29,9% ; od 2 do 3 m ie s ię c y w D ą b ro w ic y 7,6% i 17,5%, a w T o m a s z o w ic a c h 9,4% i 24,5%; •od 3 do 6 m ie się c y w D ą b ro w ic y 6,1% i 14,0%, a w T o m a s z o w ic a c h 10,6% i 20,5%. P o n a d 6 m ie s ię c y — w D ą b ro w ic y 6 % i 4,4)% i w T o m a s z o w ic a c h 3,4% i 9,4%. W b a d a n ia c h w B u s k u Z d r o ju s tw ie rd z o n o , że w c ią g u m ie ­ s i ą c a od u ro d z e n ia o c h rz c z o n y c h b y ło 36,2fin d z ie c i ,w c ią g u 2—3 m ie s ię c y 52% , od 4 m ie s ię c y do r o k u 8,1% i p o n a d ro k — 3,7я/» 4. N a te n d e n c ję s p a d ­ k o w ą c h rz tó w u d z ie la n y c h w p ie r w s z y c h ty g o d n ia c h po u r o d z e n iu w la ta c h 1967— 1977 w s k a z u je J. M a r i a ń s k i w r e jo n ie p ło c k im s.

T ro c h ę in n a s y t u a c ja w o m a w ia n e j k w e s tii p a n u je w p a r a f ia c h ś r e d n ic h i w ie lk ic h m ia s t. B a d a n ia p ro w a d z o n e w p a r a f i i N o w a H u ta — M o g iła m ó ­ w ią , że o d s e te k c h rz tó w w s to s u n k u do lic z b y u ro d z e ń w y n ió s ł w r o k u 1960 — 95,9% , a w r o k u 1968 — 85,6% z czego w 1968 r. 11,6% o c h rz c z o ­ n y c h d z ie c i p o c h o d z iło z m a łż e ń s tw c y w iln y c h , 7,8% z s a m o tn y c h m a te k i 80,7% z m a łż e ń s tw k a to lic k ic h . W r o k u z aś 1971 13,6% z m a łż e ń s tw c y ­ w iln y c h , 9,3% z s a m o tn y c h m a te k i 81,1% z m a łż e ń s tw k ato lick ich ® . W p a ­ 4 Zob. C. B o d z i o c h , R e lig ijn o ść m a ł e g o m i a s t a w ś r o d o w i s k u u z d r o ­

w i s k o w y m na p r z y k ł a d z i e B u s k a Z d r o ju . S t u d i u m s o cjo lo g iczn e, L u b li n 1980, 37 (m p s r o z p r a w y d o k to r s k ie j, A rc h iw u m K U L ). 5 P o r. J. M a r i a ń s к i, dz. cyt., 391. ® P o r. S. K a r s z n i a , P r z y n a l e ż n o ś ć d o p a r a f ii k a t o l i c k i e j w n o w y m ś r o d o w i s k u w i e l k o m i e j s k i m . S t u d i u m p s y c h o l o g ic z n o - s o c jo l o g ic z n e w p a r a f ii N o w a H u t a —· Mogiła, L u b lin 1973, 327—329 (m p s r o z p r a w y d o k to r s k ie j A r c h iw u m K U L ).

B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L I G I I ₁₃₉

r a f i i św . F r a n c is z k a w W a rs z a w ie s a k r a m e n t c h r z t u je s t p rz y jm o w a n y p rz e z 85°/« d z ie c i7. W p a r a f ii św . J a k u b a w S z c z e c in ie o d s e te k c h rz tó w w s to ­ s u n k u do lic z b y u r o d z e ń w y n o s ił 88,2% w 1974 r o k u , 91,1% w r o k u 1979 i 88,5% w r o k u 1980 8. Z te j lic z b y n a m a łż e ń s tw a k a to lic k ie p rz y p a d a ło w r o k u 1980 86,4% c h rz tó w , n a m a łż e ń s tw a c y w iln e 8,7% i s a m o tn y c h m a ­ t e k 4,8% c h r z t ó w 8. B a d a n ia w P ło c k u w y k a z a ły , że w 1969 r o k u 89,8% o c h rz c z o n y c h d z ie c i p o c h o d z iło z m a łż e ń s tw k a to lic k ic h , 8,2% z m a łż e ń s tw c y w iln y c h i 2 % z s a m o tn y c h m a t e k 10. W b a d a n ia c h p ro w a d z o n y c h w L u ­ b a r to w ie o k a z a ło się, że w r o k u 1968 o c h rz c z o n o 91,6% dziec i z ro d z o n y c h z m a łż e ń s tw po ś lu b ie k o ś c ie ln y m , 4,9% p o ś lu b ie c y w iln y m i 3,5% z s a m o t­ n y c h m a te k . W ty m s a m y m m ie śc ie w r o k u 1976 d ziec i o c h rz c z o n y c h z m a ł­ ż e ń s tw po ś lu b ie k o ś c ie ln y m b y ło 94,4% , po ś lu b ie c y w iln y m 2,2% i z s a m o t­ n y c h m a t e k 3,3% lł. Z p o w y ż sz y c h d a n y c h w y n ik a , że z d e c y d o w a n a w ię k sz o ś ć p a r a f ia n c h rz c i s w o je d ziec i. C h o c ia ż z p rz y to c z o n y c h w s k a ź n ik ó w tr u d n o je s t w y ­ c ią g n ą ć d a le k o id ą c e w n io s k i, to je d n a k m o ż n a o d n o to w a ć , że z a n ie d b a n ia w p r a k ty c e c h r z tu dziec i p o z o s ta ją w ja k ie jś m ie rz e w z w ią z k u z h e te r o g e n ic z - n o ś c ią ś ro d o w is k a . M o żn a ró w n ie ż s tw ie rd z ić , że o so b y ż y ją c e w z w ią z k u c y w iln y m i s a m o tn e m a tk i, a w ię c p o z o s ta ją c e w ja k ie jś m ie rz e w k o n f l ik ­ c ie z n a k a z a m i K o śc io ła , w y p e łn ia ją w w ię k s z o ś c i o b o w ią z e k w z g lę d e m s w o ic h d ziec i. O d s tr o n y r o z p a t r y w a n e j t u t a j p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii z ja ­ w is k o to m a p o z y ty w n ą w y m o w ę . W s p o m n ia n e o so b y n ie c h c ą s a m e z ry w a ć c a łk o w ic ie w ię z i z p a r a f i ą i n ie c h c ą u tr u d n ia ć n a w ią z a n ia k o n ta k t u z K o ­ ś c io łe m i p a r a f ią s w o im d ziec io m .

2. P ie r w sz a K om u n ia św ięta P r a k t y k ą , p r a w ie t a k sa m o p o w s z e c h n ą ja k c h rz e s t, je s t I K o m u n ia św . B a d a n ia p ro w a d z o n e w p a r a f ia c h w ie js k ic h w s k a z u ją n a n ie m a l 100% u d z ia ł w t e j p r a k ty c e . P o d o b n e b a d a n ia w P G R m ó w ią ró w n ie ż o p o w s z e c h n o ś c i t e j p r a k ty k i. Z b liż o n y do 100% je s t u d z ia ł w te j p r a k ty c e d z ie c i w p a r a f ia c h m a ło m ia s te c z k o w y c h . R ó w n ie ż w p a r a f ia c h ś r e d n ic h m ia s t p r a k t y k a I K o ­ m u n i i św . o sią g a b a rd z o w y s o k ie w s k a ź n ik i. B a d a n ia w P ło c k u m ó w ią ty lk o o „ n ie z n a c z n y m o d s e tk u d z ie c i z k la s d r u g ic h n ie o b ję ty c h k a te c h iz a c ją p rz y g o to w a w c z ą ” 12. W p a r a f ia c h w ie lk o m ie js k ic h w s k a ź n ik i d z ie c i p r z y s tę ­ p u ją c y c h do I K o m u n ii św . są tr o c h e n iższe, choć i t u t a j b a rd z o w y so k ie . B a d a n ia w p a r a f ii św . J a k u b a w S z c z e c in ie u k a z a ły , że w la t a c h 1975—1980 n a o g ó ln ą lic z b ę 726 d z ie c i do I K o m u n ii św . p r z y s tą p iło 648, co s ta n o w i 8 9 ,2 % 11!. P o d o b n e w s k a ź n ik i u z y s k a n o o b a d a n ia c h w N o w e j H u c ie . O k a z a ło się, że w s k a ź n ik i d z ie c i p r z y jm u ją c y c h t e n s a k r a m e n t w y n o s iły w N o w e j H u c ie w 1961 r o k u 90,2% i w 1971 r o k u — 89,4% M, 7 J. G г у с i u k, S t r u k t u r a d e m o g r a f i c z n a i s p o ł e c z n a a r e l i g i j n o ś ć k a ­ t o l i k ó w w i e l k i e g o m i a s t a n a p r z y k ł a d z i e p a r a f i i św . F r a n c i s z k a z A s y ż u w W a r s z a w i e , L u b lin 1981, 183 (m p s r o z p r a w y d o k to r s k ie j, A r c h iw u m K U L ) . 8 P o r. P. K u r a ł o w i c z , P r z y n a l e ż n o ś ć do p a r a f ii k a t o l i c k i e j w ś r o ­ d o w i s k u w i e l k o m i e j s k i m n a p r z y k ł a d z i e m i a s t a S z c z e c i n a , L u b lin 1981, 270 (m p s r o z p r a w y d o k to r s k ie j, A rc h iw u m K U L ). 8 T a m ż e , 271. 30 J. M a r i a ń s k i , P r z y n a l e ż n o ś ć do K o ś c io ł a j a k o p r o b l e m b a d a w c z y , C h r z e ś c i ja n i n w św ie c ie 4(1972) n r 6, 222. 11 A. G a l e k , R e l i g i j n o ś ć k a t o l i k ó w m a ł e g o m i a s t a w r e j o n i e u p r z e m y ­ s ł o w i o n y m n a p r z y k ł a d z i e m i a s t a L u b a r t o w a . L u b li n 1980, 254 (m p s r o z p r a w y d o k to r s k ie j, A r c h iw u m K U L ). 32 J. M a r i a ń s k i , W i ę ź s p o ł e c z n a p a r a f i i m i e j s k i e j w r e j o n i e u p r z e ­ m y s ł o w i o n y m , L u b li n 1972, 223 (m p s, A r c h iw u m K U L ) . 13 P. K u r a ł o w i c z , dz. cy t., 273.

140 B IU L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I

Z p rz y to c z o n y c h d a n y c h w y n ik a , - że p r a k t y k a I K o m u n ii św , w e w s z y ­ s tk ic h ty p a c h ś r o d o w is k p a r a f ia l n y c h je s t fe n o m e n e m p o w s z e c h n y m . T r u d n o je s t je d n a k o k re ś lić , w ja k i m s to p n iu p rz y c z y n ia się o n a do w z m o c n ie n ia w ię z i z p a r a f ią , a n a ile je s t ty lk o sp o s o b n o śc ią do s p o tk a n ia r o d z in y i n a j ­ b liż sz y c h p rz y ja c ió ł. P r z y p a d k i n ie s p e łn ia n ia te j p r a k t y k i są n a p e w n o .w y ­ r a z e m z r y w a n ia w ię z i z p a r a f ią . 3. S a k ra m en t b ierzm ow an ia P o w s z e c h n ie s p e łn ia n ą p r a k t y k ą je s t r ó w n ie ż p r z y s tę p o w a n ie do s a k r a ­ m e n t u b ie r z m o w a n ia , a c z k o lw ie k m a o w ie le m n ie js z y z a się g n iż c h r z e s t czy I K o m u n ia św . U d z ia ł w te j p r a k ty c e , ch o c ia ż m a s o w y , n ie je s t je d n a k z w ią z a n y z ta k im i u ro c z y s to ś c ia m i ro d z in n y m i, j a k c h rz e s t i I K o m u n ia św . S a m a u ro c z y s to ś ć b ie r z m o w a n ia m a c h a r a k t e r p a r a f ia ln y , a w ro d z in ie n ie w y w ie r a w ię k sz e g o w p ły w u n a ży cie. W y d a je się, że b a d a n i n ie p r z y w ią z u j ą ta k ie g o z n a c z e n ia do te j p r a k t y k i, ja k do p r a k t y k je d n o r a z o w y c h w c z e ś n ie j o m ó w io n y c h . W b a d a n ia c h w C h e łm ie p y ta n o r e s p o n d e n tó w , ja k ie z n a c z e n ie m a s a k r a m e n t b ie r z m o w a n ia . Z u z y s k a n y c h o d p o w ie d z i w y n ik a , że k a to l ic y t a m te j s i n ie p rz y w ią z u ją w ię k s z e j w a g i do te g o s a k r a m e n tu . W ś w ie tle ty c h b a d a ń d u ż e z n a c z e n ie m a s a k r a m e n t b ie r z m o w a n ia d la 33,6% re s p o n d e n tó w , m a łe z n a c z e n ie d la 0,4% i ż a d n e g o z n a c z e n ia d la 1,4% b a d a n y c h p a r a f ia n . W y m o w n e je s t, że a ż 56,8% r e s p o n d e n tó w n ie u m ia ło n a te n t e m a t coś p o w ie d z ie ć , 7,8% n ie o d p o w ie d z ia ło w c a le 15. W b a d a n ia c h p ro w a d z o n y c h w w ie lu p a r a f ia c h w ie js k ic h p o d k re ś la n o , że s a k r a m e n t b ie r z ­ m o w a n ia p r z y j m u j ą w s z y sc y u p r a w n ie n i do jeg o p rz y ję c ia . M o ty w a c ja p r z y s tę p o w a n ia do b ie r z m o w a n ia je s t z w ią z a n a z w ie d z ą o ty m s a k r a m e n c ie . W p a r a f i i D ą b ro w ic a w ie d z ę p o p r a w n ą o s a k r a m e n c ie b ie r z m o w a n ia m a 22,7% w ie rn y c h , a w p a r a f ii T o m a sz o w ic e ta k ż e 22,7% , w ie d z ę c z ę śc io w ą w D ą b ro w ic y 3,5%, a w T o m a s z o w ic a c h 4,5%. Z a s k a k u ­ ją c o d u ż o r e s p o n d e n tó w n ie u m ia ło n ic p o w ie d z ie ć o ty m s a k r a m e n c ie : w p a r a f ii D ą b ro w ic a 64,9% a w T o m a sz o w ic a c h 7 0 ,2 % l6. K a to lic y p o s ia d a ­ ją c y w ie d z ę p o p r a w n ą n a jp r a w d o p o d o b n ie j b ę d ą w y s u w a ć m o ty w y r e lig ijn e , p o z o s ta li zaś b ę d ą n a w ią z y w a ć do tr a d y c ji i z w y c z a ju lo k a ln e g o . W p a r a f ia c h m a ło m ia s te c z k o w y c h je s t n ie w ie lk i o d s e te k ty c h , k tó r z y n ie p r z y s tę p u ją d o s a k r a m e n tu b ie r z m o w a n ia . B a d a n ia p ro w a d z o n e w G r ó jc u m ó w ią o p r z y s tę p o w a n iu do b ie r z m o w a n ia 70— 85% d z ie c i u c z ę s z c z a ją c y c h do o d p o w ie d n ic h k la s w s z k o l e 17. I n n e b a d a n ia m a ły c h m i a s t d o w o d z ą n ie p r z y jm o w a n ia p rz e z n ie w ie lk ą lic z b ę m ło d z ie ż y te g o s a k r a m e n t u . Z i n ­ fo r m a c ji, k tó r y c h d o s ta r c z a ją b a d a n ia p a r a f i i ś r e d n ic h i w ie lk ic h m i a s t m o ż e m y w n io s k o w a ć , że w s k a ź n ik i p r z y jm u ją c y c h s a k r a m e n t b ie r z m o w a n ia są w ty c h ś r o d o w is k a c h n iższe n iż w w ie js k ic h czy m a ło m ia s te c z k o w y c h . B a d a n ia p ro w a d z o n e w N o w e j H u c ie — M o g ile m ó w ią , że w r o k u 1970 P rz y ję ło w te j p a r a f i i s a k r a m e n t b ie r z m o w a n ia 68,4% u p r a w n io n y c h do p r z y ję c ia te g o s a k r a m e n t u , a w r o k u 1971 — 68,7% I8. B a d a n ia p ro w ad żo n fe 14 P o r. S. K a r s z n i a , dz. cy t., 332., 15 Z. G r a b i e c , R e l i g ij n o ś ć k a t o l i k ó w w ś r o d o w i s k u p r z e m y s ł o w y m n a p r z y k ł a d z i e m i a s t a C h e ł m L u b e l s k i , L u b lin 1984, 238 (m p s r o z p r a w y d o k to r ­ s k ie j, A rc h iw u m K U L ). 18 P o r. S. -F l i s , R e l i g i j n o ś ć k a t o l i k ó w w ś r o d o w i s k u p o d m i e j s k i m . S t u ­ d i u m s o c j o lo g i c z n e n a p r z y k ł a d z i e p a r a f i i D ą b r o w i c a i T o m a s z o w i c e k. L u b ­ lina, L u b lin 1984, 194, 294 (m p s r o z p r a w y d o k to r s k ie j, A r c h iw u m K U L). 17 M. D u ś , P o s t a w y r e l i g i j n e m i e s z k a ń c ó w n o w e g o o s i e d la „ P o ln a ”' w G ró jc u , L u b lin 1973, 175— 176 (m p s A rc h iw u m K U L). 18 S. K a r s z n i a, dz. cyt., 232—233.

B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L I G I I ₁₄₁ w p a r a f ii św . F r a n c is z k a w W a rs z a w ie m ó w ią o 60?/« m ło d z ie ż y p r z y j m u ­ ją c y c h s a k r a m e n t b ie r z m o w a n ia 19. C y to w a n e t u b a d a n ia z g ła s z a ją z a s trz e ż e n ia do fo r m y p r z y g o to w a n ia d o b ie r z m o w a n ia . C z ę sto o g ra n ic z a się o no ty lk o do p r z y p o m n ie n ia i u g r u n ­ to w a n ia w ie d z y k a te c h iz m o w e j i m a c h a r a k t e r f o r m a l n y 20. N ie k tó r z y p i ­ szą, że je s t to p r z y g o to w a n ie m a ło e fe k ty w n e . O d k a n d y d a tó w do b ie r z m o ­ w a n ia w y m a g a się o p a n o w a n ia w ie lu fo r m u łk o w y c h o d p o w ie d z i o d e r w a ­ n y c h od ic h z a in te r e s o w a ń . P rz y g o to w a n ie to o d b y w a s ię w d u ż e j iz o la c ji od ś r o d o w is k a ro d z in n e g o . W w ie lu p a r a f ia c h b ie r z m o w a n ie n ie w y w o łu je sz e rs z y c h i u tr w a lo n y c h r e p e r k u s ji re lig ijn y c h a n i s p o łe c z n y c h "л . J e d n a k m im o n ie d o s ta te c z n y c h r e z u lta t ó w w y c h o w a w c z y c h m ło d e g o p o k o le n ia w p r z y g o to w a n iu do b ie r z m o w a n ia , s a k r a m e n t t e n o d g ry w a p e w n ą ro lę w r o z w ij a n iu p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f i i p rz e z p rz y p o m n ie n ie o b o w ią z k u a p o ­ s t o ls t w a w ś r o d o w is k u ż y c ia o ra z p o tr z e b y f o r m o w a n ia p o s ta w y r e lig ijn e j. 4. S a k r a m e n t m a łż e ń s tw a N a s tę p n ą p r a k t y k ą je d n o r a z o w ą je s t ś lu b k o śc ie ln y . P a r a f ia n i e p r z y ­ w ią z u ją do te j p r a k t y k i d u ż e z n a c z e n ie , g d y ż ś lu b w p ro w a d z a w n o w y s t a n ż y c ia . P o d e jś c ie k a to lik ó w do te j p r a k t y k i b a d a n o p o p rz e z a n a liz ę p r z e k o ­ n a ń n a t e m a t m a łż e ń s tw a ze ś lu b e m k o ś c ie ln y m o ra z r e j e s tr o w a n i e w s k a ź ­ n ik ó w m a łż e ń s tw c y w iln y c h w p a r a f ii. P o n iż e j p rz y to c z y m y o p in ie p a r a f i a n o k o n ie c z n o ś c i ś l u b u k o śc ie ln e g o . T ab . 1. T y p ś r o d o w is k a p a r a f ia ln e g o a o p in ie p a r a f i a n o k o n ie c z n o ś c i ś lu b u k o ś c ie ln e g o (w % ) 22 T y p ś r o d o w is k a ' p a r a f ia ln e g o L ic z b a b a d a n y c h p a r a f ii N ie z d e c y d o ­ w a lib y się żyć

w m a łż . bez ś lu b u k o ś c ie l­

n eg o

Z d e c y d o w a ­ lib y się żyć w m ałż. bez ś lu b u k o ś c ie l­ n e g o To z a le ż y od s y tu a c ji P a r a f ie A 3 67,4 16,4 15,8 P a r a f ie В 2 77,3 ! 6,4 13,8 P a r a f ie С 2 78,5 3,6 10,9 P a r a f ie D 3 79,6 8,8 11,0 P a r a f ie E 3 91,4 4,3 3,1 P a r a f ie F 5 91,1 4Д 4,1 Z ta b e li 1 w y n ik a , że ś ro d o w is k o sp o łe c z n e z n a c z n ie ró ż n ic u je o p in ie r e s p o n d e n tó w n a k o n ie c z n o ść ś lu b u k o śc ie ln e g o . N a jn iż s z e w s k a ź n ik i o sią g ­ n ę li p a r a f ia n i e w ie lk o m ie js c y , n a jw y ż s z e p a r a f ia n i e p o d m ie js c y i w ie js c y . N ie m a l p o ś r o d k u ty c h s k r a jn y c h o p in ii z n a la z ły się o p in ie p a r a f ia n m a ły c h m ia s t. Do g r u p y r e s p o n d e n tó w s tw ie r d z a ją c y c h , że m a łż e ń s tw o ze ś lu b e m k o ś c ie ln y m je s t w ła ś c iw e , n a le ż ą ci, k tó r z y u w a ż a ją ś lu b c y w iln y z a z w y ­

19 J. G г у с i u k, dz. cy t., 183. 20 P o r. S. F l i s , dz. cyt., 294.

21 P o r. Cz. K r a k o w i a k , B i e r z m o w a n i e w k o n t e k ś c i e in i c j a c j i c h r z e ś ­ c i j a ń s k i e j , A te n e u m K a p ła ń s k ie 88(1977) 242— 256.

22 W s k a ź n ik i n ie s u m u ją się do 100°/o, g d y ż p o m in ię to b r a k u j ą c e d a n e . S y m b o le m A o z n a c z o n o p a r a f ie w ie lk ic h m ia s t, В — ś r e d n ic h m ia s t, С — m a ły c h m ia s t, D — m a ło m ia s te c z k o w o -w ie js k ie , E — p o d m ie js k ie , F — w ie j­ sk ie .

142 B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I

k ł ą fo r m a ln o ś ć , j a k i ci, k tó r z y p o d c h o d z ą b a r d z ie j to l e r a n c y j n ie u w a ż a ją c ,, że do p ra w d z iw o ś c i m a łż e ń s tw a n ie w y s ta r c z y ś lu b c y w iln y , a le tr z e b a m ieć ta k ż e ś lu b k o śc ie ln y . A n a liz o w a n e b a d a n ia u k a z u ją , że s t r u k t u r a p łc i ró ż n ic u je w s p o s ó b is to t n y p o g lą d y n a k o n ie c z n o ść ś lu b u k o śc ie ln e g o , p rz y cz y m w y ższe ró ż n ic e z a c h o d z ą w p a r a f ia c h w ie lk o m ie js k ic h n iż m a ło m ia ­ ste c z k o w y c h czy w ie js k ic h .

P o d e jś c ie k a to lik ó w do p r a k t y k i ś lu b u k o śc ie ln e g o ró ż n ic u je się r ó w ­ n ie ż p rz e z ic h e g z y s te n c ja ln e p o d e jś c ie do t e j p r a k ty k i. W ty m c e lu s t a r a n o s ię o k re ś lić w s k a ź n ik m a łż e ń s tw k a to lic k ic h w p a r a f ii p o p rz e z p o r ó w n a n ie o g ó ln e j lic z b y z a w a r ty c h m a łż e ń s tw c y w iln y c h z lic z b ą ś lu b ó w k o ś c ie ln y c h z a w a r ty c h w b a d a n e j p a r a f ii czy w w ie lu p a r a f ia c h d a n e g o m ia s ta a lb o te ż p o d a ją c w s k a ź n ik lu b lic z b ę m a łż e ń s tw c y w iln y c h . A n a liz o w a n e t u b a d a n ia w s k a z u ją , że w p a r a f ia c h w ie js k ic h m a łż e ń s tw a ty lk o c y w iln e są r z a d k o ­ ścią, a w n ie k tó r y c h p r z y p a d k a c h n a w e t w y ją tk ie m . Z n a c z n ie w ię c e j ta k i c h p r z y p a d k ó w o d n o to w a n o w ś ró d lu d n o ś c i z a tr u d n io n e j w P G R . B a d a n ia w p a r a f ia c h m a ły c h m ia s t o d n o to w u ją w ię k s z ą liczb ę m a łż e ń s tw bez ś lu b u k o śc ie ln e g o . B a d a n ia w G r ó jc u m ó w ią o 42 m a łż e ń s tw a c h c y w iln y c h w b a ­ d a n e j p o p u la c ji p a r a f ia l n e j, z czeg o 12 n ie m a p rz e s z k ó d k a n o n ic z n y c h do z a w a r c ia ś lu b u k o ś c ie ln e g o 23 B a d a n ia w Ł ę c z n e j u ja w n iły , że 2,4% b a d a ­ n y c h osób ż y je b e z ś lu b u k o ś c ie ln e g o 34, a w Ł a p a c h 3,5% n ie z a w a rło ś lu b u w k o ś c i e le 25. Z n a c z n ie w y ż sz y w s k a ź n ik m a łż e ń s tw b ez ś lu b u k o ś c ie ln e g o w y s tę p u je w p a r a f ia c h ś r e d n ic h i jesz c z e w y ż sz y w p a r a f ia c h w ie lk ic h m ia s t. B a d a n ia w P ło c k u w s k a z u ją n a w y s tę p o w a n ie o k o ło 20% o g ó łu m a ł­ ż e ń s tw z a w a r ty c h z p o m in ię c ie m fo r m y k o ś c i e l n e j 26. B a d a n ia w L u b in ie u ja w n ił y w y s tę p o r y a n ie 12% m a łż e ń s tw ty lk o c y w iln y c h i 86,6% m a łż e ń s tw ze ś lu b e m k o ś c ie ln y m (1,4% b a d a n y c h n ie u d z ie liło o d p o w ie d z i) 27. B a d a n ia w p a r a f ii S e rc a Je z u s o w e g o w J a s tr z ę b iu Z d r o ju m ó w ią o is tn i e n iu n a t e r e ­ n ie p a r a f ii w 1974 r o k u 2793 ro d z in , w ty m 2714 k a to lic k ic h i 153 m a łż e ń s tw b ez ś lu b u k o ś c ie ln e g o , z k tó r y c h 14 n ie m a p rz e s z k ó d do z a w a r c ia m a ł­ ż e ń s tw a w k o ś c i e le 2S. P a r a f i a w ie lk o m ie js k a św . F r a n c is z k a w W a rs z a w ie m ó w i o s p e łn ia n iu p r a k t y k i ś lu b u k o śc ie ln e g o w 5 0 % 20, p a r a f ia N o w a H u ­ t a — M o g iła o s p e łn ia n iu te j p r a k t y k i w la ta c h 1957— 1969 w 77% , p rz y cz y m w r o k u 1958 — 91,8% , a w r o k u 1967 — 7 0 ,6 % 30. B a d a n ia w p a r a f ii św . J a k u b a w S zczecin ie u k a z a ły s p e łn ia n ie te j p r a k t y k i w la ta c h 1975— 1980 w 77,7®/», p rz y c z y m za ro b 1975 w s k a ź n ik ten. w y n ió s ł 85,2%,, za r o k 1977 a ż 93% , a za ro k 1980 ty lk o 69,1%, 5. P o g rz e b k a to lic k i Z p r a k t y k je d n o r a z o w y c h p o z o s ta je jesz c z e do o m ó w ie n ia p o g rz e b k a ­ to lic k i. P o d o b n ie ja k c h rz e s t czy I K o m u n ia św . p o g rz e b n a le ż y do n a j ­ 23 P o r. M. D u ś, dz. cy t., 176. 24 P o r. S. O r z e ł , R e l i g i j n o ś ć k a t o l i k ó w w i e j s k o - m i e j s k i c h n a p r z y k ł a ­ d z i e p a r a f i i Ł ę c z n a , L u b lin 1976, 106 (m ps, A r c h iw u m K U L ). 25 P o r. J. W n o i o w s k i , S t r u k t u r a z a w o d o w a a p o s t a w y r e l ig i jn e l u d n o ś c i n a p r z y k ł a d z i e p a r a f i i Ł a p y , L u b lin 1976, 170 (m ps, A r c h iw u m K U L ). 26 p 01% j M a r i a ń s k i , P r a k t y k i r e l i g i j n e w u p r z e m y s ł o w i o n y m m i e ­ ście, K u ltu r a i S p o łe c z e ń s tw o 18(1974) n r 3, 151.

27 S. S e m i k , W p ł y w c z y n n i k a r e l i g i j n e g o n a s p ó j n o ś ć i t r w a ł o ś ć m a ł ­ ż e ń s t w a n a p r z y k ł a d z i e m i e s z k a ń c ó w m i a s t a L u b l i n a , L u b lin 1982, 169 (m p s r o z p r a w y d o k to r s k ie j, A r c h iw u m K U L ). 2® O. T h o m a s , R e l i g i j n o ś ć m i a s t a n o w o u p r z e m y s ł o w i o n e g o n a p r z y ­ k ł a d z i e p a r a f ii S e r c a J e z u s o w e g o w J a s t r z ę b i u Z d r o j u , K a to w ic e 1974, 66 (m ps, A r c h iw u m K U L ). 29 J. G г у с i u k , dz. cyt., 183. 30 S. K a r s z n i a, dz. cyt., 334.

B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L I G I I ₁₄₃ b a r d z ie j p r z e s tr z e g a n y c h p r a k t y k r e l ig i jn y c h w ś ró d k a to lik ó w . N a w e t o so ­ b o m o b o ję tn y m r e l ig i jn i e n a ż y c z e n ie r o d z in y p a r a f ia u rz ą d z a p o g rz e b w e ­ d łu g r y t u a ł u k o śc ie ln e g o . B a d a n ia w C h e łm ie L u b e ls k im s tw ie r d z a ją , że d la 93% k a to lik ó w te g o m ia s ta p o g rz e b k o ś c ie ln y m a z n a c z e n ie , ty lk o d la 2 % n ie m a z n a c z e n ia , a 3,8% n ie u m ie z a ją ć s ta n o w is k a w te j s p r a w i e 31. T e d w a o s ta tn ie w s k a ź n ik i s u g e r u ją is tn ie n ie p o s ta w la ic k ic h w ś ró d r e ­ sp o n d e n tó w . T a k ż e s p e łn ia n ie te j p r a k t y k i u z a le ż n io n e je s t od ś r o d o w is k a s p o łe c z ­ n eg o , ch o c ia ż r ó ż n ic a t a je s t m n ie j o s tr a n iż p rz y w c z e śn ie j o m a w ia n y c h p r a k ty k a c h . W w ię k sz o ś c i o p ra c o w a n y c h b a d a ń w p a r a f ia c h w ie js k ic h n ie o d n o to w a n o p o g rz e b ó w św ie c k ic h . T y lk o w p a r a f ii Iw o n ic z i L u b ie l n a p r z e s tr z e n i k il k u l a t m ia ł m ie js c e je d e n p o g rz e b św ie c k i. R ó w n ie ż w p a r a ­ f ia c h m a ły c h m ia s t p r a k t y k a p o g rz e b u k a to lic k ie g o m a c h a r a k t e r p o w s z e c h ­ n y . 18,5% r e s p o n d e n tó w w Ł a p a c h z g a d z a się, że „ k to m a p o g rz e b k o ś c ie ln y , p ó jd z ie do n ie b a ”, 12,5% z g a d z a się z ty m ty lk o częścio w o , a 65% n ie z g a ­ d z a s i ę 82. N a to sa m o p y ta n ie re s p o n d e n c i w p a r a f ii św . A le k s a n d r a w S u ­ w a łk a c h u d z ie lili n a s tę p u ją c y c h o d p o w ie d z i: z g a d z a się 6% , częścio w o z g a ­ d za się 30,9% i w c a le n ie z g a d z a się 5 6 ,2 % 33. B a d a n ia p ro w a d z o n e w L u b a r to w ie m ó w ią , że w d z ie s ię c io le c iu 1967— 1976 ty lk o 15 p o g rz e b ó w (1,5%) n a 975 (98,5%) m ia ło c h a r a k t e r ś w i e c k i 34. B a d a n ia p ro w a d z o n e w w ie lk ic h m ia s ta c h w s k a z u ją n a n ie c o w y ż sz y w s k a ź n ik p o g rz e b ó w bez u d z ia łu k s ię d z a k a to lic k ie g o . W N o w e j H u c ie — M o g ile b y ło 7— 10% p o ­ g rz e b ó w ś w i e c k i c h ss, a b a d a n ia w p a r a f ii św . J a k u b a w S z c z e c in ie w y k a ­ z a ły 10— 12% p o g rz e b ó w b ez u d z ia łu k s ię d z a 3S.

R e a s u m u ją c m o ż n a s tw ie rd z ić , że p r a k t y k i je d n o r a z o w e są sp ełn ian e- w w y s o k im s to p n iu , a le z a s ię g ic h s p e łn ia n ia u w a r u n k o w a n y je s t ś r o d o w i­ s k ie m sp o łe c z n y m . W w y p e łn ia n iu ty c h p r a k t y k n ie m a łą ro lę s p e łn ia ś r o ­ d o w isk o sp o łe c z n e i p r e s ja s p o łe c z n a w s to s u n k u do je d n o s tk i. C z y n n ik i te u t r z y m u j ą je d n o s tk ę w g r a n ic a c h t r a d y c ji i z w y c z a jó w p o w s z e c h n ie p r z y j ę ­ ty c h . J a k r e z y g n a c ja z p r a k t y k je d n o r a z o w y c h n ie m u s i ś w ia d c z y ć o b r a k u w ia ry , ta k te ż p r z y w ią z a n ie do ty c h p r a k t y k n ie z a w sz e m ó w i o m o ty w a c h r e l ig i jn y c h le ż ą c y c h u p o d s ta w d e c y z ji ic h p rz y ję c ia .

ks. R y s z a r d K a m i ń s k i , Sied lce-L u b lin .

II. B IB L IO G R A F IA P R A C Z Z A K R E S U S O C J O L O G II W A R T O Ś C I O d k il k u n a s t u la t t r w a w E u ro p ie Z a c h o d n ie j o ż y w io n a d y s k u s ja so ­ c jo lo g ic z n a n a d p r o b l e m a ty k ą w a rto ś c i. M ó w i się o p r z e m ia n a c h w a r to ś c i lu b o ic h u p a d k u , o p lu r a liz m ie i r e la ty w iz m ie w a rto ś c i, o z m ie rz c h u t r a d y ­ c y jn y c h w a r to ś c i m o r a ln y c h i sp o łe c z n y c h . O d k il k u n a s t u l a t to c z y się w E u ro p ie Z a c h o d n ie j d y s k u s ja n a d h ip o te z ą w y s u n ię t ą p rz e z so c jo lo g a a m e r y k a ń s k ie g o R . I n g l e h a r t a o p o w o ln e j, a le s ta łe j p r z e m ia n ie od „ m a t e r i a ln y c h ” do „ p o n a d m a te r ia ln y c h ” w a rto ś c i. W n ie k tó r y c h k r a j a c h b a ­ d a n ia n a d w a r to ś c ia m i p o ja w iły s ię w k o n te k ś c ie ro z w a ż a ń n a d c z y n n ik a m i o b ie k ty w n y m i i s u b ie k ty w n y m i o k r e ś la ją c y m i ja k o ś ć ży cia .

P r z e jś c ie od s p o łe c z e ń s tw a p rz e m y s ło w e g o do p o p rz e m y s ło w e g o z b ie g a 31 Z. G r

a

a r

n

144 B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I się z e r o z ją tr a d y c y jn y c h w a r to ś c i m ie s z c z a ń s k ic h ( b ü r g e r li c h e W e r te ). N ie ­ k tó r z y b a d a c z e o p in ii p u b lic z n e j m ó w ią n a w e t o u p a d k u w a r to ś c i tr a d y c y j­ n y c h , z w ła sz c z a w d z ie d z in ie p o s z a n o w a n ia w ła s n o ś c i, s z a c u n k u d la i n s t y ­ t u c j i sp o łe c z n y c h , m o r a ln o ś c i p r a c y (E. N o e 11 e - N e u m a n n). I n n i p o d k r e ś la ją k o n ie c z n o ść u w z g lę d n ie n ia p o d z ia łu n a w a r to ś c i p o d s ta w o w e ( G r u n d w e r t e ) i in s tr u m e n ta l n e (i n s t r u m e n t e i l e W e r te ).

B a d a n ia e m p iry c z n e z d a ją się w sk a z y w a ć , że w a r to ś c i p o d s ta w o w e z m i e n ia ją się n ie z n a c z n ie i w z w ią z k u z ty m n ie is tn i e ją is to tn e ró ż n ic e m ię d z y p o k o le n ie m ro d z ic ó w i d zieci. N a p r z y k ła d p o k ó j b y ł z a w sz e w a r ­ t o ś c ią c e n tr a ln ą , ja k k o lw ie k o b e c n ie czę śc ie j niż d a w n ie j m ó w i się n a te n te m a t. W a rto ś c i in s tr u m e n ta l n e z m ie n ia ją się d ość s z y b k o w s p o łe c z e ń s tw ie w s p ó łc z e s n y m . R a c jo n a ln ie z o rg a n iz o w a n e s p o łe c z e ń s tw a n ie ty lk o p r z y ­ c z y n ia ją się do w z r o s tu w y tw a r z a n y c h d ó b r m a te r ia ln y c h , a le ró w n ie ż p o ­ b u d z a ją do s z u k a n ia n o w y c h r o z w ią z a ń i w a r to ś c io w a ń m o r a ln y c h . A k c e n ­ t u j e się w sp o só b sz c z e g ó ln y n ie k tó r e w a r to ś c i p o d s ta w o w e (np. h u m a n i t a ­ r y z m i s p r a w ie d liw o ś ć s p o łe c z n ą ) o ra z s z u k a n o w y c h w a r to ś c i in s tr u m e n ­ t a l n y c h (G S c h m i d t c h e n).

I l u s t r a c j ą to c z ą c e j się d y s k u s ji je s t z a łą c z o n a p o n iż e j b ib lio g r a fia . Z a ­ w ie r a o n a w y k a z k s ią ż e k , a r t y k u łó w i r o z p r a w ze s t r e f y ję z y k a n ie m ie c ­ k ie g o p o ś w ię c o n y c h w p r o s t lu b u b o c z n ie p r z e m ia n o m w a r to ś c i w sp o łe c z e ń ­ s tw a c h w y so k o ro z w in ię ty c h E u r o p y Z a c h o d n ie j (R FN , A u s tr ia , S z w a jc a r ia i częścio w o N RD ). D o ty c z y w z a s a d z ie o s ta tn ie g o p ię tn a s to le c ia (1970— 1985) i u w y p u k la sz c zeg ó ln ie t r w a j ą c ą w c ią ż d y s k u s ję n a d p r z e m ia n a m i w a rto ś c i, od w a r to ś c i „ m a t e r i a ln y c h ” do „ p o n a d m a te r ia ln y c h ”. A l l e r b e с к K. R., H o a g W. J., U m f r a g e f o r s c h u n g u n d W e r t e w a n d e l . K o r r e f e r a t z u m R e f e r a t v o n U w e E n g f e r , K a r l H in r i c h s , H e l m u t W i e s e n - thal: „ A r b e i t s w e r t e i m W a n d e l ’’, w . K ris e d e r A r b e i t s g e s e l l e s c h a f t ? V e r h a n ­ d l u n g e n d e s 21. D e u t s c h e n S o z i o l o g e n t a g e s i n B a m b e r g 1982, w y d . J. M a t - t h e s, F r a n k f u r t a m M. 1983, 455—462. A l l e r b e c k K ,, H o a g W. J., J u g e n d o h n e Z u k u n f t ? E i n s t e l l u n g e n , U m w e l t , L e b e n s p e r s p e k t i v e n , M ü n c h e n 1985. A r z b e r g e r K. , M u r c k M. , S c h u m a c h e r J., Die B ü r g e r . B e d ü r ­ f n i s s e — E i n s t e l l u n g e n — V e r h a l t e n , K ö n ig s te in /T s , 1979. A y a l E. B,, W e r t s y s t e m u n d w i r t s c h a f t l i c h e E n t w i c k l u n g i n J a p a n u n d Thaila.nd, w : G e s e l l s c h a f t i n d e r i n d u s t r i e l l e n R e v o l u t i o n , w y d . R. B r a u n i in., K ö ln 1973, 37— 53. B a r g i e l T., Ü b e r l e g u n g e n u n d M a t e r i a l i e n z u W e r t d i s p a r i t ä t e n u n d W e r t w a n d e l i n d e r B R D , w : W e r t w a n d e l u n d g e s e l l s c h a f t l i c h e r W a n d e l , w y d . H . K l a g e s i P . K m i e c i a k, F r a n k f u r t — N e w Y o rk 1979, 147— 184. B a u e r C., H a u s a H. , K u z m i c s H. , S c h m e i k a l B., S o z i a le I n d i k a t o r e n z u r L e b e n s q u a l i t ä t . E i n Ü b e r b l i c k ü b e r E n t w i c k l u n g u n d P r o ­ b l e m s t e l l u n g , W ie n 1973. T e n ż e , S o z i a le I n d i k a t o r e n z u r L e b e n s q u a l i t ä t . P e r s p e k t i v e n u n d V o r ­ sc h lä g e ( m i t A n h a n g ) , W ie n 1973. T e n ż e , S o z i a le I n d i k a t o r e n z u r L e b e n s q u a l i t ä t II, W ie n 1974. B a u m a n n U., W e r t w a n d e l i m J u g e n d a l t e r , T ü b in g e n 1978. B e c h m a n n A., N u t z w e r t a n a l y s e n u n d so z ia le I n d i k a t o r e n , w : W e r t ­ w a n d e l u n d g e s e l l s c h a f t l i c h e r W a n d e l , w y d . H . K l a g e s i P. K m i e ­ c i а к, F r a n k f u r t — N e w Y o rk 1979, 517—529. B e d ü r f n i s s e , W e r t e u n d N o r m e n i m W a n d e l , t. I: G r u n d l a g e n , M o d e l le u n d P r o s p e k t i v e n , w y d . H. S t a c h o w i a k i. T. E l l w e i n , M ü n c h e n - P a - d e r b o r n - W ie n - Z ü r ic h 1982. B e d ü r f n i s s e , W e r t e u n d N o r m e n i m W a n d e l , t. II: M e t h o d e n u n d A n a ­ ly s e n , w y d . H . S t a c h o w i a k , T. H e r r m a n n i K. S t a p f , M ü n c h e n - - P a d e r b o r n - W ie n - Z ü r ic h 1982.

B IU L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I ₁₄₅ B e r g e r R., M o h r H. M. A u s g e w ä h l t e A s p e k t e d e r W h o l f a h r t s e n - t w i c k l u n g i n d e r B u n d e s r e p u b l i k D e u t s c h l a n d v o n 1978 bis 1984, w : S o z i o - logie u n d g e s e l l s c h a f t l i c h e E n t w i c k l u n g . 22. D e u t s c h e r S o z i o l o g e n t a g 1984. B e i t r ä g e d e r S e k t i o n s - u n d A d - h o c - G r u p p e n , w y d . H . W. F r a n z , G p la d e n 1985, 296— 299. B i n g e 1 P., W i d e r d a s A u f p f r o p f e n v o n W e r t v o r s t e l l u n g e n , A llg e m e in e r S c h u la n z e ig e r 16(1982) n r 4, 114— 118. B l e i s t e i n R., W e r t w a n d e l o d e r W e r t z e r f a l l , S tim m e n d e r Z eit 104(1982) n r 6, 363— 372. B ö h m T h., V e r i n n e r l i c h u n g des A n d e r e n . Der s t r u k t u r e l l e K o n n e x v o n M oral, I d e n t i t ä t u n d H e r r s c h a f t , F r a n k f u r t- N e w Y o rk 1983. B ö l t k e n F., G e h r i n g A., Z u r E m p i r i e d e s P o s t m a t e r i a l i s m u s . Q u o ta u n d R a n d o m , Ä p f e l u n d B i r n e n , K r a u t u n d R ü b e n , Z A - I n f o r m a tio n 1984, n r 15, 38— 52. B ö l t k e n F., J a g o d z i ń s k i W., P o s t m a t e r i a l i s m u s i n d e r K r is e , Z A - I n f o r m a tio n 1983, n r 12, 11—20. T e n ż e , V ie l L ä r m u m N ic h t s ? Z u r „ s t il le n R e v o l u t i o n i n d e r B u n d e s ­ r e p u b l i k 1970— 1980. P a p ie r, p r ä s e n t i e r t a u r d e m 5. W o r k s h o p („Politische P s y c h o l o g i e ” in B e r li n , N o v e m b e r 1983. T e n ż e , P o s t m a t e r i a l i s m u s i n t h e E u r o p e n C o m m u n i t y 1970 to 1980, C o m p a r a tiv e P o litic a l S tu d ie s 17(1985) n r 4, 453—484. В о p p G., Z e r f a l l d e r p o l i t i s c h e n K u l t u r ? W e r t v o r S t e l l u n g e n i m W a n ­ del, M ö n c h e n g la d b a c h 1984. B o r a A., L i e b 1 K ., E i n s t e l l u n g e n zum. S c h w a n g e r s c h a f ts a b r u c h . Z u r B e o .e u tu n g g e n e r a l i s i e r t e r W e r t s y s t e m e in K o n f l i k t s i t u a t i o n e m , w : S o z i o lo g i e u n d g e s e l l s c h a f t l i c h e E n t w i c k l u n g . 22. D e u t s c h e r S o z i o l o g e n t a g 1984. B e i ­ tr ä g e d e r S e k t i o n s - u n d A d - h o c - G r u p p e n , w y d . H . W. F r a n z, O p la d e n 1985, 451—453. B r u n m a y r E., L e b e n s k o n z e p t e u n d W e r t v o r S te l l u n g e n öster. J u g e n d ­ licher. E in e e m p i r i s c h e S t u d i e , L in z 1978. D e n z H., E n t f r e m d u n g u n d W e r t w a n d e l . E r g e b n is s e e in e r e m p i r i s c h e n U n t e r s u c h u n g v o n J u g e n d l i c h e n , L in z 1983. D i t t r i c h K. H ., W e r t o r i e n t i e r u n g i n d e r Z e i t w a h r n e h m u n g . E in e e m ­ p ir is c h e U n t e r s u c h u n g z u r W e r t d y n a m i k i n d e r s o z i a l s t a a t l i c h e n D e m o k r a t i e , S p e y e r 1982 ( u n v e r ö f f e n tlic h e s M a n u s k rip t). E n g f e r U., H i n r i c h s K. , W i e s e n t h a l H ., A r b e i t s w e r t e i m W a n d e l . E m p i r i s c h e A n a l y s e n z u m Z u s a m m e n h a n g v o n u n k o n v e n t i o n e l l e n W e r t e n u n d A r b e i t s b e t e i l i g u n g , w : K r i s e d e r A r b e i t s g e s e l l s c h a f t ? V e r h a n d ­ l u n g e n des 21. D e u t s c h e n S o zi o lo g e n t a g e s i n B a m b e r g 1982, w y d . J. M a t - t h e s, F r a n k f u r t a m M. 1983, 434—454. D as e u r o p ä i s c h e E r b e u n d s e i n e c h r i s t l i c h e Z u k u n f t , w y d . N. L u b k o - w i с z, K ö ln 1985. F e l l i n g A., P e t e r s J., S c h r e u d e r O., B ü r g e r l i c h e u n d a l t e r ­ n a t i v ^ ' W e r t o r i e n t i e r u n g e n i n d e n N i e d e r l a n d e n , K ö ln e r Z e its c h r if t f ü r S o ­ zio lo g ie u n d S o z ia lp s y c h o lo g ie 35(1983) n r 1, 83— 107. F i e t k a u H. J., W e r t w a n d e l u n d so z ia le D i e n s t l e i s t u n g , I n t e r n a t i o n a l e s I n s t i t u t f ü r U m w e l t u n d G e s e l l s c h a f t I I U V G / 8 0 — 6, B e rlin 1980. T e n ż e , N e u e W e r t e a u s h a n d l u n g s t h e o r e t i s c h e r S ic h t , B e r lin 1982. F i e t k a u H. , J. H a s s e b r a u c k M. , W a t t s N., D er i n t e r n a t i o n a l e U m w e l t f r a g e b o g e n (I1UG): E i n I n s t r u m e n t a r i u m z u r E r f a s s u n g u m w e l t b e z o ­ g e n e r W e r t e , B e r lin 1981. F i e t k a u H. J., K e s s e l H. , T i s c h l e r W., U m w e l t i m S p i e g e l d e r ö f f e n t l i c h e n M e i n u n g , F r a n k f u r t a m M. 1982. F r o m m E., M e r z K ., V e r f a l l d e r W e r t e i n d e r k a p i t a l i s t i s c h e n G e ­ s e l l s c h a f t , E in h e it 37(1982) n r 3, 295—301. F u c h s A., V e r h a lte n , E i n s t e l l u n g e n , W e r t e . U n t e r s u c h u n g e n i m e u -Iß — C o l l e c t a n e a T h e o l o g i e a

146 B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L I G I I r o p ä i s c h e n R a u m . P r ä s e n t a t i o n b e i d e r T a g u n g d e r L a n d e s z e n t r a l e ,f ü r p o ­ li ti s c h e B i l d u n g , R h e in la n d - P f a lz , F e b e r 1979. G a b e l e E., K i r s c h W. , T r e f f e r ! J., W e r t e v o n F ü h r u n g s k r ä f t e n , d e r d e u t s c h e n W i r t s c h a f t , M ü n c h e n 1977. G a r z D., S t r u k t u r g e n e s e u n d M oral. R e k o n s t r u k t i v e S o z i a l i s a t i o n s f o r - w : S o z i a l e r W a n d e l in W e s t e u r o p a . V e r h a n d l u n g e n d e s 19. D e u t s c h e n S o z i o l o - w i s s e n s c h a f t l i c h e n F o r s c h u n g , t. 60), O p la d e n 1984. G l a t z e r W. , Z a p f W ., L e b e n s q u a l i t ä t i n d e r B u n d e s r e p u b l i k , w : L e ­ b e n s q u a l i t ä t i n d e r B u n d e s r e p u b l i k . O b j e k t i v e L e b e n s b e d i n g u n g e n u n d s u b ­ j e k t i v e s W o h l b e f i n d e n , w y d . W. G l a t z e r i W. Z a p f , F r a n k f u r t a m M.. 1984, 391—401. G r a b n e r - H a i d e r A.. E t h o s u n d R e li g io n . E n t s t e h u n g n e u e r L e b e n s ­ w e r t e i n d e r m o d e r n e n G e s e l l s c h a f t , M a in z 1983. G r e v e n M. T h., P a r t e i e n s y s t e m , W e r t w a n d e l u n d n e u e M a r g i n a l i t ä t , w : S o z i a l e r W a n d e l i n W e s t e u r o p a . V e r h a n d l u n g e n des 19. D e u t s c h e n S o z i o lo ­ g e n t a g e s 17.— 20. A p r i l 1979 i m I n t e r n a t i o n a l e n C o n g r e s s C e n t r u m (ICC) i n B e r li n , w y d . J. M a 11 h e s, F r a n k f u r t — N e w Y o rk 1979, 574— 590. G r e w e H ., K r i t i s c h e r O p t i m i s m u s a n d e r S c h w e l l e z u m B e r u f s l e b e n . N e u e r e D a t e n z u m s o z ia le n U m f e l d J u g e n d l i c h e r , D ie F r a u in u n s e r e r Z e it 1984, n r 2, 19— 26. G r o s s e r A., I n w e s s e n N a m e n ? W e r t e u n d W i r k l i c h k e i t i n d e r Politik,. F r a n k f u r t- B e r li n - W ie n 1976. G u g g e n b e r g e r B., H a t t i c h M. , H a y e k F . A. v o n , S c h e 1-s k y H., S c h w a r z W. , S t a h l H. , T e n b r u c k F. H. , W i n g e n M W e r t v e r z i c h t i n d e r I n d u s t r i e g e s e l l s c h a f t ? B o n n 1976. G ü n t h e r H ., D ie v e r w ö h n t e G e n e r a ti o n ? L e b e n s s t i l e u n d W e l t b i l d e r 14— 19 J ä h r i g e r . E in e e m p i r i s c h e U n t e r s u c h u n g , K ö ln 1982. H a g s t o t z W., Z u r M e s s u n g v o n W e r t w a n d e l i m A l l b u s ’82. P r o b l e m e u n t e r s c h i e d l i c h e r O p e r a t i o n a l i s i e r u n g d e s I n g l e h a r t - l n d e x , w : S o z i o lo g i e u n d g e s e l l s c h a f t l i c h e E n t w i c k l u n g . 22. D e u t s c h e r S o z i o l o g e n t a g 1984. B e i t r ä g e d e r S e k t i o n s - u n d A d - h o c - G r u p p e n , w y d . H . W. F r a n z , O p la d e n 1985, 460—463. H a l l e r M., Die E r f a s s u n g v o n W e r t o r i e n t i e r u n g e n m i t H i l f e a l l g e m e i ­ n e r B e v ö l k e r u n g s u m f r a g e n , w : S o z i o lo g i e u n d g e s e l l s c h a f t l i c h e E n t w i c k l u n g . 22. D e u t s c h e r S o z i o l o g e n t a g 1984. B e it r ä g e d e r S e k t i o n s - u n d A d - h o c - G r u p p e n , . w y d . H. W. F r a n z , O p la d e n 1985, 339—341. H a s s e n s t e i n B., E v o l u t i o n u n d W e r t e , w : E v o l u t i o n u n d M e n s c h e n ­ b ild , w y d . R. J. R i e d 1 i F. K r e u z e r , H a m b u r g 1983, 59— 131. H e i n t z P., S u b j e k t i v e u n d i n s t i t u t i o n a l i s i e r t e W e r t e i n d e r G e g e n ­ w a r t s g e s e l l s c h a f t , w : So z i o lo g i e i n w e l t b ü r g e r l i c h e r A b s i c h t . F e s t s c h r i f t f ü r R e n é K ö n i g z u m 75. G e b u r t s t a g , w y d . H . v o n A l e m a n n i H. P. T h u r n , O p la d e n 1981, 158— 174. H e r z T., D er W a n d e l v o n W e r t v o r s t e l l u n g e n i n w e s t l i c h e n I n d u s t r i e ­ g e s e l l s c h a f t e n , K ö ln e r Z e its c h r if t f ü r S o zio lo g ie u n d S o z ia lp s y c h o lo g ie 31(1979) n r 2, 282— 302. H e r z T. A., W e r t e w a n d e l : I m m u n i s i e r u n g u n d A b s c h o t t u n g . E r w i d e ­ r u n g a u f die R e p l i k v o n R o n a l d I n g l e h a r t z u m A u f s a t z : ’’D e r W a n d e l v o n W e r t v o r s t e l l u n g e n i n w e s t l i c h e n I n d u s t r i e g e s e l l s c h a f t e n ”, K ö ln e r Z e it s c h r i f t f ü r S o zio lo g ie u n d S o z ia lp s y c h o lo g ie 33(1981) n r 1, 197— 198. H i l l m a n n K. H ., D ie W a c h s t u m s k r i s e als W e r t p r o b l e m , G e g e n w a r t­ s k u n d e 24(1975) n r 1, 19— 31. T e n ż e , D er W a n d e l d e r W e r t h a l t u n g e n d e r B e v ö l k e r u n g i m A l l g e m e i ­ n e n u n d d e r K o n s u m e n t e n i m B e s o n d e r e n als V o r a u s s e t z u n g f ü r e i n e e f f i ­ z i e n t e U m w e l t s c h u t z p o l i t i k , w : ö e k o l o g i e z w i s c h e n w i r t s c h a f t l i c h e r u n d so ­ z i a le r V e r a n t w o r t u n g , w y d . S tu d e n te n - C o m ite e f ü r U m w e lt- Ö e k o n o m ik , B e r n 1978, 120— 134.

B IU L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I ₁₄₇

T e n ż e , U m w e l t k r i s e u n d W e r t w a n d e l . D ie U m w e r t u n g d e r W e r t e als S t r a t e g i e d e s Ü b e r le b e n s , F r a n k f u r t a m M. 1981.

H o e p f l i n g e r F., W e r t o r i e n t i e r u n g e n u n d K i n d e r w u n s c h bei S c h w e i ­ z e r E h e p a a r e n , S c h w e iz e ris c h e Z e its c h r if t f ü r S o zio lo g ie 8(1982) n r 2, 219-236. H o l z e O. G., L e b e n s e n t w ü r f e d e r J ü n g e r e n u n d L e b e n s v o l l z u g d e r Ä l t e r e n — M e n s c h l i c h e s L e b e n i m S p a n n u n g s f e l d v o n G r u n d w e r t e n u n d L e b e n s s t i l , w : R o ta r y C lu b H a n n o v e r - B a llh e f : L o c c u m e r S y m p o s io n 1981, 15— 29. H o n d r i c h K. O., B e d ü r f n i s s e , W e r t e u n d soziale S t e u e r u n g , w : W e r t e ­ i n s t e l l u n g u n d W e r t w a n d e l (H e ft 12 d e r W e r k s ta t tb e f t e f ü r Z u k u n f ts f o r ­ sc h u n g ), B e r li n - P a d e r b o r n 1978, Î3— 52. T e n ż e , Z u r W a n d e l b a r k e i t v o n i n d i v i d u e l l e n E i n s t e l l u n g e n i n m o d e r ­ n e n G e s e l l s c h a f t e n , w : B e d ü r f n i s s e — S t a b i l i t ä t u n d W a n d e l , w y d . K . O., H o n d r i c h i R. V o l l m e r , O p la d e n 1983, 75— 100. H o r n s t e i n W., B e o b a c h t u n g e n u n d E r k l ä r u n g s v e r s u c h e z u r W e r t ­ o r i e n t i e r u n g d e r S t u d i e r e n d e n h e u t e , P o litis c h e A k a d e m ie T u tz in g 1980 (als M a n u s k r ip t g e d ru c k t). I n g l e h a r t R., L e b e n s q u a l i t ä t : e in e G e n e r a t i o n e n f r a g e , P sy c h o lo g ie h e u te 6(1979) n r 9, 24—29. T e n ż e , W e r t w a n d e l i n d e n w e s t l i c h e n G e s e l l s c h a f t e n : P o li ti s c h e K o n s e ­ q u e n z e n v o n m a t e r i a l i s t i s c h e n u n d p o s t m a t e r i a l i s t i s c h e n P r i o r i t ä t e n , w : W e r t ­ w a n d e l u n d g e s e l l s c h a f t l i c h e r W a n d e l , w y d . H . K l a g e s i P. K m i e c i a k, F r a n k f u r t- N e w - Y o r k 1979, 279—316. T e n ż e , S o z i o ö k o n o m i s c h e W e r t h a l t u n g e n , w : G r u n d b e g r i f f e d e r W i r t ­ s c h a f t s p s y c h o l o g i e , w y d . C. H о y o s, W . К r o e b e r - R i e 1, L. v o n R o- s e n s t i e l i B. S t r ü m p e l , M ü n c h e n 1980, 409—419. T e n ż e , Z u s a m m e n h a n g z w i s c h e n s o z i o ö k o n o m i s c h e n B e d i n g u n g e n u n d i n d i v i d u e l l e n W e r t p r i o r i t ä t e n , K ö ln e r Z e its c h r if t f ü r S o z io lo g ie u n d S o z ia l­ p sy c h o lo g ie 32(1980) n r 1, 144— 153. T e n ż e , T r a d i t i o n e l l e p o li ti s c h e T r e n n u n g s l i n i e n u n d die E n t w i c k l u n g d e r P o l i t i k i n w e s t l i c h e n G e s e l l s c h a f t e n , P o litis c h e V ie r t e lj a h r e s s c h r if t 24(1983) n r 2, 139^-165. J a g o d z i ń s k i W:, S o z i a l s t r u k t u r , W e r t o r i e n t i e r u n g e n u n d P a r t e i b i n ­ d u n g : Z u r P r o b l e m a t i k e i n e s S o z i a l i s a t i o n s m o d e l l s , Z e it s c h r i f t f ü r S o zio lo g ie 10(1981) n r 2, 170— 191. T e n ż e , W i e t r a n s f o r m i e r t m a n la b i le i n st a b il e R e l a t i o n e n ? Z u r P e r ­ s i s t e n z p o s t m a t e r i a l i s t i s c h e r W e r t o r i e n t i e r u n g e n , Z e its c h r if t f ü r S o zio lo g ie 13(1984) n r 3, 225— 242. J a i d e W ., W e r t e w a n d e l ? G r u n d f r a g e n z u e i n e r D i s k u s s i o n , O p la d e n 1983. J o n a s H. , M i e t h D., W a s f ü r m o r g e n l e b e n s w i c h t i g ist. U n e n t d e c k t e Z u k u n f t s w e r t e , F r e i b u r g im B r. 1983. K a n d i 1 F., T r a d i t i o n a l e W e r t e i m E n t w i c k l u n g s p r o z e s s . V e r s u c h e i n e r a l l g e m e i n e n t h e o r e t i s c h e n G r u n d l e g u n g t r a d i t i o n a l i s t i s c h o r i e n t i e r t e r e n t w i ­ c k l u n g s p o l i t i s c h e r K o n z e p t i o n e n , B e r lin 1975. K e r s t i e n s L., W e r t w a n d e l in d e r h e u t i g e n J u g e n d , I b w .- J o u r n a l 20(1982) n r 3, 37—41. K l a g e s H ., W e r t e als O b j e k t d e r Z u k u n f t s f o r s c h u n g , w : Die F r a g e n a c h e u r o p ä i s c h e r Z u k u n f t s f o r s c h u n g , w y d . I n s t i t u t f ü r Z u k u n f ts f o r s c h u n g , B e r lin 1976/77, 233— 249. T e n ż e , H a n d l u n g s r e l e v a n t e P r o b l e m e u n d P e r s p e k t i v e n d e r s o z io lo ­ g i s c h e n W e r t f o r s c h u n g , w : H a n d l u n g s t h e o r i e n i n t e r d i s z i p l i n ä r IV , w y d . H. L e n k , M ü n c h e n 1977, 291—306. T e n ż e , W e r t w a n d e l u n d W e r t v e r l u s t i n d e r G e g e n w a r t s g e s e l l s c h a f t , w: ö f f e n t l i c h e M e i n u n g u n d so z ia le r W a n d e l . F ü r E l i s a b e t h N o e l l e - N e u m a n n ,

148 B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L I G I I w y d . H, В a i e r, H . M. K e p p l i n g e r i K, R e u m a n n , O p la d e n 1981, 359— 380. T e n ż e , W e r t w a n d e l u n d G e s e l l s c h a f t s k r i s e i n d e r s o z i a l s t a a t l i c h e n D e ­ m o k r a t i e , w : K r i s e d e r A r b e i t s g e s e l l s c h a f t ? V e r h a n d l u n g e n d e s 21. D e u G s e h e n S o z i o l o g e n t a g e s i n B a m b e r g 1982, w y d . J. M a 11 h e s, F r a n k f u r t a m M . 1983, 341—352. T e n ż e , W e r t o r i e n t i e r u n g e n im. W a n d e l . R ü c k b l i c k , G e g e n w a r t s a n a l y s e , P r o g n o s e n , 'F r a n k f u r t a m M. 1984. K l a g e s H. , H e r b e r t W·, W e r t o r i e n t i e r u n g u n d S t a a t s b e z u g . U n t e r ­ s u c h u n g e n z u r p o l i t i s c h e n K u l t u r i n d e r B u n d e s r e p u b l i k D e u t s c h l a n d , S p e y ­ e r 1982 ( u n v e r ö f f e n tlic h e s M a n u s k rip t). T e n ż e , W e r t o r i e n t i e r u n g u n d S t a a t s b e z u g . U n t e r s u c h u n g e n z u r politi­ s c h e n K u l t u r i n d e r B u n d e s r e p u b l i k D e u t s c h l a n d , F r a n k f u r t - N e w Y o rk 1983. K l i n g e r J., J u g e n d l i c h e u n d W e r t h a l t u n g e n , w : J u g e n d h e u t e — b e­ t r e u t o d e r s e l b s t b e s t i m m t ? , w y d . H. J a n i g, M ü n c h e n 1981, 45— 61. K m i e c i a k P., W e r t s t r u k t u r e n u n d W e r t w a n d l u n g e n in d e r B u n d e s ­ r e p u b l i k — B e r i c h t ü b e r e i n l a u f e n d e s F o r s c h u n g s p r o j e k t , w : G e s e l l s c h a f t ­ s p o l it is c h e Z i e l s y s t e m e . S o z i a le I n d i k a t o r e n I V . K o n z e p t e u n d F o r s c h u n g s a n ­ sätze. S e k tio n S o z ia le I n d ik a to r e n in d e r D e u ts c h e n G e s e lls c h a ft f ü r S o zio ­ lo g ie, F r a n k f u r t — N e w Y o rk 1976, 3— 39. T e n ż e , W e r t s t r u k t u r e n u n d W e r t w a n d e l i n d e r B u n d e s r e p u b l i k D e u t ­ s c h l a n d . G r u n d l a g e n e in e r i n t e r d i s z i p l i n ä r e n e m p i r i s c h e n W e r t f o r s c h u n g m i t e i n e r S e k u n d ä r a n a l y s e v o n U m f r a g e d a t e n , G ö ttin g e n 1976. T e n ż e , P l ä d o y e r f ü r die W e r t f o r s c h u n g als d r i n g e n d e r f o r d e r l i c h e n e u e i n t e r d i s z i p l i n ä r e F o r s c h u n g s r i c h t u n g , A n a ly s e n u n d P ro g n o s e n 1977, n r 52, 19— 22. T e n ż e . W e r t e v e r f a l l als K e r n p r o b l e m w e s t l i c h e r G e g e n w a r t s g e s e l l s c h a f ­ te n ? M ö g l i c h k e i t e n d e r A n a l y s e u n d P r o b l e m b e w ä l t i g u n g , S o n d e 11(1978) n r 2— 3, 126— 137. T e n ż e , U r s a c h e n u n d K o n s e q u e n z e n d e r d e m o g r a p h i s c h e n E n t w i c k ­ lu n g v o r d e m H i n t e r g r u n d d e s W e r t w a n d e l , w : S c h r u m p f e n d e B e v ö l k e r u n g — W a c h s e n d e P r o b le m e ? U r s a c h e — F o lg e n — S t r a t e g i e n , w y d . W. D e 1 1 1 - i n g, M ü n c h e n -W ie n 1978, 85— 94. T e n ż e , D er g e g e n w ä r t i g e S t a n d d e r W e r t f o r s c h u n g . A n s a t z p u n k t e — B e g r i f f l i c h k e i t —■ T h e o r i e n — M e t h o d e n — P r a x is , w : F o r t s c h r i t t e d e r M a r k t ­ p s y c h o l o g ie 2, w y d , K . O. H a r t m a n n i K. F. K o p p l e r , F r a n k f u r t a m M . 1980, 21—51. K u d e r a S., D a s B e w u s s t s e i n d e r D e u t s c h e n . E m p i r i s c h e Erg ebnisse , u n d a r b e i ts s o z io l o g is c h e A r g u m e n t e z u e i n i g e n I n t e r p r e t a t i o n s k l i s c h e e s d e r M e i n u n g s - u n d W e r t e f o r s c h u n g . F o r s c h u n g s b e r i c h t e d e r H o c h s c h u l e d e r B u n d e s w e h r , M ü n c h e n 1982. L a n g S., V o l k e r t M ., P r e t e s t : N a c h b e f r a g u n g (P anel) 1977: K o m p o ­ n e n t e n d e r W o h l f a h r t , S P E S ·—‘A r b e its p a p ie r N r. 79, F r a n k f u r t a m M. 1978. L e b e n s b e d i n g u n g e n i n d e r D D R . S i e b z e h n t e T a g u n g z u m S t a n d d e r D D R - F o r s c h u n g i n d e r B u n d e s r e p u b l i k D e u t s c h l a n d 12. bis 15. J u n i 1984, w y d . I. S p i t t m a n n - R ü h l e i G. H e l w i g , K ö ln 1984, L ü b b e H ., D e r W e r t e w a n d e l u n d die A r b e i t s m o r a l ( S c h r i f t e n r e i h e f ü r G e s e l l s c h a f t u n d P o l i t i k 29), 1984. L u k a t i s I., L u k a t i s W ., P r o t e s t a n t e n , K a t h o l i k e n u n d N i c h t - K i r - c h e n m i t g l i e d e r . E i n V e r g l e i c h i h r e r W e r t - u n d O r i e n t i e r u n g s m u s t e r , w : S o ­ ziolo gie u n d g e s e l l s c h a f t l i c h e E n t w i c k l u n g . 22. D e u t s c h e r S o z i o l o g e n t a g 1984, B e i t r ä g e d e r S e k t i o n s - u n d A d - h o c - G r u p p e n , w y d . H . W. F r a n z , O p la d e n 1985, 442—444. L u t h e r E., L e b e n s a n s p r ü c h e u n d W e r t e a n d e r S c h w e l l e z u m 21. J a h r u n d e r t , D e u ts c h e Z e its c h r if t f ü r P h ilo s o p h ie 33(1985) ftr 3, 202— 206. M e u l e m a n n H. , W e r t w a n d e l , k u l t u r e l l e T e i l h a b e u n d so z ia le r W a n ­ del. E in e S y n o p s e d e r W e r t e w a n d l u n g e n i n d e r B u n d e s r e p u b l i k z w i s c h e n