Józef Wiesław Rosłon
"Christliche Theologie des
Judentums", Clemens Thoma,
Aschaffenburg 1978 : [recenzja]
Collectanea Theologica 57/4, 189-192
R E C E N Z J E c ija n ie , ś w ia d c z ą c w z a je m n ie o sw o je j w ie rz e w o b e c d ru g ie j s tro n y i n ie u k r y w a ją c sw e j n ie w ia r y , c z y li s ta w ia ją c so b ie p y ta n i a i d a ją c o d p o w ie d z i. W k sią ż c e ta k ie o d p o w ie d z i s t a r a ł a się d a w a ć s. H e d w ig W a h le n a w y ż e j z e b r a n e p o g lą d y ż y d o w s k ie R o n a ia , w y z n a ją c p r z e k o n a n ia k a to lic k ie . o. J ó z e f W ie s ła w R o s ło n O F M C o n v., W a r s z a w a C le m e n s T H O M A , C h r is tlic h e T h e o lo g ie d e s J u d e n tu m s , w p ro w a d z e n ie — D a v id F 1 u s s e r , A s c h a ffe n b u r g 1978, P a u l P a ttlo c h V e rla g , s. 300 (D er
C h r is t in d e r W e lt, s e r ia V I: D as B u c h d e r B ü c h e r , t. 4 a/b).
K s ią ż k a w k ró tc e b ę d z ie o b c h o d z iła d z ie się c io le c ie sw eg o is tn ie n ia , a le w c ią ż p o s ia d a w a rto ś ć ja k o p ró b a (c h y b a b a rd z o u d a n a ) s y s te m a ty c z n e g o u k a z a n ia r e l a c ji m ię d z y ju d a iz m e m i c h rz e ś c ija ń s tw e m od s tro n y te o lo g ic z n e j n a p r z e s tr z e n i w ie k ó w do czasó w d z is ie js z y c h : ja k i b y ł o b ra z ju d a i z m u w te o lo g ii c h r z e ś c ija ń s k ie j i j a k w id z ie li c h r z e ś c ija ń s tw o u c z e n i ż y d o w sc y , ro z w ija j ą c y n a d a l sw o ją w y k ła d n ię B ib lii w z m ie n ia ją c e j się s y tu a c ji h is to ry c z n e j?
A u to r k s ią ż k i, d r C le m e n ts T h o m a (ur. 1932) je s t p ro f e s o re m z w y c z a jn y m n a u k b ib lijn y c h i ju d a i s t y k i n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m u n iw e r s y te tu w L u c e rn ie . J e s t ró w n ie ż w s p ó łw y d a w c ą i w s p ó łr e d a k to r e m c h rz e ś c ija ń s k o -ż y - d o w sk ie g o c z a so p ism a „ F r e ib u r g e r R u n d b r ie f ” . W g ro n ie w y d a w c ó w je s t o d p o w ie d z ia ln y z a ż y d o w sk ą h is to rię i te o lo g ię n o w e j T h e o lo g isc h e R e a le n z y
k lo p ä d ie . J e s t k o n s u lto r e m d la z a g a d n ie ń s to s u n k u c h r z e ś c ija ń s tw a do ju d a iz m u w w a ty k a ń s k i m S e k r e ta r ia c ie d la S p r a w J e d n o ś c i. O d 1964 r. w y d a je w ie le p u b lik a c ji o h is to r ii i te o lo g ii ż y d o w sk ie j o ra z o te o lo g ic z n y m d ia lo g u z ż y d a m i. Z a w a r to ś ć o m a w ia n e j p o z y c ji m o ż n a po k ro tc e p rz e d s ta w ić n a s tę p u ją c o : P o k r ó tk ie j P r z e d m o w ie n a s tę p u je ja k b y w s tę p czy w p ro w a d z e n ie p ió r a D a w id a F lu s s e r a , p r o f e s o r a z a jm u ją c e g o się c z a sa m i n o w o te s ta m e n to w y m i n a u n iw e rs y te c ie h e b r a js k im w J e ro z o lim ie , n a d k tó re g o tr e ś c ią w a r to się d łu ż e j z a tr z y m a ć , g d y ż d a je o n u ję c ie o g ó ln e p ro b le m ó w , k tó r e z d a n ie m s tr o n y ż y d o w s k ie j p o w in n y z n a le ź ć m ie js c e w c h r z e ś c ija ń s k ie j te o lo g ii ż y d o s tw a , z a ra z e m je s t r e p r e z e n ta c y jn e d la s ta n o w is k a w s p ó łc z e s n y c h u c z o n y c h ż y d o w s k ic h w o b e c J e z u s a C h ry s tu s a , N o w eg o T e s ta m e n tu i z a g a d n ie ń te o lo g ic z n y c h c h r z e ś c ija ń s k ic h . I d e ą p rz e w o d n ią p o d a n y c h t u m y ś li je s t u ła tw ie n ie d ia lo g u c h rz ę ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie g o .
N a d m ie n ić jeszcze w y p a d a p rz e d te m , że k s ią ż k ę sw ą p o św ię c ił a u t o r z m a r łe m u w 1977 r . p rz y ja c ie lo w i ż y d o w sk ie m u , p ro f e s o ro w i d r. M osze S c h w a rc z z B a r H a n u n iw e r s y te tu w T e l A w iw ie , k tó r y w s e m e s tr z e z i m o w y m 1977/78 m ia ł g o śc in n e w y k ła d y n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m w L u c e rn ie n a te m a t P o ję c ia te o lo g ic z n e w e w s p ó łc z e s n e j ż y d o w s k i e j filo z o fii
r e lig ii (T h e o lo g isc h e K o n z e p te in d e r m o d e r n e n jü d is c h e n R e lig io n s p h ilo s o p h ie ). B y ł o n z a a n g a ż o w a n y w s p r a w ie d ia lo g u ż y d o w s k o -c h rz e ś c ija ń s k ie g o .
D a v id F lu s s e r w id z i w k sią ż c e C. T h o m a p o w a ż n y w k ła d do o w ocnego d ia lo g u c h rz e ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie g o . P o z w a la o n a b o w ie m le p ie j p o z n a ć i z r o z u m ie ć d u c h o w o ść ż y d o w sk ą , z w ła sz c z a z o k re s u d ru g ie j ś w ią ty n i o ra z e le m e n ty m y ś li ż y d o w sk ie j p r z y ję te w c h rz e ś c ija ń s tw ie . W ła ś c iw ie u s ta w io n y i o w o cn y d ia lo g n a to m ia s t je s t k o n ie c z n y , b o w ie m , z d a n ie m F lu s s e r a , n a d a l tk w ią u k r y t e w m e n ta ln o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j p r z e ja w y a n ty s e m ity z m u , a c h rz e ś c ija ń s tw o d z is ia j ty lk o w te d y m oże b y ć w ia ry g o d n e , g d y się u w o ln i od s ta r y c h i n o w y c h p rz e ja w ó w a n ty ju d a iz m u i jeszcze g łę b ie j się z a k o rz e n i w sp u ś c iź n ie ż y d o w sk ie j (s. 8). D. F lu s s e r w s k a z u je , że a n ty s e m ity z m d ru g ie j p o ło w y X IX w . n ie m ia ł k o rz e n i c h r z e ś c ija ń s k ic h , le c z się g a ł do ź ró d e ł s ta ro ż y tn e g o a n ty s e m ity z m u g re c k o -rz y m s k ie g o . T a k ż e z a O św ię c im n ie m o ż n a o b w in ia ć c h r z e ś c ija n ja k o ta k ic h , a le m o ty w y ro z p o w s z e c h n ia n e p rz e z a n ty ju d a iz m tr a f ił y u n ic h n a n ie d o s ta te c z n e u ś w ia d o m ie n ie , co u w a
ża z k o le i za w in ę ó w c z e sn y c h teo lo g ó w , d u s z p a s te rz y i n a u c z y c ie li re lig ii, n ie u k a z u ją c y c h n a le ż y c ie z w ią z k ó w łą c z ą c y c h c h rz e ś c ija ń s tw o z ju d a iz m e m . T u w id z i p o w a ż n ą r a c j ę za p o tr z e b ą c h r z e ś c ija ń s k ie j te o lo g ii ju d a iz m u , k tó r a w in n a o b e jm o w a ć d w ie g łó w n e d z ie d z in y : te o lo g ic z n e u p o r a n ie się z f a k te m is tn ie n ia aż do d z is ia j n ie c h r z e ś c ija ń s k ie j re lig ii ż y d o w sk ie j, ch o cia ż c h rz e ś c ija ń s tw o u w a ż a , że p rz y ję ło d u c h o w e d z ie d z ic tw o te j re lig ii, o ra z n ie c h r z e ś c ija ń s k ie g o ż y d o stw a . D ru g ą d z ie d z in ą je s t ta k i e p o d c h o d z e n ie do ż y d o stw a , k tó r e p o z w a la n ie ty lk o w y ró ż n ić e le m e n ty ż y d o w sk ie p r z y ję te do c h rz e ś c i ja ń s tw a , a le je g łę b ie j z b a d a ć i n a ś w ie tlić ic h ro z w ó j i ro lę w n a u c e c h rz e ś c ija ń s k ie j, p o p rz e z le p sz e p o z n a n ie n a u k i ż y d o w sk ie j w je j ro z w o ju . Co do p ie r w s z e j d z ie d z in y , n ie p o k o iła o n a ju ż św . P a w ła (Rz), i e w a n g e lis tó w (M t, Ł k ) o ra z p ie rw s z e p o k o le n ie c h rz e ś c ija n w s k u te k o d d z ie le n ia się c h r z e ś c ija ń s tw a p o c h o d z e n ia p o g a ń sk ie g o od ju d a iz m u . Z d a n ie m F lu s s e r a p o z o s ta ł w c ią ż w ie lk i u r a z w te o lo g ii c h rz e ś c ija ń s k ie j n a ty m p u n k c ie , ja k i o d n o śn ie s to s u n k u do P r a w a (Rz, G a). Ż y d o stw o w s p ó łc z e s n e p rz e c h o d z i k ry z y s w s k u te k e m a n c y p a c ji i a s y m ila c ji, z a n ik u id e n ty c z n o ś c i i w ie d z y ż y d o w s k ie j. M n iej o d b ija się to n a w ie rz e , bo z a w sz e in a c z e j p o jm o w a li ją i p o jm u ją n iż c h rz e ś c ija n ie , łą c z ą c n ie z p r a w d a m i do w ie rz e n ia , lecz z s a m y m b y to w a n ie m ż y d ó w ja k o n a r o d u w y b ra n e g o . Z a le c a , b y w ro z w a ż a n ia c h te o lo g ic z n y c h s tr o n a c h rz e ś c ija ń s k a b r a ł a p o d u w a g ę n ie a k tu a l n y s t a n re lig ii ż y d o w s k ie j, lecz s ta n , ja k i s a m i ży d zi u w a ż a ją za „ o r to d o k s y jn y ” , b y tr a k to w a ć c a ły n a r ó d w y b r a n y ja k o ś w ia d k a w ia r y łą c z n ie z z a g a d n ie n ie m je g o p o w ro tu do K r a ju i r o z w ija n ia re lig ii z n o w u w Z ie m i O b ie c a n e j. N a d d ru g ą g r u p ą z a g a d n ie ń ró w n ie ż sz e rz e j się z a tr z y m u je . Z a le c a b a d a ć ro z w ó j z a c z e rp n ię ty c h z ż y d o stw a id e i n ie ty lk o w S ta r y m T e s ta m e n c ie i w li te r a tu r z e m ię d z y te s ta m e n ta ln e j (k sięg i d e u te r o k a n o n ic z n e i a p o k ry fy ), a le u p is a rz y ż y d o w sk ic h , w li te r a tu r z e z Q u m ra n i r a b in is ty c z n e j aż do u k o ń c z e n ia M iszn y (ok. r. 200 po C h r.), a jeszcze le p ie j -— do ś m ie rc i R. J o - c h a n a n a z T y b e ria d y (279 r. po C h r.), i do te j d a ty ro z c ią g a c zasy w c z e sn e g o ju d a iz m u (nie do r. 70 po C h r.). N a s z e re g u p rz y k ła d ó w w s k a z u je F lu s s e r, ja k b lis k ie so b ie id e o lo g ic z n ie są o b ie re lig ie : w ia r a i je j ro la , m e s ja n iz m , e s c h a to lo g ia , n a d z ie ja z b a w ie n ia . J a k o p r z y k ła d y do b a rd z ie j szczegółow ego p o ró w n a n ia b ie rz e n a u k ę P a w ła o g rz e c h u p ie r w o r o d n y m , a n tro p o lo g ię P a w io w ą , n a u k ę o la s c e , te o lo g ię ś m ie rc i z a d o ść c z y n n e j (u b ła g a ln e j), o w p ły w ie ż y d o w sk ie j te o lo g ii h ip o s ta z n a c h ry s to lo g ię , o ty p o lo g ii C h r y s tu s a w H b (M esjasz a r c y k a p ła ń s k i) i in. Z a jm u je się z k o le i d y c h o to m ią : J e z u s h is to ry c z n y a p o p a s c h a ln y k e ry g m a ty c z n y C h ry s tu s . Z p u n k tu w id z e n ia ż y d o w sk ieg o p rz e d s ta w ia p o g lą d n a m e s ja ń s k ą św ia d o m o ść Je z u s a , u w a ż a ją c , że w p ie r w o tn y m p rz e k a z ie e w a n g e lii z a w ie ra ło się je j p o św ia d c z e n ie b a rd z ie j o ry g in a ln e i w y m o w n e , n iż w g re c k im u ję c iu e w a n g e lii o p ra c o w a n y m w k a te g o r ia c h m y ś le n ia g re c k ic h . S ą d z i, że p rz e z b a d a n ia filo lo g ic z n e , k r y t y c z n o lite r a c k ie i w o p a rc iu o p o d ło że h e b r a js k ie i ż y d o w sk ie m o ż n a w ie r n ie j o d tw o rz y ć o ry g in a ln e id e e z w ią z a n e ze ś w ia d o m o śc ią m e s ja ń s k ą J e z u s a o ra z n a k r e ś lić ro z w ó j „ ż y d o w s k ie j” c h ry s to lo g ii p ro w a d z ą c y od J e z u s a do P a w ła , o p a r t ą n a m a te r ia le ż y d o w sk im , a je d n a k ró ż n ą od w ia r y ż y d o w sk ie j p r z e d - i p o c h rz e ś c ija ń s k ie j. U w a ż a , że je d n a k n ie is tn ia ło p rz e c iw s ta w ie n ie n a u k i J e z u s a do ż y d o w s k ie j, a J e z u s b y ł w ie r n y m w y r a z ic ie le m w ia r y i n a d z ie i sw eg o n a ro d u . T a k ż e z a r z u ty s ta w ia n e w d y s k u s ji z f a r y z e u s z a m i m ieszczą się w r a m a c h d y s k u s ji z n a n y c h z in n y c h p is m ż y d o w sk ic h . N a to m ia s t k o n f r o n ta c ję o s tr ą z s a d u c e u s z a m i J e z u s p rz y p ła c ił ży ciem . O d n o śn ie a n ty s e m i ty z m u p rz e ja w ia ją c e g o się w N o w y m T e s ta m e n c ie , u w a ż a , że są w p r o w a d zo n e teg o r o d z a ju w y p o w ie d z i p rz e z p ó ź n ie js z y c h „ p ó łk o ś c ie ln y c h ” p r z e d s ta w ic ie li c h r z e ś c ija ń s tw a p o g a ń sk ie g o (n ie ży d o w sk ieg o ), że p o z b a w io n e są g łęb i, b a rd z o o g ó ln e i p r z e d s ta w ia ją n a s ta w ie n ie c h rz e ś c ija n do ż y d ó w (fa ry z e u sz ó w ) z c z a só w ju ż po o d d z ie le n iu , a słu ż y ły c e lo m p o le m ic z n y m . K lu cz do w ła śc iw e g o o d c z y ty w a n ia e w a n g e lii sy n o p ty c z n y c h , J a n a i P a w ła w id z i w g łę b s z y m z ro z u m ie n iu ic h d u c h a o ry g in a ln e g o i s f e r y p o ję ć ż y d o w sk ic h .
R E C E N Z J E n y p o d z ia ł tr e ś c i: n a części i ro z d z ia ły o ra z n a 229 p a r a g r a f ó w ( n u m e ra c ja c ią g ła ). T re ś ć p o sz c z e g ó ln y c h o d c in k ó w o z n a c z o n y c h p a r a g r a f a m i p o d a n a je s t ja k o p ie r w s z y z in d e k s ó w . M a o n a fo r m ę k ró tk ie g o z d a n ia , ja k b y ty t u łu p o szczeg ó ln eg o p a r a g r a f u . N a s tę p u je w y k a z d z ie ł c y to w a n y c h w sk ró c ie w t r a k cie d z ie ła , w y k a z s k ró tó w , b o g a ty w y k a z li t e r a t u r y , sp is tr e ś c i i p o n a d to w y k a z to m ó w , k tó r e u k a z a ły się do m a r c a 1978 r. w 16 s e r ia c h e n c y k lo p e d ii C h r z e ś c ija n in w św ie c ie (D er C h r is t in d e r W e lt), w y d a w a n e j p rz y w s p ó ł p r a c y a u to r ó w n ie m ie c k ic h i f r a n c u s k ic h (k ie ro w n ic tw o d o ra d c z e J o h a n n e s H i r s c h m a n n S J). T re ś ć p o d z ie lo n a z o s ta ła n a tr z y części. C z ę ś ć I: W p r o w a d z e n ie w te o lo g ic zn ą r z e c z y w is to ś ć ż y d o w s k o - c h r z e ś c ija ń s k ą , z c z te re m a ro z d z ia ła m i: I n i c ja t y w y s tw o r z e n ia c h r z e ś c ija ń s k ie j te o lo g ii ju d a iz m u ; I s to ta c h r z e ś c ija ń s k ie j te o lo g ii ju d a i z m u (z a sa d n ic z e p o s ta w y , d e fin ic je , z w ią z k i z h is to rią ); Z n a c z e n ie S ta r e g o T e s ta m e n tu d la c h r z e ś c ija ń s k ie j te o lo g ii ju d a iz m u ; C z y is tn ie ją s p r z e c z n o ś c i p o ję c io w e ? C z ę ś ć II: J e z u s C h r y s tu s i je g o p o s ła n n ic tw o w r e la c ji do ju d a iz m u w c z e s n e g o ir a b i n i s t y c z n e g o . T a część p o d z ie lo n a zo s ta ła n a tr z y o d c in k i. P ie r w s z y z n ic h p o s ia d a ty tu ł: W c z e s n y ju d a iz m i z a w ie r a aż p ięć ro z d z ia łó w o m a w ia ją c y c h k o le jn o : p o ję c ie i id e o lo g ie ; w c z e sn o - ż y d o w s k ą id e n ty c z n o ś ć ; w c z e sn o ż y d o w s k ie g r u p y (ogólnie o p o w ią z a n ia c h id e o lo g ic z n y c h i h is to ry c z n y c h , c z a sy m a c h a b e js k ie i h a s m o n e js k ie ja k o p o d s ta w a d la n o w y c h lin ii ro z w o jo w y c h , p o d z ia ły i d ą ż n o śc i p o sz c z e g ó ln y c h g ru p (ich s to s u n e k do h e lle n iz m u , z a a n g a ż o w a n ie d la re lig ijn o p o lity c z n e g o d o b ra n a r o d u ż y d o w sk ie g o , o c z e k iw a n ie B ożego p a n o w a n ia n a ziem i), g r u p y i id e o lo g ie, k tó r e w y w a r ły sz czeg ó ln y w p ły w n a d a ls z y ro z w ó j w ż y d o s tw ie i c h r z e ś c ija ń s tw ie , m ia n o w ic ie a p o k a lip ty k a , n a d z ie je m e s ja ń s k ie , k o n c e p c je ży cio w e m ą d r o ś c io w o -p r a w n e ; lu d z ie z Q u m ra n ); l i t e r a t u r a p s e u d e p ig ra fic z - n a ( s y tu a c ja h is to ry c z n a w b a d a n ia c h , m o ż liw o śc i w y p o w ie d z e n ia się w p s e u d e - p ig r a f ii, p o d s ta w o w e tr e n d y l i t e r a t u r y p s e u d e p ig ra fic z n e j w c z a s a c h J e z u sa , d ro g i p r z e n ik a n ia do N o w eg o T e s ta m e n tu i c h rz e ś c ija ń s tw a ); Jó z e f F la w iu s z i F ilo n z A le k s a n d r ii.
D ru g i o d c in e k p o św ię c o n y je s t ż y d o s tw u ra b in is ty c z n e m u , k tó r e z o s ta ło p r z e d s ta w io n e w d w ó c h ro z d z ia ła c h : p ie r w s z y z a jm u je się l i t e r a t u r ą r a - b in is ty c z n ą (ta lm u d y , m id ra s z e , ta r g u m y , m o d litw y i l i t e r a t u r a „ p o d z ie m n a ” , l i t e r a t u r a p o le m ic z n a ż y d o w s k a i c h rz e ś c ija ń s k a , p ró b a oceny). D ru g i r o z d z ia ł u k a z u je ży c io w e p o d s ta w y i p r a k t y k i w e d łu g id e a łó w ra b iń s k ic h : d u c h o w o ść ( tu ta j m o w a sz e ro k o o A ą e d a h , czyli o fie rz e A b r a h a m a w e d łu g R d z 22, o Q id d u s z h a - S z e m i C h illu l h a - S z e m , cz y li o u ś w ię c e n iu B oga p rz e z m ę c z e ń stw o i b o h a te r s k ie czy n y , o ra z o lż e n iu B oga p rz e z p o s tę p o w a n ie n ie g o d n e, z w ła sz c z a b a łw o c h w a ls tw o ), p ra w o i s łu ż b a B o ża (tu p o ró w n a n ie k u ltu c h rz e ś c ija ń s k ie g o z p o b o ż n o śc ią ż y d o w sk ą ). T rz e c i o d c in e k d ru g ie j części z a jm u je się J e z u s e m C h ry s tu s e m w tr z e c h ro z d z ia ła c h . P ie r w s z y o m a w ia w sp ó łc z e s n e ż y d o w sk ie i c h rz e ś c ija ń s k ie o p r a c o w a n ia p o s ta c i J e z u s a ja k o Ż y d a (J. W e llh a u s e n , J . K la u s n e r , R . B u ltm a n n , H . C o n z e lm a n n , S. S c h u lz , F . M u s s n e r, M. B u b e r i in.). D ru g a p r z e d s ta w ia J e z u s a w J e g o ż y d o w s k ie j o jc z y ź n ie : d z ia ła ln o ś ć p u b lic z n a , s k a z a n ie n a śm ie rć . W tr z e c im ro z d z ia le je s t m o w a o C h r y s tu s ie w ia r y : z ie m sk ie g o J e z u s a m o ż n a uw7a ż a ć za n a le ż ą c e g o do ż y d o s tw a i do c h r z e ś c ija ń s tw a . C zy n a r u s z e n ie m o n o te iz m u (p ro b le m p o g o d z e n ia w ia r y w b o sk o ść C h r y s tu s a z m o n o te iz m e m w u ję c iu ż y d o w sk im )? W c ie le n ie B oga — czy je s t w y w ró c e n ie m ż y d o w sk ie j w ia r y (p ró b a z b liż e n ia p ła s z c z y z n y m y ś lo w e j z te o lo g ią ż y d o w sk ą )? Z g o rsz e n ie k rz y ż a i z a g a d n ie n ie m e s ja ń s k ie . Z s a m y c h te m a tó w części d ru g ie j w id a ć , że je s t to część n a jw a ż n ie js z a i n a jt r u d n i e js z a , bo z a w ie ra to , co n a jb a r d z ie j ró ż n i c h rz e ś c ija ń s tw o od ż y d o stw a i s ta n o w i d la teg o o s ta tn ie g o w c ią ż n ie do p o k o n a n ia „ k a m ie ń o b ra z y ” .
C z ę ś ć I I I n o si ty t u ł: Ż y d z i i c h r z e ś c ija n ie w c za sa ch po C h r y s tu s ie :
p r z e c iw k o so b ie, o b o k sie b ie i d la sie b ie w z a je m n ie . P o d z ie lo n a z o s ta ła n a
d w a o d c in k i. P ie r w s z y z n ic h p r z e d s ta w ia ow o „ p rz e c iw k o so b ie ” , d ru g i n a to m ia s t — „ o b o k sie b ie i d la s ie b ie ” . P ie r w s z y d z ie li się n a d w a ro z d z ia ły
u k a z u ją c e p o s ta w ę i z a c h o w a n ie się o b u p rz e c iw n y c h stro n . W ro zd z. I m a m y : Ź y d o w s k o - c h r z e ś c ija ń s k ie ro z łą c ze n ie się. W tr z e c h p u n k ta c h o m a w ia się in f o rm a c je z N ow ego T e s ta m e n tu (o b a w a p rz e d m o ż liw o śc ią w y k lu c z e n ia , s f a ry z a iz o w a n ie c h r z e ś c ija ń s tw a p o c h o d z e n ia ż y d o w sk ie g o , w sp ó łz a w o d n ic tw o w r a m a c h lu d u B ożego); ra b iń s k ie „ b ło g o s ła w ie ń stw o p rz e c iw k a c e - rz o m ” (n a u k o w e z a g a d n ie n ie w y k lę c ia c h r z e ś c ija n ja k o k a c e rz y , r a b in is ty c z - n e tr a d y c je o p o w s ta n iu te g o b ło g o s ła w ie ń s tw a w m o d litw ie 1 8-tu b ło g o s ła w ie ń s tw ) ; s ta n o w is k o O jcó w K o śc io ła w o b ec ro z łą c z e n ia się ż y d o w s k o -c h rz e ś - c ija ń sk ie g o . R ozdz. II —■ C h r z e ś c ija ń s k a w ro g o ść w o b e c ż y d ó w — z a w ie ra c z te ry p u n k ty : p o w s ta łe p ro b le m y , k r y t y k i i ż ą d a n ia te o lo g ii h o lo k a u s tu (w y n isz c z e n ia ); u w a g i co do tr e ś c i i z a k re s u p o ję ć a n ty s e m ity z m , a n ty ju d a iz m , n ie n a w iś ć do ż y d ó w , w ro g o ść w o b e c ż y d ó w ; sp o s trz e ż e n ia co do z a g a d n ie n ia e w e n tu a ln e g o a n ty ju d a iz m u n o w o te s ta m e n to w e g o ; s p o s trz e ż e n ia o d n o śn ie c h rz e ś c ija ń s k ie g o a n ty ju d a iz m u . D ru g i o d c in e k (O b o k sie b ie i d la sie b ie w z a je m n ie ) z a w ie ra tr z y ro z d z ia ły . P ie r w s z y z n ic h d o ty c z y w y p o w ie d z i n a te m a t to ż s a m o śc i ż y d o w s k ie j: I z r a e l, ż y d o stw o ja k o rz e c z y w is to ść sp o łe c z n a , ż y d o stw o ja k o rz e c z y w is to ść r e lig ijn a , ż y d o stw o ja k o rz e c z y w is to ść z w ią z a n a d z ie jo w o , z r e a s u m o w a n ie w y p o w ie d z i ż y d o w sk ic h co do to ż sa m o śc i. D ru g i ro z d z ia ł u k a z u je ż y d o w sk ie d o św ia d c z e n ia w ia r y w tr z e c h p u n k ta c h : n a u k i o d n o śn e do w ia r y ja k o n a rz ę d z ie z a p ro w a d z e n ia p o k o ju w ło n ie ż y d o s tw a ; p o u c z e n ia o w ie rz e ja k o w y r a z o b a w y p rz e d te n d e n c ja m i m is ty c z n o -e z o te r y c z n y m i ( e le m e n ta m i t r a n s c e n d e n tn y m i) ; p o w in o w a c tw o ś r e d n io w ie c z n y c h s y s te m ó w n a u c z a n ia ż y d o w s k ic h z d o g m a ta m i c h rz e ś c ija ń s k im i. T rz e c i ro z d z ia ł u k a z u je p e r s p e k ty w y n a p rz y sz ło ść , z a k ła d a ją c , że c h rz e ś c ija ń s tw o i ż y d o stw o są in s ty tu c ja m i o tw a r ty m i, a c h rz e ś c ija n ie i ży d zi b ę d ą w s p ó łp r a c o w a li ze so b ą d ia le k ty c z n ie i d ialo g o w o , b io rą c te ż p o d u rv ag ę p o w s ta n ie p a ń s tw a Iz ra e l, k tó r e s ta n o w i p rz e d m io t d ia lo g u n ie ty lk o c h rz e ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie g o , a le ró w n ie ż c h rz e ś - c ija ń s k o -ż y d o w s k o - is la m s k ie g o p o d k ą te m w id z e n ia p o k o jo w e g o w s p ó łis tn ie n ia . W k sią ż c e p rz e p r o w a d z o n e z o s ta ły d e z y d e ra ty w y ra ż o n e p rz e z F lu s s e r a w u w a g a c h w s tę p n y c h . J e s t to p ie rw s z e w ję z y k u n ie m ie c k im t a k w sz e c h s tr o n n e i o b sz e rn e p rz e d s ta w ie n ie z a g a d n ie ń d o ty c z ą c y c h r e la c ji o b u re łig ii, z o c e n ą te o lo g ic z n ą ju d a iz m u o p a r tą n a fa c h o w e j z n a jo m o śc i m ia r o d a jn y c h t r a d y c ji ż y d o w sk ic h i w y ra ż o n ą n ie ty lk o z p o z y c ji c h rz e ś c ija ń s k ie j, a le po p rz e p r o w a d z e n iu d ia lo g u z u c z o n y m i ż y d o w sk im i, w ła ś n ie w e d łu g n a jl e p szy ch p ro g n o z z a w a r ty c h w o s ta tn im ro z d z ia le d z ie ła (P e r s p e k t y w y ). M a te r i a ł b o g a ty , d o b rz e u s y s te m a ty z o w a n y , o d w a ż n ie i b a rd z o in te r e s u ją c o p r z e d s ta w io n y c z y te ln ik o w i. o. J ó z e f W ie s ła w R o sło n O F M C o n v., W a r s z a w a B y z a n tin is c h e M o s a ik e n a u s J o r d a n ie n (K a ta lo g d e s Nö. L a n d e s m u s e u m s , N e u e F o lg e , N r 178. 1. A u fla g e , W ie n 1986. G e s a m tv e r a n tw o r tu n g f ü r A u s s te llu n g u n d K a ta lo g im A u f tr a g des D e p a r tm e n t of A n tiq u itie s of J o r d a n , A m m a n : H e lm u t B u s c h h a u s e n ) , s. 251.
N a z a m k u S c h a lla b u r g w D o ln e j A u s tr ii, w p o b liż u sła w n e g o o p a c tw a b e n e d y k ty ń s k ie g o w M elk , o d b y ła się w y s ta w a b iz a n ty js k ic h m o z a ik z J o r d a n ii p o d in s p ic ja m i J o r d a ń s k ie g o M in is te r s tw a S ta r o ż y tn o ś c i (D e p a rtm e n t of A n tiq u itie s of J o r d a n ), s k o m p le to w a n a i o p ra c o w a n a n a u k o w o p rz e z p r z e d s ta w ic ie li n a u k i z J e ro z o lim y , A m m a n u , R z y m u , B o lo n ii, W ie d n ia , P a ry ż a i B ru k s e li. W y s ta w a p o p rz e d n io b y ła p o k a z y w a n a w P a lla z o V e n e z ia w R z y m ie (w d n ia c h 12.6.— 27.7.1980), n a s tę p n ie w S c h a lla b u r g (9.8— 12.11.1986). I t u w ła ś n ie m o ż n a b y ło d o sta ć p ię k n ie p rz y g o to w a n y w ję z y k u n ie m ie c k im k a ta lo g , o k tó r y m w a r to p a r ę słó w p o w ied zie ć. P o k r ó tk ie j p rz e d m o w ie n a p is a n e j p rz e z A d n a n H a d i d i i N a s ri A t a 11 a , o d n o śn y c h d y r e k to r ó w M in is te r s tw a S ta r o ż y tn o ś c i i T u r y s ty k i z J o r d a n ii, z k tó r e j d o w ia d u je m y się,
