Michał Wojciechowski
"The New Testament in Its Literary
Environment", David E. Aune,
Cambridge 1988 : [recenzja]
Collectanea Theologica 62/1, 177-180
R E C E N Z J E O sta tn i, 6 r o z d z ia ł (s. 131— 164), m a c h a r a k t e r te o lo g ic z n y . D o ty c z y J e z u so w e j k o n c e p c ji B o g a o r a z J e g o s a m o ro z u m ie n ia . A u to r p o d a je p o d r o z w a g ę tr z y a s p e k t y t r a d y c ji o J e z u s ie : d w u n a s t u A p o sto łó w , w ja z d do J e r o z o lim y i p r z y p o w ie ść o p r z e w ro tn y c h d z ie r ż a w c a c h w in n ic y . R o z p a t r u je ró w n ie ż t y t u ły c h r y sto lo g ic z n e . R o z w a ż a je w k o n te k śc ie ty c h s a m y c h lu b p o d o b n y c h f o r m u ł u ż y w a n y c h w ju d a iz m ie m ię d z y te sta m e n to w y m . W ia ra w J e z u s a z r o d z iła się z p o z n a n ia sp o so b u , w j a k i r o z u m ia ł O n i p r z e d s t a w ia ł s ie b ie sw o im u czn io m . D o ty c z y to t a k ż e id e i „ s y n a ” , k t ó r y m ia ł b y ć z a b ity . P ie r w s i c h r z e ś c ija n ie d o k o n a li r e i n t e r p r e t a c ji z n a n y c h w ju d a iz m ie su b te ln y c h p o ję ć teo lo g ic z n y c h , k tó r e w św ie tle m ę k i, śm ie r c i i z m a r tw y c h w s t a n ia n a b r a ły n o w e g o w y d ź w ię k u i p o słu ż y ły ja k o f u n d a m e n t c h r y sto lo g ii, z b u d o w a n e j n a f a k c ie k r z y ż a .
W e W n io s k a c h (s. 165— 172) C h a r l e s w o r t h r e a s u m u je w y n ik i p o d ję ty c h b a d a ń . T w ie rd z i, że m a ją o n e s e n s o ty le , o ile p o z w a la ją le p ie j z r o z u m ie ć m i s t e r i u m C h r is t i. U czo n y m a św ia d o m o ść , iż to, co je s t e ś m y w sta n ie p o w ie d z ie ć o J e z u s ie , z a le d w ie u c h y la r ą b e k J e g o t a je m n ic y . K s ią ż k ę k o ń c z ą s ło w a : „ N e w to n m ia ł r a c ję . W sz y scy je s t e ś m y j a k m a łe d z ieci, b a w ią c e się n a p la ż y , w b ie g a ją c e i w y b ie g a ją c e z m o r sk ic h f a l, z b ie r a ją c e a t r a k c y jn e m u sz e lk i, p o d c z a s g d y w ie lk ie p o ła c ie o c e a n u r o z p o ś c ie r a ją s ię p r z e d n a m i n ie z g łę b io n e ” . N ie k a ż d y a u to r p o t r a f i t a k z a k o ń c z y ć s w o je d zieło . N ie z w y k le p o ż y te c z n e a p e n d y k s y z a w i e r a ją w y k a z p s e u d o e p ig r a fó w S T , a p o k r y fó w i p s e u d o e p ig r a fó w N T , d o k u m e n tó w z N a g H a m m a d i, te k stó w z n a d M o rz a M a r tw e g o o r a z ch ro n o lo g ic z n ie u ło ż o n ą lit e r a t u r ę z z a k r e s u b a d a ń n a d h isto r y c z n y m J e z u s e m p o d ję t y c h w la t a c h 1980— 1984. T e n o s t a tn i a p e n d y k s j e s t b a r d z o p r z y d a tn y , b o k a ż d a p o z y c ja z o s t a ła z w ię ź le i rz e te ln ie o m ó w io n a. C e n n a je s t te ż z a m ie sz c z o n a n a k o ń c u b ib lio g r a f ia p u b lik a c ji w y d a n y c h w o sta tn ic h d z ie się c io le c ia c h ze w s k a z a n ia m i n a c h a r a k t e r k a ż d e j o r a z j e j w a r to ś ć i p rz e z n a c z e n ie . K s i ą ż k a n ie w y m a g a r e k o m e n d a c ji. Z o s ta ła e n tu z ja s ty c z n ie p r z y ję t a , d o c z e k a ła się w ie lu p rz y c h y ln y c h re c e n z ji, d o b rz e s ię s p r z e d a je o r a z — co ró w n ie ż w a ż n e — p o d o b a s ię z a ró w n o c h r z e śc ija n o m j a k i w y z n a w c o m ju d a iz m u . N ie u le g a w ą tp liw o śc i, że o d e g r a n ie b a g a te ln ą ro lę w d z ie le m ię d z y r e lig jn e g o p o z n a n ia i z b liż e n ia . k s . W a ld e m a r C h r o s t o w s k i, W a r s z a w a D a v id E. A U N E , T h e N e w T e s t a m e n t i n I t s L i t e r a r y E n v ir o n m e n t , C a m b r id g e 1988, J a m e s C la r k e a n d C o. (1987 W e stm in ste r P r e s s), s. 260. U st a le n ie g a tu n k u lite r a c k ie g o je s t , j a k w ia d o m o , k lu c z o w y m p u n k te m m e to d y e g z e g e ty c z n e j. N ie w ie le j e s t je d n a k s tu d ió w p o św ię c o n y c h p r e c y z y j n e m u o k r e ś le n iu b ib lijn y c h r o d z a jó w lite r a c k ic h ; n a jc z ę ś c ie j z a d o w a la m y się p r z y b liż e n ia m i. K s i ą ż k a p r o f. A u n e ’ a z S a in t X a v i e r C o lle g e w C h ic a g o p o d e jm u je k w e s tię g a tu n k ó w lite r a c k ic h w N o w y m T e sta m e n c ie . D la ich le p sz e g o z r o z u m ie n ia o m a w ia o b sz e rn ie a n ty c z n ą lit e r a t u r ę h isto r y c z n ą i b io g r a f ic z n ą o r a z e p is to lo g r a fię i z a p is y o b ja w ie ń , a t a k ż e a n a lo g ic z n e g a tu n k i w lite r a tu r z e I z r a e la — z a w sz e p o d k ą te m cech g a tu n k o w y c h .
R z a d k a d z iś u b ib lis tó w e r u d y c y jn a z n a jo m o ść lit e r a t u r y k la s y c z n e j p o z w a la a u to r o w i u m ie jsc o w ić n a je j tle k s ię g i N T p is a n e p r z e c ie ż p o g r e c k u , p o d w p ły w e m g r e c k ie j k u ltu r y lit e r a c k ie j i d la g r e c k o ję z y c z n y c h o d b io rcó w . P o ró w n a n ie p r z e p r o w a d z a szcze g ó ło w o i w n ik liw ie . P o t r a f i też w y k o r z y sta ć z e sta w ie n ie z lit e r a t u r ą b ib lijn ą i m ię d z y te s ta m e n ta ln ą (z ty m , że ch o ć czy n i to p o p ra w n ie , m o ż n a o d n ie ść w ra ż e n ie , iż te p a r t ie k s ią ż k i s ą m n ie j s a m o d z ie ln e i o r y g in a ln e ).
S k o r o m o w a o g a tu n k a c h lite r a c k ic h , w a r to te ż z a z n a cz y ć , że s a m p r o f. A u n e u ż y w a w s w o je j p r a c y g a tu n k u „ in t r o d u k c ja ” . S t o s u je p o r z ą d e k
k s ią g N T d o d a ją c n a k o ń c u u w a g i o o jc a c h a p o s to ls k ic h i a p o k r y fa c h . N ie z a n ie d b u je p o d a n ia ty p o w y c h w ia d o m o śc i p o d rę c z n ik o w y c h z w ią z a n y c h z t e m a te m . P isz e w sp o só b z w ię z ły i p r z e jr z y s ty , d o stę p n y n ie ty lk o d la w ą s k ic h
s p e c ja lis t ó w , ch o ć o c z y w iśc ie n ie j e s t to te ż k s ią ż k a ła tw a . W t e k ś c ie c y tu je s ię b a r d z o o b fic ie ź r ó d ła , n a t o m ia s t l i t e r a t u r a p r z e d m io tu (z p r e fe r e n c ją d la a n g lo s a s k ie j) z e b r a n a j e s t w p o r z ą d k u s y ste m a ty c z n y m p o k a ż d y m ro z d z ia le , p r z y c z y m w ie le p o z y c ji j e s t k r ó tk o sk o m e n to w a n y c h . D y s k u s ję g a t u n k u lite r a c k ie g o E w a n g e lii ro z p o c z y n a a u to r o d p r z e d s t a w ie n ia w y n ik ó w n o w sz y c h b a d a ń k r y ty c z n y c h . D y s t a n s u je s ię je d n a k o d e g z e g e z y o g ra n ic z o n e j d o a n a liz y p o je d y n c z y c h fr a g m e n tó w i ic h p r z e m ia n h isto - r y c z n o - r e d a k c y jn y c h , p r z y p o m in a ją c o p o trz e b ie „ b a r d z ie j k o n w e n c jo n a ln e j” k r y t y k i lit e r a c k ie j. O d rz u c a te ż h ip o te z ę , ja k o b y E w a n g e lie p o w s ta w a ły ja k o r o z w in ię c ie k e r y g m y p o p r o stu , z n a n e b o w ie m z a p is y fo r m u ł k e r y g m a ty c z n y c h b a r d z o m a ło u w a g i p o ś w ię c a ją la t o m d z ia ła ln o ś c i p u b lic z n e j J e z u s a , s k u p i a j ą c się n a J e g o ś m ie r c i i z m a r tw y c h w sta n iu . S ł a b e p o d st a w y m a te ż h ip o te z a „ lit u r g ic z n a ” (p e r y k o p y ja k o t e k s t y z is tn ie ją c e g o ju ż p o r z ą d k u „ m ó w io n y c h c z y ta ń ” ). E w a n g e lie s ą b o w ie m p r z e d e w sz y st k im b io g r a f ia m i J e z u s a . N ie j e s t to t y lk o o b s e r w a c ja z d ro w o ro z są d k o w a , m o ż n a j ą p o tw ie r d z ić p r z e z p o r ó w n a n ie z b io g r a f ia m i a n ty c z n y m i. W c z y m E w a n g e lie o d b ie g a ją o d b io g r a f ii d z iś p o w s ta ją c y c h , w t y m r ó w n ie ż s ta r o ż y t n e s ię o d n ic h ró ż n ią . N p . n ie z a jm o w a n o s ię w te d y p sy c h o lo g ią p o s t a c i czy e w o lu c ją o so b o w o śc i, ce c h y o so b y u c h o d z iły b o w ie m z a s t a łe i p r z e ja w ia ł y s ię w c z y n a c h . Z a c h o w u ją c z g r u b s z a r a m y c h ro n o lo g ic z n e sto so w a n o c z ę sto u k ła d te m a ty c z n ie u p o rz ą d k o w a n y c h e p iz o d ó w o r a z w y p o w ie d z i b o h a te r a . C z ę ste b y ły c e le d y d a k ty c z n e . A u n e u w a ż a E w a n g e lie z a p o d g a t u n e k s ta r o ż y t n e j b io g r a f ii i z d e c y d o w a n ie p o le m iz u je z d o ść p o w sz e c h n ą w o b e c n e j b ib lis ty c e s u p o z y c ją , że te o lo g ic z n e c e le p r z y ś w ie c a ją c e E w a n g e lio m k a ż ą je u z n a ć z a c a łk ie m n o w y i o d r ę b n y g a tu n e k lite r a c k i, o r a z że ich k e r y g m a t y c z n a z a w a r t o ś ć i f o r m a c z y n ią n ie a d e k w a tn y m p o d e jś c ie h isto ry c z n e i b io g r a fic z n e . K o n t y n u u ją c m y ś l a u t o r a m o ż n a b y p o w ie d z ie ć , że j a k b io g r a f ie s t a r o ż y tn e p r z e z o p is czy n ów , słó w i p o s t a c i b o h a t e r a p o z w a la ły z ro z u m ie ć , ja k im b y ł, t a k E w a n g e lie z a p o m o c ą a n a lo g ic z n y c h śr o d k ó w p r o w a d z ą d o z r o z u m ie n ia , k im j e s t J e z u s . W lite r a tu r z e I z r a e la g a tu n e k b io g r a fic z n y m e b y ł d o k o ń c a w y k sz ta łc o n y ; d z ie je M o jż e sz a i p r o r o k ó w n ie w p ły n ę ły d e c y d u ją c o n a k s z t a łt lite r a c k i E w a n g e lii, ch o ć z n a jd z ie m y t a m a lu z je d o n ich .
B i o g r a f i a b y ł a o c z y w iśc ie je d n y m z g a tu n k ó w p i s a r s t w a h isto ry c z n e g o i u ż y c ie te g o g a tu n k u d e f in iu je c e l p r a c y e w a n g e lis tó w ja k o z a sa d n ic z o h is t o ry c z n y . S t a r o ż y tn e d z ie jo p is a r s tw o ró ż n iło się j a k w ia d o m o o d n a sz e g o i n ie w y k lu c z a ło f ik c ji i d a le k o id ą c y c h p r z e k sz ta łc e ń . E le m e n ty f ik c y jn e w b io g r a f i a c h m ia ły je d n a k g r a n ic e : z a m o ż liw e u w a ż a n o le g e n d a r n e ro z w in ię c ie o p isó w n a r o d z in o r a z t a k ie f ik c y jn e e p iz o d y i w y p o w ie d z i, k tó r e b y ły p r a w d o p o d o b n e w ś w ie tle in n y c h w y d a r z e ń z ż y c ia b o h a te r a . S w o b o d y f a b u la r n e j b y ło je d n a k n a p e w n o m n ie j n iż w n p . m id r a sz u .
E w a n g e lię Ł u k a s z o w ą i D z ie je A p o s to ls k ie p o r ó w n a ć tr z e b a do d z ie ł h is to ry c z n y c h . S a m Ł u k a s z u ż y w a o g ó ln eg o t e r m in u d i e g e s i s (o p o w ia d a n ie ). W śró d r o z m a ity c h g a tu n k ó w h isto ry c z n y c h o m ó w io n o g e n e a lo g ie , c h r o n o g r a fie , k r o n i k i lo k a ln e , o p isy p o d ró ż y , m o n o g r a fie (np. w o je n ). N a jb liż s z y m g a tu n k ie m
o k a z u ją się h e lle n isty c z n e „ h is to r ie o g ó ln e ” p r z e d s t a w ia ją c e d z ie je je d n e g o lu d u . U Ł u k a s z a te m a te m j e s t w y ło n ie n ie s ię lu d u c h r z e śc ija n . S k u p ie n ie się n a w y b itn y c h p o s t a c ia c h o r a z p o d z ia ł n a k s ię g i te ż j e s t c z y m ś ty p o w y m .
W d z ie le Ł u k a s z a w y s t ę p u ją r ó w n ie ż m n ie jsz e fo rm y , d o b rz e z n a n e h isto r io g r a f ii s ta r o ż y t n e j: r e to ry c z n e p r o lo g i, e p iz o d y d r a m a ty c z n e , d y g r e s je z o b ja ś n ie n ia m i, a p r z e d e w sz y st k im m o w y , k tó r e n ie b y w a ły z a p is e m ste n o g r a fic z n y m . S u m ie n n ie js i h is to r y c y s t a r a l i się z a T u k id y d e s e m p is a ć w ła sn y m sty le m m o w y p a s u ją c e d o s y t u a c ji, n ie p o p a d a ją c w sp r z e c z n o ść z ty m , co
fa k ty c z n ie z o sta ło p o w ie d z ia n e . C z ę ste b y ły je d n a k k o m p o z y c je sw o b o d n e, d a ją c e n p . sy n te z ę s y t u a c ji lu b a u to r s k i k o m e n a rz .
W a ż n a j e s t te ż a n a lo g ia m ię d z y c z ę śc ią Ł k i D z a o p is a m i p o d ró ż y , c zę sto p rz e z sta r o ż y tn y c h w łą c z a n y m i w b io g r a f ie i m o n o g r a fie h isto ry c z n e . P ie r w s z ą o so b ę (Ł u k a s z o w e „ m y ” z D z) sto so w a n o w n ic h je d n a k o sz c z ęd n ie ; n o rm a ln ie o z n a c z a ono r z e c z y w iste u c z e stn ic tw o w w y d a r z e n ia c h , r z a d k o m o ż n a p o d e j
rz e w a ć sty liz a c ję . S k ą d in ą d w sta r o ż y tn o śc i h is t o r ia n a jn o w s z a b y ła sz c z e g ó ln ie p o p u la r n a i cz ę sto p i s a li o n ie j u c z e stn ic y w y d a rz e ń .
W a rto w r e sz c ie o d n o to w a ć , że s ta r o ż y tn i h isto r y c y b a r d z ie j c e n ili ź r ó d ła u stn e n iż p is a n e (!) — i p o d ty m w z g lę d e m N T n ie je s t w y ją t k ie m . Z d a r z a ło się ró w n ie ż , że d w ie w e r s je w y d a r z e ń p r z e d s ta w ia n o o b o k s ie b ie — n iech c z y te ln ik s a m o są d z i. H is t o r io g r a f ia s ta r o ż y t n a m ia ła , j a k w id a ć , s w o je o g ra n ic z e n ia , sto p ie ń o d c h o d z e n ia o d ś c is ło ś c i p r o to k o la r n e j d a się je d n a k ja k o ś o sz a c o w a ć . C z e ść p is a r z y sz ła je d n a k d o ść d a le k o w str o n ę d y d a k ty k i lu b r o z ry w k i; n ie r z a d k o te ż d o w o ln ie r e k o n str u o w a n o w y d a r z e n ia z n a n e z t r z e c ie j r ę k i i d r a m a ty z o w a n o o p is. J u ż s a m i s ta r o ż y tn i te n d e n c je te k r y ty k o w a li, d a ją c św ia d e c tw o , że z n a ja id e a ł w ie r n e g o o d tw o rz e n ia z d a rz e ń .
Z w ią z k i fo r m a ln e z h is t o r io g r a fia iz r a e ls k ą s ą s ła b s z e (r e p r e z e n t u ją je np. d ia lo g i i s u m m a r ia ). C o do t r e śc i, to n ie p o d z ie la Ł u k a s z h e lle n isty c z n e g o sc e p ty c y z m u o d n o śn ie do c u d ó w i g łę b ie j z a in te r e so w a n y je s t te o lo g ic z n y m s e n se m h isto rii, tu id ą c za t r a d y c ją I z r a e la (a c z k o lw ie k z a s a d a l e x t a l i o n is b v la
sta r o ż y tn y m a u to r o m k la sy c z n y m z n a n a i cz ę sto za j e j p o m o c ą w y ja ś n ia li w y d a rz e n ia ).
P r z y o k a z ji o m ó w io n o g a tu n k i lite r a c k ie h is t o r io g r a fii ju d e o h e lle n isty c z - n e j (od M ch p o F la w iu s z a ) — id z ie o n a śc iśle z a w z o r a m i g r e c k im i. N a r r a c j a n a t o m ia s t d z ie jó w a p o k r y fic z n y c h z d r a d z a w y r a ź n e p o d o b ie ń stw o do g r e c k o - - r z y m s k ie j p o w ie śc i i n o w eli.
N a s t ę p n ie p r z e d s ta w ia a u to r t y p y listó w sta r o ż y tn y c h o r a z ich cech y fo r m a ln e i s ta łe t e m a ty (t o p o i). L i s t y te s ą b a r d z o r o z m a ite , a le je d n a k p o d le g łe k o n w e n c jo m .
L i s t y c h r z e ś c ija ń sk ie (o m ó w io n o k a n o n ic z n e o r a z I g n a c e g o z A n tio c h ii) p r z e jm u ją w z o r v fo r m a ln e z o to czen ia, ch o ć je p o s z e r z a ją o f o r m u ły l i t u r g ic z n e i h o m ilety czn e . N a ich sty l w p ły n ę ła r e to r y k a , a z w ła sz c z a d ia tr y b a , s ty l d ia lo g o w y .
N a k o ń c u z n a jd u je sie a n a liz a A p o k a lip sy , z e sta w io n e j z o p isa m i o b ja w ie ń w t r a d y c ji ż y d o w sk ie j i g r e c k o - r z y m sk ie j. P o d k r e ślo n o t r u d n o ść d o k ła d n e g o z d e fin io w a n ia i w y o d r ę b n ie n ia li t e r a t u r y a p o k a lip ty c z n e j, k t ó r e j e le - m e n tv z n a jd u ją się ró w n ie ż w in n e g o t y p u p ism a c h .
Z n a c z e n ie t e j p r a c y d la w sp ó łc z e sn y c h stu d ió w b ib lijn y c h tr u d n o p r z e cen ić. M o żn a tw ie rd z ić , że z o sta n ie o n a u z n a n a za k la s y c z n ą . P o p ie rw sz e , g r o m a d z i i p o r z ą d k u je o g ro m n y z a só b w ie d z y sz c z e g ó ło w e j n a t e m a t li t e r a t u r y s ta r o ż y t n e j, łą c z ą c to z d o b r ą c h a r a k t e r y s t y k ą N T . P o d r u g ie , sta n o w i n a p e w n o d u ż y k r o k n a p r z ó d w b a d a n iu g a tu n k u lite r a c k ie g o E w a n g e lii i D z ie jó w A n o sto lsk ic h . N ie p o m ija ją c a n a liz y m a ły c h fo r m lite r a c k ic h i h isto r ii r e d a k c ji s t a w ia w c e n tr u m p r o b le m c a ło ś c i i in te n c ji a u to r a . D o sk o n a le w ła d a ia c k r y tv c z n y m i m e to d a m i h isto rv c z n v m ï i lite r a c k im i a u to r p o t r a f i u n ie z a le ż n ić sie o d u t a r ty c h k o n k lu z ji sz k ó ł k r v ty c z n v c h . Z a r a z e m n ie m a w t.vm śla d u a p o lo g e tv k i. n o d k r e ś la sie w ie lo k ro tn ie o g r a n ic z e n ia sta r o ż y t n e j h is to r io g r a f i i i t r u d n o ść je i in t e r p r e t a c ji w d u c h u w y m o g ó w o b ecn y ch .
S u k c e s te n w id z ie ć m o ż n a n a tle b ib lis ty k i k r a jó w a n g lo sa sk ic h . D o t r a d y c ji n a le ż y t a m so lid n a f o r m a c ja k la s y c z n a , z a ró w n o h isto r y c z n a j a k ję z y k o w a . C e n io n y j e s t z d ro w y r o z są d e k , r ó w n o w a g a m e to d y c z n a i zło ty śr o d e k —
d la te g o w y n ik i b a d a ń k r y ty k i n ie m ie c k ie j p r z y s w a ja n o t a m sto p n io w o i b ez d o g m a ty z o w a n ia , s t a r a ją c s ię p o p r o s t u c zy n ić z n ich d o b r y u ż y te k .
P o d je d n y m je sz c z e w z g lę d e m k s i ą ż k a o m a w ia n a m o ż e z m o d y fik o w a ć u t a r te są d y . Z p rz y c z y n te o lo g ic z n y c h p r z y z w y c z a je n i je s t e ś m y w id z ie ć N T r a c z e j
w k o n te k ś c ie S T i lit e r a t u r y ż y d o w s k ie j, n ie z a w sz e p a m ię t a ją c o h e lle n isty c z n y m t le k u ltu r o w y m ó w c z e sn e g o ju d a iz m u i c h r z e ś c ija ń st w a (p o r. re c e n z o w a n ą o b o k k s ią ż k ę M . H e n g l a ) . O d k r y c ia i b a d a n ia la t n o w sz y c h sk u p iły s ię n a św ie c ie ż y d o w sk im (ch o ćb y Q u m r a n czy t a r g u m N e o fiti). O ty m , co w ia d o m o b y ło d a w n ie j, ja k b y z a p o m n ia n o . T y m c z a se m o k a z u je się, że w N T d o m in u ją h e lle n isty c z n e w p ły w y lite r a c k ie . T o ju ż N T — a n ie d o p ie r o O j c o w ie K o ś c io ła — w y r a ż a ją c w ia r ę w C h r y s t u s a łą c z y ł t r a d y c ję b i b lijn a i ż y d o w sk ą z ję z y k ie m k u ltu r y g r e c k ie j. O o b u ty c h w y m ia r a c h tr z e b a s t a le p a m ię ta ć . M ic h a ł W o jc ie c h o w s k i, W a r s z a w a M a r tin H E N G E L . T h e ,.H e lle n iz a t io n ” o f J u d a e a in th e F i r s t C e n t u r y a f t e r C h r i s t , w s p ó łp r a c a C h risto p h M A R K S C H T E S , p rz e ł. Jo h n B O W D E N , L o n d o n - - P h ila d e lp h ia 1989, S C M P r e s s — T r in it y P r e s s In te r n a tio n a l, s. 114. C z y te ln ic y J u d e n t u m u n d H e l l e n is m u s (1969). k la sy c z n e g o ju ż d z ie ła M . H e n g l a o h e lle n iz a c ji ju d a iz m u i je g o ś r o d o w is k a w IV — I I w . p rze d C h r., o c z e k iw a li z a p o w ia d a n e g o c ią g u d a lsz e g o , p o d o b n e j p r a c y o n a s t ę p n e j ep o c e , o c z a sa c h d y n a s t ii h a s m o n e jsk ie j. H e r o d a i ie g o n a stę p c ó w o r a z w sp ó ł c z e sn e j im d ia s p o r y . T a k a sy n te z a je d n a k n ie n a d e sz ła , ch oć w y d a ł M . H e n - g e l g r u n to w n e s tu d iu m D ie Z e lo t e n (1976) t e j e p o k i d o ty cz ąc e . U k a z a ła sie te ż sk r ó c o n a , b a r d z ie j sy n te ty c z n a i u z u p e łn io n a o w y n ik i n o w sz y c h b a d a ń w e r s i a J u d e n t u m u n d H e l l e n is m u s , z a ty tu ło w a n a J u d e n . G r ie c h e n u n d B a r b a r e n , A s p e k t e d e r H e l l e n is i e r u n g d e s J u d e n t u m s in v o r c h r i s t l i c h e r Z e it (19761. K s i ą ż k ą tu p r z e d s ta w ia n a w y p e łn ia w p e w n e j m ie rz e lu k ę . J e j g e n e z a j e s t je d n a k n ie ty p o w a . W v n ik i sw o ic h b a d a ń n a ten t e m a t M . H e n g e 1 p r z e d s t a w ia ł w la t a c h 1976— 1988 n a z ja z d a c h i w y k ła d a c h , a le d o p ie r o w s p ó ł p r a c o w n ik z a je t e g o u czo n e g o n a d a ł im fo r m e k sią ż k o w ą . R ó w n o le g le u k a z u ją sie w e r s je n ie m ie c k a i a n e ie ls k a . J e s t to w ła ś c iw ie z w ię z ła b r o s z u r a — sa m t e k s t lic z y 66 stro n , ch o ć b lis k o t r z y s t a o b sz e rn y c h p r z y p isó w p o n im n a s t ę p u ją c y c h ś w ia d c z y o b a r d z o so lid n y m o p a r c iu się n a ź r ó d ła c h i lite r a tu r z e p r z e d m io tu . J e s t to w ię c ja k b y k o n ty n u a c ja p o w y ż e j w sp o m n ia n e j w e r s ii s k r ó c o n e j. W iele s p r a w p r z e d sta w io n o k r ó tk o , o g r a n ic z a ją c się do s y t u a c ji w ż y d o w sk ie j P a le s ty n ie . J e s t to je d n a k w y n ik p r a c v w v b îtn e s o u czo n eg o i p o d w z g lę d e m m e to d y h a r m o n iz u je z o b sz e r n ie jsz y m i p r a c a m i d a w n ie j szy m i.
W y k a z a ł w n ich a u to r , że w p łv w ś w ia t a g r e c k ie g o n a B li s k i W sch ó d po p o d b o ja c h A le k s a n d r a b y ł z p o c z ą tk u g łó w n ie p o lity c z n y . L u d y p o d b ite w i d z ia ły je d n a k w k u ltu r o w e j h e lle n iz a c ji s z a n se a w a n s u i d ą ż y ły d o n ie j. D o t y c z y to t a k ż e Ż y d ó w i to z a ró w n o w d ia sp o r z e i a k w k r a j u I z r a e la , w b r e w
te o lo g ic z n ie u p r o sz c z o n e m u o b ra z o w i z K s i ą g M a c h a b e isk ic h . p o k a z u ia c y c h h e lle n iz m ja k o c o ś n a r z u c o n e g o . P r z e c iw n ic y M a c h a b e u sz ó w d a le j p o sz li w str o n ę a s y m ila c ji n iż oni. a le z w y c ię sk ie str o n n ic tw o p o d w ie lo m a w z g lę d a m i u le g a ło ty m sa m y m w p ły w o m .
ż a t e m p u n k te m w y jś c ia d la o p isu h e lle n iz a c ji w P a le s ty n ie p o d p a n o w a n ie m r z y m sk im je s t f a k t , że b y ł a o n a ju ż p r z e d te m d o ść p o su n ię ta . T y tu ł k s ią ż k i, n o ta b e n e , m ó w i o T w ie k u p o C h r.. a le a u to r c zę sto o d w o łu je s ie do c z a só w h a s m o n e jsk ic h i H e ro d o w y c h , d o s t r z e g a ją c w t e j e p o c e k u ltu r o w ą c ią g ło ść .
P r o b le m h e lle n iz a c ji — z a c z y n a M . H e n g e l — ie s t o t v le tru d n y , że t e r m in te n je s t n ie o stry , k u lt u r a t e j e p o k i b y ła w y n ik ie m zło żo n y ch w p ły w ó w , c h o ć b y d la te g o , że „ h e lle n iz m ” s a m w c h ła n ia ł w p ły w y o r ie n ta ln e , z w ła sz c z a w S y r ii (a p r z e c ie ż k r a j I z r a e la p o w sz e c h n ie u w a ż a n o za c z ę ść S y r ii w ła śn ie ). Z a s ię g w p ły w ó w g r e c k ic h w p o lity c e i lite r a tu r z e le p ie j j e s t z n a n y n iż w d z ie d z in ie r e lig ii i ż y c ia c o d z ie n n e g o . W re sz c ie s a m te r m in „ h e lle n iz a c ja ” n a o z n a c z e n ie a s y m ila c ji k u ltu r o w e j j e s t w y n a la z k ie m n o w o ż y tn y m (D ro y sen ),
