Biuletyn patrystyczny

Marek Starowieyski, Jan Gliściński,

Tadeusz Kołosowski

Biuletyn patrystyczny

Collectanea Theologica 59/2, 129-140

59 (1989) fase. II

BIULETYN PATRYSTYCZNY

Z aw artość: I. P U B L IK A C JE . 1. A n ty k ch rześcija ń sk i w „C ristian esim o n e lla sto r ia ”. — 2. D zieło n a u k o w e ks. F. H a łk in a SJ, b o lla n d y sty (cd.). — 3. N ow e roczn ik i „Jahrbuch fü r A n tik e und C h risten tu m ”. — 4. „Corpus C hristianorum . S eries G raeca” (ed.). 5. E n cyk lop ed ia a u g u sty ń sk a (ed.). — 6. N a w ró cen ie r e li­ g ijn e w p ierw szy ch w iek a ch ch rześcija ń stw a . II. K O M U N IK A T Y . S tan p ie r ­ w o tn y czło w ie k a w u jęciu św . H ila reg o z P o itiers *.

I. P U B L IK A C JE

1. A n tyk ch rześcija ń sk i w „C ristian esim o n ella storia”

„C ristianesim o n e lla sto ria ”, czasop ism o noszące p o d ty tu ł „R icerche sto- riche. eseg etich e,, te o lo g ic h e ”, jest sto su n k o w o m łod e, gd yż p ie r w sz y jego num er u k azał się w rok u 1980. W yd aw an e jest ono pod patron atem U n iw e r sy ­ tetu B o lo ń sk ieg o przez Istitu to di S cien ze R elig io se w B o lo n ii i p rzez EDB (E dizioni D eh on ian e, B ologna). P o czą tk o w o w ciągu roku u k a z y w a ły się dw a num ery, a od 1984 r. trzy n u m ery o za w a rto ści od 500 do 700 stron. O d p o w ie­ d zia ln y m za to czasop ism o jest G iu sep p e A l b e r i g o , zaś red ak torem n a ­ czeln y m — D a n iele M e n o z z i . W sk ła d k o m itetu n a u k o w eg o w chodzą: E. B ian ch i, F. B ovon , J. D elu m eau , J. D upont, A. G rillm eier, M. G uasco, G. K retsch m er, J. M. M ayey, G. M iccoli, B. T iern ey , J. M. T illard , F. T ran iel- lo, B. U lia n ich , A. V au ch ez, G. V eru cci, J. Z izioulas. S k ład ten zm ien ia się w ciągu w y d a w a n ia czasopism a. N a jego p o d sta w ie w id ać jed n ak , że z a in te ­ reso w a n ia teg o czasop ism a są dość szerokie: od sta ro ży tn o ści do c za só w n o ­ w o ży tn y ch , jak m ó w i G. A lb erig o w e w stę p ie p rogram ow ym : „T utto il c r is tia ­ nesim o... n ella sua d im en sio n e sto rica ” (1, 1, 1980, 6). W iele m iejsca p o św ię c o ­ n eg o jest ró w n ież ep oce sta ro ży tn o ści ch rześcijań sk iej w jej różnorodnych asp ek tach . W „C ristanesim o n e lla sto,ria” obok a r ty k u łó w zn ajd u je się r ó w ­ n ież ob szern y dział recen zji, z a w iera ją cy d łu g ie i w ażn e o m ó w ien ia k sią żek z d zied zin y h istorii.

W yliczym y tu a r ty k u ły in teresu ją ce bad acza an ty k u ch rześcijań sk iego, p odając roczn ik , n um er, rok i strony:

A. G r i l l m e i e r , M arco E re m ita e 1’o rig en ism o : saggio d i re in te r p r e ta z io n e d i Op. X I, 1, 1 ,1980, 9—-58.

A. L e o n a r d i , U te s to d e ll’A scen sio Isa ia e n el V a t. la t. 5750, 1, 1, 1980, 59—74.

A. A c e r b i , L a „V ision e d i Isa ia ” n e lle v ic e n d e d o ttr in a li d e l c a ta r is m o lo m b a r d e e p r o v e n z a le , 1, 1, 1980, 75— 123.

D. M e n o z z i , L a c risi d e ll’a u te n tic ità d e lla D o n a zio n e d i C o sta n tin o in un m a n o s c r itto d e lla fin e d e l X I V s., 1, 1, 1980, 135— 154.

P. B e t t i o l o , L e se n te n z e d i N ilo: p a tr is tic a e u m a n e sim o n el X V I s., 1, 1, 1980, 155—184.

E. N o r e l l i, L a re su rre zio n e d i G esù n e ll’A scen sio n e d i Isa ia , 1, 2, 1980, 315— 386.

M. R e g a l i , I n te n ti p r o g r a m m a tic i e d o n a zio n e d e tte „ In v e c tiv a e in Iu lia - n u m ” d i G reg o rio d i N a zian zo, 1, 2, 1980, 401— 410.

* R ed ak torem n in iejszeg o b iu le ty n u jest ks. Jan G l i ś c i ń s k i SD B , W arszaw a.

L. P e r r o n e , II „D ialogo c o n tr a a fta r d o c e ti” d i L eo n zio d i B isa n zio e S e ­ v e r o d i A n tio c h ia , 1, 2, 1980, 411— 444.

W. T r i l l i n g , B e m e rk u n g e n z u m T h e m a „ F rü h k a th o liz ism u s” E ine S k iz z e , 2, 2, 1981, 329— 340.

A . M. R i t t e r , Il seco n d a co n cilio ecu m en ico e la su a ric e zio n e : s ta to d i ric e rc a , 2, 2, 1981, 341— 366.

Ch. R e n o u X, N o te su r l’A scen sio n d ’Isa ie d a n s la tr a d itio n h ie r o so ly m ita in e , 2, 2, 1981, 367— 370.

A . K o w a l s k i , „ R iv e s titi d i g lo r ia ”. A d a m o e d Ε να n el C o m m e n to d i 5. E fre m a G en. 2, 25 (R icerca su ile fo n ti d e ll’ese g e si siriaca), 3, 1, 1982, 41—60. C. M o r e s c h i n i , II c o n tr ib u to d i G ero la m o a lla p o le m ic a a n tip e la g ia n a , 3, 1, 1982, 61— 72.

J. G r i b o m o n t , M arc l ’E rm ite e t la C hristologie e v a g rie n n e , 3, 1, 1882, 73— 82.

A . D e H a 11 e u X, L e IV con cile o ecu m én iq u e. U ne é v a lu a tio n d o g m a tiq u e e t e c c lé sio lo g iq u e , 3, 2, 1982, 297— 328.

L. C i r i l l o , E rm a e il p r o b le m a d e ll’a p o c a littic a a R o m a , 4, 1, 1983, 1— 32. J. D o i g η о n, La p r è m ie r e e x é g è se a u g u stin ien n e d e R m 8, 28 e t V u n ité fo r ­ m u lé e „m ore tu llia n o ” d e s q u a ttr e s v e r tu s d a n s l’a m ou r, 4, 2, 1983, 285— 292. W. R o r d о r f, L e d im a n c h e — sou rce e t p lé n itu d e d u te m p s litu r g iq u e c h ré ­ tie n , 5, 1, 1984, 1— 10.

J. G r i b o m o n t , E ncore M arc l ’E rm ite : l ’u n ion selo n l ’h y p o sta se , 5, 3, 1984, 463— 474.

Ch. P i è t r i , C h ristia n a te m p o ra : une n o u v e lle im a g e d e l’h o m m e, 6, 2, 1985, 221— 244.

G. V i s s ο n à, P se u d o -I p p o lito . In P asch a 53 e la tr a d izio n e d e ll’en c ra te ia ,

6, 3, 455— 488.

P. C. B o r i , „D ate a C e sa re q u el ehe è d i C e sa re ” (M t 22, 21). L in e e d i s to ­ ria d e ll’in te r p r e ta z io n e a n tica , 7, 3, 1986, 451— 464.

ks. M arek S ta ro w iey sk i, W arszaw a 2. Dzieło naukowe ks. F. Halkina SJ, bollandysty (ed.)

W B iu le ty n ie p a tr y s ty c z n y m C oli. T h eo lo g ica 49(1979) z. 4, 189— 191 o m ó­ w iłe m dzieło n a u k o w e w ie lk ie g o h a g io g ra fa -b iza n ty n isty ks. F. H a l k i n a SJ. P o n iew a ż od teg o czasu u k azało się jeg o k ilk a w a żn y ch prac, w a rto do tego tem a tu p ow rócić.

T om 100 (1982) czasop ism a „A n alecta B o lla n d ia n a ” jest p o św ięco n y dw om w ie lk im u czon ym jezu itom : B au d ou in d e G a i f f i e p i F ran çois H a 1 к i n. N a s. X IX —X X X zn ajd u je się b ib lio g ra fia d zieł uczon ego b o lla n d y sty : 94 ar­ ty k u ły i 66 n ot za w a rty ch w „A n alecta B o lla n d ia n a ”, n ie licząc recen zji, 10 to m ó w w serii S u b sid ia H a g io g ra p h ica , 6 k sią żek poza tą serią, 65 a r ty k u ­ łó w w różn ych czasop ism ach , w sp ółp raca w w ie lu in ic ja ty w a c h n a u k o w y ch o ch arak terze m ięd zy n a ro d o w y m , czasam i an on im ow a. T en ze sta w d zieł zo­ sta ł w o sta tn ich la ta ch jeszcze pom nożony.

U w ień czen iem d zieła F. H a lk in a jest N o v u m A u c ta r iu m B ib lio th e c a e H a- g io g ra p h ica e G ra eca e, S u b sid ia H a g io g ra p h ica 65, B r u x e lle s 1984, s. 430. D z ie ­ ła B ib lio th eca H agiograp h ica G raeca i jej A u cta riu m z o sta ły o m ó w io n e w p o ­ p rzed n im artyk u le. N o v u m A u c ta r iu m sta n o w i za m k n ięcie p racy n ad BHG: d a je u zu p ełn ien ia , n a n o si p op raw k i i zm ian y, ja k ie m ia ły m iejsce od 1957 roku, w k tó ry m w yd a n o BHG . T om ten sta n o w i a b so lu tn ie n iezb ęd n ą pom oc w p ra cy k ażd ego, k to za jm u je się h agiografią.

W serii S u b sid ia H a g io g ra p h ica u k a za ły się jeszcze trzy tom y F H a l ­ k i n a :

131

M en ologiu m z B a ltim o re (d a w n iej rp s 33 B ib lio tek i P atria rch a ln ej w A- lek san d rii) z X I w . sta n o w i zbiór ży cio r y só w ś w ię ty c h n a m iesią c sty czeń i jest częścią m en o lo g iu m w y d a n eg o p rzez L a t y s e v a w P etersb u rg u w la ­ tach 1911— 1912. T om za w iera o m ó w ien ia i d ok ła d n y op is m en ologiu m , a n a ­ stęp n ie ży c io r y sy św . S y lw e str a , proroka M alach iasza, św . T eop em p ta i T eo- nasa, św . P a w ła P u steln ik a , proroka M icheasza, k a za n ie n a E p ifan ię, ż y cio r y sy św . Jan a C hrzciciela, św . Z otik osa, św . P o ly eu ta , św . M arcjana rządcy, św . T eod ozego cen ob iarch y, fra g m en t ży w o tu św . E utym iu sza, m ęczeń stw a św . T acjan y, św . H erm y la i S traton ik i, m n ich ó w z S yn aju , ży w o t św . Jana K a lib ity , o p o w ieść o o k ow ach św . P iotra, ż y w o ty św . A n ton iego, św . C yryla A lek sa n d ry jsk ieg o , św . T eod ota z C yren y n a C yprze, św . E u tym iu sza, m ęczeń ­ stw o św . N eo fita , ży cie św . A p ostoła T ym oteu sza, m ęczeń stw o św . K lem en sa z Ancy,ry, ż y w o t św . E u zeb ii X en e. Ż y cio ry sy zaopatrzone są w p rzekład fran cu sk i.

t. 71: H a g io lo g ie b y za n tin e , B r u x e lle s 1986, s. 221. T om za w iera 14 te k stó w h a g io g ra ficzn y ch , tj. p o ch w a łę św . Jakuba, ż y w o ty św . Jazona i Sosp itatrosa, św . K rzysztofa, m ęczeń stw a św . A d rian a i N a ta lii, 1003 m ęczen n ik ó w , ż y w o ­ ty św . T eodozjusza z C ezarei, św . T eodora z P erge, św . A n an iasza i jego

8 to w a rzy szy , św . M endory, M etrodory i N im fod ory, św . T eopom pa i T eonasa, ś w . T eod oreta z A n tio ch ii, 42 m ęczen n ik ó w z A rm oriu m (f 845), św . T eo fila k ta z N ik o m ed ii (IX w .), św . T om ais z L esb os (X w .). W iększość te k s tó w opatrzona je s t fra n cu sk im p rzekładem .

t. 74: S ix in é d its d ’h agiologie b y z a n tin e , B r u x e lle s 1987, s. 197. W ty m tom ie otrzy m u jem y n a stęp n e te k s ty h agiograficzn e: p o ch w a łę św . H o reo zeli au to r­ stw a K o n sta n ty n a A k ro p o lity , m ęczeń stw o F ileta iro sa i E ubiotosa, ży w o t trzech braci m ęczen n ik ó w z L en tin i, m ęczeń stw o św . C ecylii, m ęczeń stw o św . A re- ta sa i jeg o to w a rzy szy , ż y w o t św . A ta n a zji z E giny.

O bok ty ch to m ó w , sta n o w ią c y c h serię w y d a w n iczą b o lla n d y stó w , F. H a 1- k i n w y d a ł trzy to m y w serii C a h iers d ’O rie n ta lism e (P. C r a m e r , G enew a): t. 2: Le co rp u s a th é n ie n d e S t. P a ch o m e, 1982, s. 167 (form at 4°). T om zaw iera w y d a n ie ręk o p isu a teń sk ieg o Z y w o tu św . P a ch o m iu sza , d zięk i czem u m ożna b y ło u zu p ełn ić g reck i ży cio ry s w y d a n y przez F. H a lk in a w 1932 r. (S u b sid ia H a g io g ra p h ica 19). O trzym u jem y w te n sposób p rosty i cz y te ln y te k st teg o ży cio ry su , k tó ry n ieg d y ś p rzeło ż y ł na j. fran cu sk i A. J. F e s t u g i è r e , L es m o in e s d ’O rie n t IV /V , P aris 1965. T enże autor d ok on ał przek ład u fra n cu sk ieg o d o d a tk ó w do ży cia św . P ach om iu sza.

t. 8: D ix te x te s in é d its tir é s d u m én o lo g e im p é r ia l de K o u tlo u m o u sa , 1984 s. 131 (form at 4°). M en ologiu m tu w y m ien io n e, pod ob n ie jak m en o lo g iu m z B altim ore, p och od zi z X I w . W ty m to m ie F. H a lk in w y d a ł dotych czas n ie w y d a n e te k s ty teg o m en o lo g iu m , k tó re p rzełożył A. J. F e s t u g i è r e . S ą to n a stęp u ją ce tek sty : P o c h w a ła S ta r c a S y m e o n a , M ę c z e ń stw o św . A g a ty ; św . C h a ra la m p a ; Ż y w o t św . A u k se n c ju s za ; Z n a le zie n ie g ło w y św . Jana C h rzciciela ; Ż y w o t św . A le k se g o ; M ęk a św . F o ty n y ; M ęk a św . T ro fin a i E u- k a rp io n a ; Ż y w o t św . A rte m o n a ; Ż y w o t św . Ja n a K lim a k a . W to m ie 7 tejże serii z n a jd u je się M ę c z e ń stw o św . F ilea sza z T m u is, ła ciń sk i tek st, w y d a n e p rzez F. H a lk in a (s. 105— 107).

t. 13: S a in ts d e B y za n c e e t d u P ro ch e O rie n t, 1986, s. 171 (form at 4°). Tom za w iera 10 ż y cio r y só w ś w ię ty c h i sześć m ó w n a cześć św ięty ch . Są to: M ęk a św . P ro k lu s a i H ila reg o , ży w o ty św . Ł u cji w d o w y i G em iniana, św . D o m icja n a z T esa lo n ik i, św . M arii, M arty i Ł azarza L eukario, M ę c z e ń stw o św . A g a to n ik a , ż y w o ty św . B a zy lisk a , św . K a p ito lin y i E roteis, św . braci E u gen iu sza i M akarego, św . T y m o teu sza z P ru sy, M ę c z e ń stw o św . G ordien a.

N a stęp u je sześć m ó w a a cześć św iętych : N iceta sa z P a fla g o n ii (f 890), J a ­ kuba, brata P a ń sk ieg o , T ym oteu sza, Ł ukasza, m ęczen n ik ó w z Satala, M ik ołaja z M yry i Jana K lim ak a.

O m ó w iliśm y tu ty lk o w y d a n ia k sią żk o w e prac F. H alk in a. S ta n o w ią one p o d sta w ę do d a lszy ch b ad ań n ad h a g io g ra fią p a try sty czn ą i b izan tyjsk ą.

ks. M a rek S ta r o w ie y s k i, W a r sza w a 3. N ow e roczniki „Jahrbuch für A ntike und Christentum”

R oczn ik 29 za rok 1986 p rzy n o si w p ierw szej części n a stęp u ją ce artyk u ły: G. S c h ö l l g e n (B onn), D ie D id a ch e a ls K irch en o rd n u n g . Z u r F rage d es A b fa s s u n g s z w e c k e s u n d se in e n K o n se q u e n ze n fü r d ie I n te r p r e ta tio n , 5— 26; E. D a s s m a n n (B onn), Z um P a u lu sv e r stä n d n is in d e r ö stlic h e n K irc h e , 27— 39; Ch. R a t k o w i t s c h (W ien), V e rg ils S e e s tu r m b e i lu v e n c u s u n d S e d u liu s, 40—58; R. H e n k e (M ünster in W.), D er R o m a n u sh y m n u s d e s P ru d e n tiu s u n d d ie g rie c h isc h e P ro sa p a ssio , 59—65; W. H. C. F r e n d (P eter­ borough), F ra g m e n t o f an A c ta M a r ty r u m fr o m Q ’a sr Ib r im , 66— 70; J. P o l - z e r (C algary), A L a te A n tiq u e G o d d e s o f th e S ea , 71— 108; A . St. C l a i r (N ew B ru n sw ick ), T h e T o ra h S h rin e a t D u ra -E u ro p o s, 109— 117; U. K o e n e n (Bonn), G en esis 19, 4J11 u n d 22, 3/12 u n d d e r B e tle h e m itis c h e K in d e r m o r d a u f d e m „ L o tsa r k o p h a g ” vo n . S. S e b a stia n o in R om , 118— 145; D. S t u t z i n - g 'e r (B onn — F ran k fu rt), D as B ro n ze n b ild n is e in e r s p ä ta n tik e n K a is e r in a u s B a la jn a c im M u seu m v o n N iś, 146— 155; K. J. S h e l t o n (C hicago), R o m a n A r is to k r a ts , C h ris tia n C o m m issio n s: th e C a rra n d D ip ty c h , 166— 180; L. K ö t z s c h e -B r e i t e n b r u c h (B erlin), W in d e l u n d G ra b lin n e n , 181— 187. W d ziale re c e n z ji są o m ó w io n e n a stęp u ją ce prace: J. v a n S e t t e r s , In S ea rch for H isto ry . H isto rio g r a p h y in th e A n c ie n t W o r ld a n d th e O rig in s o f B ib lic a l H isto ry , N e w H a v en —■ L ondon 1983 (F. W i n k e l m a n n — B erlin NRD); J. G a u d e m e t , L es so u rces d u d r o it d e l ’E glise en O c c id e n t d u IIe a u V IIe s., P a ris 1985 (P. L a m p e — B ern); H. С. B r e n n e e k e , H ila riu s v o n P o itie r s u n d d ie B isc h o fso p p o sitio n g eg en K o n sta n tin s . U n te r ­ su ch u n g en z u r d r itte n P h a se d e s a ria n isc h e n S tr e ite s , B erlin 1984 (M. D u r s t — B erg isch G ladsbach); M. F i g u r a , D as K ir c h e n v e r s tä n d n is d e s H ila riu s v o n P o itie rs , F reib u rg i. Br. 1984 (M. D u r s t — B erg isch G ladsbach); G. A 1- b e r t , G o te n in K o n s ta n tin o p e l, P ad erb orn 1984 (K. L. N o e t l i c h s ■— A achen); V. C. C o r b o , II S a n to S e p o lcro d i G e ru sa le m m e , J eru sa lem 1982 (R. R o s e n t h a l - H e g i n b o t t o m — G öttingen); E. R e v e l - N e h e r , L ’a rch e d e l ’a lia n ce d a n s l ’a r t ju if e t c h ré tie n d u seco n d au d ix iè m e siècles, P a ris 1984 (F. R i c k e r t-B o n n ); R. S ö r r i e s, D ie B ü d e r d e r O rth o d o x e n im K a m p f g e g e n d e n A ria n ism u s, F ra n k fu rt a. M. — B ern 1983 (E. J. С 1 a - u s s-T h o m a s s e n -B on n ). N a k oń cu tom u zn a jd u ją się jak z w y k le in fo rm a ­ cje podane przez F r a n z -J o se p h -D ö lg e r -In stitu t oraz 32 ta b lice ilu stru ją ce p o ­ szczeg ó ln e a rtyk u ły.

W roczn ik u 30 za rok 1987 zn ajd u ją się n a stęp u ją ce artyk u ły: B. F i- s c h e r (Trier), L itu rg ie g e s c h ic h te u n d E x e g eseg esch ich te. In te r d is z ip lin ä r e Z u sa m m e n h ä n g e , 5— 13; A. D i h 1 e (H eidelberg), P h ilo so p h isch e L e h re n v o n S c h ic k sa l u n d F re ih e it in d e r fr ü h c h ris tlic h e n T h eo lo g ie, 14— 28; M. D u r s t (B edburg-E rft.), In m e d io s iu d ic iu m est. Z u e in e m A s p e k t d e r V o rste llu n g v o m W e ltg e r ic h t b e i H ila riu s v o n P o itie r s u n d in d e r la te in isc h e n P a tr is tik , 29— 57 ; Ch. G n i 1 к a (M ünster in W.), E in Z e u g n is d o p p e lc h ö r ig e n G esan gs b e i P ru d e n tiu s, 58— 73; H. B r a k m a n n (B onn), S y n a x is k a th o lik e in A le x a n ­ d r i a , Z u r V e r b r e itu n g d e s c h r is tlic h e n S ta tio n s g o tte s d ie n s te s , 74—89; W.H.C. F r e n d (P etersb orou gh ) i G. D r a g a s (Du,rhan), Al E u ch a ristie S e q u en ce fr o m Q ’asr Ib r im , 90— 98; D. S t u t z i n g e r (B onn — F rankfurt), ...am bigu is fr u itu r v e r i fa lsis que fig u ris . M a r itim e L a n d sc h a fte n in d e r s p ä ta n tik e n K u n st, 99— 117; H. W r e d e (K öln), D ie s p ä ta n tik e H erm e,

118— 148; H. L. K e s s l e r (B altim ore), P r o p h e tie P o r tr a its in th e D ura Eu­ ro p a s S yn a g o g u e, 149— 155; D. K o r o l (Bonn.), Z u d e n g e m a lte n A r c h ite k tu r ­ d a rs te llu n g e n d es N T -Z y k lu s u n d z u r M o s a ik a u ss ta ttu n g d e r „aula” ü b e r d en G rä b e rn v o n F e lix u n d P a u lin u s in C im itü e /N o la , 156— 171; J. E n g e m a n n (Bonn), E lfe n b e in fu n d e au s A b u M e n a /Ä g y p te n , 172—-186. W d zia le recen zji om ó w io n o n a stęp u ją ce k siążki: H isto risc h e s W ö rte rb u c h d e r P h ilo so p h ie, w yd. J. R i t t e r — K. G r ü n d e r , B a se l-S tu ttg a r t 1984 (K. B o r m a n n — Bonn); E. S c h ü r e r , T h e H is to r y of th e J e w is h P e o p le in th e A g e of Jesu s C h ris t, E dinbourgh 1986 (J. M a i e r — K öln); F. R. G a h b a u e r , D as a n tro p o lo g isch e M odel. E in B e itra g z u r C h risto lo g ie d e r fr ü h e n K irc h e b is C h a lced o n , W ürz­ burg 1984 (L. A b r a m o w s f c i-T ü b in gen ); A. F a i v r e , L es la ïq u e s a u x o r i­ g in es d e l ’E glise, P aris 1984 (G. S c h ö l l g e n ■— Bonn); P. H o i r i c h t e r , I m A n fa n g w a r d e r „ J o h a n n esp ro lo g ”, R egen sb u rg 1986 (H. M. S c h e n k e — B erlin); G. P. L u t t i k h u i z e n , T h e R e v e la tio n o f E lk ch a sa i, T ü b in gen 1985 F. S. J ο n e s-G öttin gen ); O rigenes, D er K o m m e n ta r z u m E v a n g e liu m nach M a tth ä u s, tl. H. J. V o g t , S tu ttg a rt 1983 (R. G ö g l e . r — U lm ); A lex a n d re de L ycop olis, C o n tre la d o c tr in e d e M an i, tł. A. V i 11 e y, P a ris 1985 (H. M. S c h e n k e — B erlin); S. V о 11 e n w e i d e r, N e u p la to n isc h e u n d c h ristlic h e T h eo lo g ie b e i S y n e sio s v o n K y r e n e , G ö ttin g en 1985 (Ch. E l s a s — B erlin); P. G. J. P o s t, D e h aan scèn e in d e v r o e g - c h r is te lijk e k u n st, U trech t 1984 (C. N a u e r t h — B ad B ergzabern); F. P r é v ô t , R e ch erch es a rch éo lo g iq u es fr a n c o -tu n isie n n e s à M a cta r, t. 5, R o m e 1984 (G. S a n d e r s — Gent); I. L e ­ v i n , T h e Q u e d lin b u r g Ita la , L eid en 1985 (F. R i c k e r t — Bonn). N a k oń cu tom u zn ajd u ją się w ia d o m o ści na tem a t d zia ła ln o ści In sty tu tu D ölgera w B onn. D o tom u załączono 26 tablic.

ks. M arek S ta ro w iey sk i, W arszaw a 4. „Corpus C hristianorum . S eries G raeca” (cd.)

W roku 1986 u k a za ły się d a lsze d w a to m y serii C orpu s C h ristia n o ru m . S e rie s G raeca, k tórą recen zu jem y od początk u jej p o w sta n ia w n in iejszy m b iu lety n ie.

t. 14: A n o n y m i A u ctoris T h eo g n o sia e (s. IX /X ), D is s e r ta tio c o n tr a Iu daeos, w yd . M. Η о s t e n s, T u rn h ou t (B repols), L eu v en (U n iv e r sity P ress) 1986, s. L X X X + 311.

N in ie jsz y tom sta n o w i k o lejn e in e d itu m b iza n ty ń sk ie u k a zu ją ce się w se ­ rii C o rp u s C h ristia n o ru m . A utop teg o trak tatu p rzeciw Ż ydom (D ia le x is k a ta lo u d a io n ) p o zo sta je n iezn an y. Jed n ak że w y d a w c a tw ierd zi, ż e jest on au torem trak tatu T h eogn osia, w y k o rzy sta n eg o w P a n o p lia d o g m a tic a E u ty m iu sz a Zy - g a d e n y ) P G 130, 28 D, 257 C, 312 D) oraz K o m e n ta r z a do E w a n g e lii św . Jana w y d a n eg o p rzez A. H a n s m a n n a , P a d eb orn 1930. D ia le k x is jest d ziełem d łu gim , a le p recy zy jn ie zb u d ow an ym i p raw d op od obn ie n iek o m p letn y m , u ry w a się b o w iem w czasie k o m en to w a n ia p roroctw a D an iela. P o w sta ło ono w ła ­ tach 907/908, a k od ek s, z któpego zo sta ło w y d a n e, p och od zi z p o ło w y X w , choć n ie jest au to g ra fem autora. J e st to p ism o w y ra źn ie ap o lo g ety czn e — zbija n a u k ę Ż yd ów n a p o d sta w ie S ta reg o T esta m en tu , k tó ry sta n o w i p o d sta ­ w o w e źródło dzieła. A utor w p ra w d zie zna trad ycję eg zeg ety czn ą O jców , ale id zie w ła sn ą drogą i n iejed n o k ro tn ie c y tu je n a w e t rzadko u ży w a n e tek sty P ism a. U ż y w a ró w n ież T e s tim o n iu m F la v ia n u m , choć w in n ej fo rm ie od tej, k tórą zn am y z w y d a ń w sp ó łczesn y ch . D ia le x is m ożn a streścić w tpzech tezach C h rystu s ch rześcija n in je s t n a z y w a n y B o g iem już w S ta ry m T esta m en cie (rozdz. I), C h rystu s ch rześcija n in zo sta ł p rzep o w ied zia n y p rzez proroków (rozdz. II—VI), C h rystu s M esjasz już p rzy b y ł (rozdz. V II— X II). W yd an ie k r y ­ ty czn e tek stu , jak z w y k le w C o rp u s C h ris tia n o ru m jest w zorow e, opatrzone d łu gim w stęp em oraz in d ek sa m i słó w , c y ta tó w b ib lijn y ch oraz in n y ch źródeł.

t. 15: C a ten a e G ra eca e in G e n e sim e t im E x o d u m II. C o lle c tio C o islin ian a, w yd . F. P e t i t , T urn h ou t (B repols), L eu v en (U n iv e r sity P ress) 1986, s. C X IX + 308.

Z a in tereso w a n ie się k a ten a m i e g z eg ety czn y m i d atu je się od początk u X X w ., choć i p rzed tem zw racan o na n ie u w a g ę (np. w y d a n ie k a ten P. C r a ­ m e r a ) . CCG p od jęło n ie w d z ię c z n y trud w y d a w a n ia tych u tw o r ó w ta k bar­ dzo w a żn y ch zarów n o d la h is to r ii eg zeg ezy , jak i d la sam ej p a tro lo g ii, jako ż e za w iera ją n iejed n o k ro tn ie c y ta ty d zieł, k tó re za g in ęły . U k a za ły się w ięc już w tej se r ii K a te n a s y n a ic k a d o K s ię g i R o d za ju i W y jś c ia (t. 1), K a te n a d o E k le z ja s te s a P rokopa z G azy (t. 4), K a te n a T riu m P a tr u m d o E k le z ja s te s a (t. U ). W ydana tu k a ten a o d b iega od in n y ch , jako że op iera się n ie ty le na te k ś c ie b ib lijn y m , ile n a K o m e n ta r z u d o O k ta te u c h u T eodoreta z C yru (PG 80, 76— 528, n o w sze w y d a n ie J. F. M a r c o s — A. S a é n z-B a d i 11 o z, M adrid 1979), a cele m jej jest, jak p isze autorka w e w stę p ie (s. X IX ), w y ja śn ie n ie p o zy cji T eod oreta p oprzez c y ta ty p isarzy p op rzed zających go i m u w sp ó ł­ czesn ych . S tem m a na tejże s k o n ie dobrze w y ja śn ia p o zy cję te j n o w ej k a te n y w stosu n k u do in n ych . Z aw iera ona fra g m e n ty n a stęp u ją cy ch pisarzy: O ry- g en esa (t 254), E u stacju sza z A n tio ch ii (f przed 337), E u zeb iu sza z C ezarei (f 339), A k a cju sza z C ezarei ( f 363), B a zy leg o W ielk ieg o ( t 379), G rzegorza z N azjan zu (t 390), D iod ora z T arsu (t przed 394), G rzegorza z N y ssy (t 394), Jan a C h ryzostom a (t 407), S e w eria n a z G abala (t po 408), T eodora z M opsu- e s t ii (t 428), Izyd ora z P e lu z ju m (f 435), C yryla A lek sa n d ry jsk ieg o ( t 444); G en n ad iu sza z K o n sta n ty n o p o la ( t 471). P o n ie w a ż w ięk szo ść p isa rzy p och od zi z k ręgu szk o ły a n tio ch eń sk iej, d ziw i obecność C yryla A lek sa n d ry jsk ieg o . O bok ty ch fra g m en tó w O jców w a żn e są c y ta ty z różn ych p rzek ła d ó w S tarego T e ­ sta m en tu n a języ k greck i. T om k o ń czy szereg in d ek sów : z w ią zk ó w z K a - te n ą M o s k ie w sk ą , d zieł i p isa rzy cy to w a n y ch oraz c y ta tó w i a lu zji do k sią g P ism a Ś w ię te g o , a n a k ońcu z e sta w u ży ty ch ręk op isów . T om ten , w y d a n y p rzez F. P e t i t , n iestru d zo n ą b ad aczk ę k a ten , sta n o w i n o w y k rok dla ich p ozn an ia i w y d o b y cia z n iep a m ięci c y ta tó w p isa rzy ep ok i p a try sty czn ej.

k s. M a re k S ta r o w ie y s k i, W a r sza w a 5. E n cyk lop ed ia a u g u sty ń sk a (cd.)

W B iu le ty n ie p a tr y s ty c z n y m C oli. T h eologica 51 (1981) z. 2, 157— 159 p i­ sa łem o p rojek cie w y d a n ia E n cy k lo p ed ii A u g u sty ń sk iej. Jej p ierw szy zeszy t u k a za ł się w roku 1986 4 U w a g i sprzed la t w y m a g a ją p op raw ek i uzu p ełn ień : w k o m ite c ie red a k cy jn y m p o k a za ły się d w a n o w e n azw isk a: S. L a n c e 1 i R. H e r z o g . W yd aw cą je s t S c h w a b e , a n ie jak podano m y ln ie S ch w a lb e. W p ierw szy m zesz y c ie n ie zn alazła się zap ow ied zian a lis ta d zieł n ie p e w n y c h i n iea u ten ty czn y ch św . A u g u sty n a , co jest w ie lk ą szkodą, jako że liczb a u tw o ró w p seu d o a u g u sty ń sk ich jest znaczna. W e w stęp ie, n a p isa n y m w trzech język ach , zn ajd u ją się n a ogół w ia d o m o ści podane w e w sp o m n ia n y m o m ó w ien iu , ty le że n ieco dłu ższe. W ażne są jed n ak d w ie w iad om ości: w In s ty ­ tu c ie A u g u sty ń sk im w W ürzburgu op racow an o k om p u terow ą kon k ord an cję s łó w zaw a rty ch w p ism ach św . A u g u sty n a (5 025 000 słów !) oraz b ib lio g ra fię za w iera ją cą ok oło 50 000 d zieł i prac d otyczących św . A u g u sty n a . N a ss. X X V I—X L I zn ajd u je się lista d zieł b isk u p a H ip p on y oraz ich w yd ań . N a

1 A u g u stin u s-L e x ik o n , hrsg. С. M a y e r , in V erb in d u n g m it E. F e l d - m a n n , W. G e e r l i n g s , R. H e r z o g , S. L a n c e 1, G. M a d e c , G. O’D a l y , A. S c h i n d l e r , O. W e r m e l i n g e r , A. W l o s o k . R e­ d ak tion K. H. C h e 1 i u s, v o l. I, fa se. 1 /2 , A aron—an im a — a n im u s, V erl. S c h w a b e and Co. A G , B a se l-S tu ttg a r t 1986, L II+ 3 1 9 , cena: 60 fr. szw ajc. lu b 74 m ark i R FN .

szpaltach 1— 319 p od an e są h asła. Oto ich z e sta w ie n ie (lem m y p od an e są po ła cin ie, a rty k u ły zaś w języ k u a n g ielsk im , fra n cu sk im lu b n iem ieck im ): A a ro n , A b e l, A b e lo im , A b o rtu s , A b ra h a m , A b s tin e n tia -c o n tin e n tia , A c a d em ia , A c a d e m ic is (D e), A c c e d it v e r b u m a d e le m e n tu m e t f i t sa c r a m e n tu m , A c c i­ d e n s, A c ta c o n tr a F o rtu n a tu m M a n ich a eu m , A c tio — c o n te m p la tio , A d a m , A d e o d a tu s, A d im a n tu m M a n ich a ei d is c ip u lu m (C on tra), A d im e n tu s, A d iu - to r iu m quo — a d iu to r iu m sin e quo non, A d m o n itio , A d m o n itio D o n a ti- s ta r u m d e M a x im ia n istis , A d n o ta tio n e s in lo b , A d v e n tu s C h ris ti, A d v e r s a ­ r iu m le g is e t p r o p h e ta r u m (C on tra), A d u la tio , A d u lte r in is c o n iu g ib u s (De), A d u lte r iu m , A e g y p tu s , A e n ig m a , A e q u a lita s, A e ta s , A e te r n ita s , A fe r , A ffe c tu s (p a ssio , p e r tu r b a tio ), A fric a , A gon , A gon e C h ristia n o (De), A g g rip p in u s e p is ­ copu s C a rth a g in en sis, A lie n a tio , A lle g o ria , A lle lu ja , A lta r e , A ly p iu s , A m b itio , A m b ro s iu s, A m e n , A m ic itia , A m o r, A m p h ith e a tr u m , A n g e lu s, A n im a , an im u s (w środku tego h a sła k o ń czy się zeszyt). Jak w id zim y ty tu ły o d p ow iad ają zap ow ied ziom : są w ię c term in y filo zo ficzn e i teo lo g iczn e, osoby, n a z w y d zieł itd. W szy stk ie a rty k u ły p o sia d a ją p rzyp isy: k rótsze na końcu, dłu ższe po k ażd ym p odrozdziale. P odana je s t ta k że b ib lio g ra fia zaw iąrająca op racow an ia ogóln e n a d an y tem a t jak i d otyczące teg o tem a tu w d ziełach św . A u g u sty ­ na. W te n sposób h a sła w y k ra cza ją w p e w ie n sposób poza za in tereso w a n ia czy sto a u g u sty ń sk ie, czego p rzy k ła d em m ogą b y ć A m b ro iu s c z y też A fric a , do k tó ry ch się g n ie n iejed n o k ro tn ie c zło w ie k zajm u ją cy się św . A m brożym czy też p ro b lem a ty k ą a fryk ań sk ą. Szkoda, że jak to m a m ie jsc e w en c y k lo ­ p ed iach teg o rodzaju, n ie podano żad n ych in fo rm a cji n a tem a t sam ych au ­ to ró w h aseł. S to im y w ob ec bardzo p ow ażn ego w y d a rzen ia w d zied zin ie stu ­ d ió w a u g u sty ń sk ich o,raz p a try sty czn y ch w ogóle. O by d alsze ze sz y ty m o g ły się u k a zy w a ć w p rzew id zia n y m rytm ie.

ks. M a rek S ta r o w ie y s k i, W a r sza w a 6. N awrócenie religijne w pierwszych w iekach chrześcijaństwa

W dn iach 8— 10 m aja 1986 r. od b yło się w In stitu tu m P a tristic u m A u g u - stin ia n u m w R zym ie X V sp otk an ie badaczy sta ro ży tn o ści ch rześcija ń sk iej na tem a t r e lig ijn e g o n a w ró cen ia w p ierw szy ch w iek a ch naszej ery. M ateriały z teg o sp otk an ia z o sta ły o p u b lik o w a n e w p erio d y k u A u g u stin ia n u m 27 (1987) z. 1—2, za ty tu ło w a n y m L a c o n v e rsio n e re lig io sa пег p r im i seco li cristia n i. W ty m m iejscu w y p a d a p rzyp om n ieć, iż p ro b lem a ty k ę d otyczącą n aw rócen ia w sta ro ży tn o ści p o czą w szy od A lek sa n d ra W ielk iego a sk o ń czy w szy na św . A u g u sty n ie op racow ał A. D. N о с k (C o n versio n . T he O ld a n d th e N e w in R elig io n fr o m A le x a n d e r th e G re a t to A u g u stin e of H ip p o , O xford 1933), zaś G. B a r d y n a p isa ł k sią żk ę n a tem a t n a w ra ca n ia się n a ch rześcija ń stw o w p ierw szy ch w iek a ch jego istn ie n ia (L a c o n v e rs io n au c h ristia n is m e d u ra n t le s p r e m ie r s siècles, P aris 1947). P u b lik acja, którą zam ierzam y om ów ić je s t n ie w ą tp liw ie p rzy czy n k iem do lep szeg o p ozn an ia fen o m en u ra d y k a ln ej z m ia n y ży cia w zw ią zk u z p rzy jęciem n o w ej relig ii, n iek o n ieczn ie ch rześci­ jań sk iej.

M. P a r e n t e u k a zu je w p an oram iczn y sposób p róby u jm o w a n ia fe n o ­ m en u n a w ró cen ia r e lig ijn e g o p rzez u czon ych w ciągu o sta tn ieg o p ó łw iecza , p o czą w szy od w y ż e j w sp o m n ia n eg o A. D. N ocka, a sk o ń czy w szy n a b ad an iach d ok o n y w a n y ch w o sta tn ich ła ta ch (L ’id e a d i c o n v e rsio n e d a N o ck ad oggi). A u tor p od k reśla o ry g in a ln e i n o w a to rsk ie w ręcz u jęcia tej p rob lem atyk i przez św ia to w e j sła w y b ry ty jsk ieg o uczonego. A. D. N ock zd ołał bow iem p rzełożyć na język h isto ry czn y id eę n a w ró cen ia w ogóle, czego n ie zdo­ ła ł dokonać n ik t po nim . W yd aje się jednak, iż m ożna m ów ić w jego p rzy­ padku o p ew n y m braku u czciw o ści, p o n iew a ż p isząc przed m ow ę do k sią ż ­ k i W. J a m e s a , k tó ry b y ł tw ó rcą p ragm atyzm u filo zo ficzn eg o , a którego k o n feren cje op u b lik o w a n e w d ziele z a ty tu ło w a n y m T h e V a r ie te s o f R eligiou s

E x p erien ce. A S tu d y in h u m a n N a tu re, L ondon 1902, sta ły się dla niego in sp iracją, n ic o ty m n ie w sp om in a. A u tor w y ra ża życzen ie, b y k o lejn e sp o t­ k a n ie b ad aczy sta ro ży tn o ści ch rześcijań sk iej p rzy czy n iło się w p ew n ej m ie ­ rze do k o n ty n u o w a n ia lin ii zap oczątk ow an ej p rzez A. D. N ocka.

E. I r m s c h e p dok on u je a n a lizy p o jęcia c o n v e rs io i pod aje jego odpo­ w ie d n ik i w język u greck im (S u l c o n c e tto d i c o n v e rs io e i c o r r isp o n d e n ti te r ­ m in i greci), k tó ry m i są m e ta s tr o p h é i e p is tro p h é , p rzy czym te n o sta tn i te r ­ m in jest n ajb ard ziej o d p o w ied n i do oddania id ei n aw rócen ia. W ch rześcija ń ­ s tw ie u tr w a la ł się o n sto p n io w o , ta k iż p o czą w szy dopiero od św . A u g u sty n a zn a la zł sw o je sta łe za sto so w a n ie. P o jęcie c o n v e rs io w sen sie e p is tro p h é zn a j­ d u je się zarów n o w W u lgacie, jak i w p ism ach p ierw szy ch O jców K ościoła n ie k ie d y w p ołączen iu z term in em p a e n ite n tia , po g reck u m etâ n o ia . J ęzy k g reck i n a ozn aczen ie n a w ró cen ia się na filo z o fię sto so w a ł o k reślen ie p e ria g o - g é, stw orzon e p rzez P la to n a . J ęzy k ła ciń sk i b y ł u boższy i m ia ł n a ozn aczen ie fen o m en u rad yk aln ej zm ia n y życia ty lk o jed en jed y n y term in , tj c o n versio .

P. G. A l v e s d e S o u s a o m a w ia p ro b lem a ty k ę n a w ró cen ia r e lig ij­ n ego n a p o d sta w ie L istu do K o ry n tia n św . K lem en sa R zy m sk ieg o (A con - v e r s a o e m C le m e n te d e R om a. M etâ n o ia , u m a p a la v r a ch a ve), w k tó ry m pa­ p ież w z y w a rozdartą w a śn ia m i gm in ę ch rześcija ń sk ą do zgody i o d w ró cen ia się od grzechu. W liś c ie ty m k lu czo w ą rolę od g ry w a term in m etâ n o ia . Z k o ­ le i M. M e e s p rzep row ad za p ew n eg o rodzaju k o m p arację p om ięd zy J ezu so ­ w y m i w e z w a n ia m i do p o k u ty oraz a p ela m i K lem en sa A lek sa n d ry jsk ieg o w sp ra w ie n a w ró cen ia się lu d zi do B oga (J esu B u ssr u f u n d d ie B ek eh ru n g b e i C le m e n s v o n A le x a n d rie n ). A u tor dochodzi do w n io sk u , iż n ie m ają ra cji ci w sp ó łcześn i u czen i, k tó rzy zarzucają k iero w n ik o w i szk o ły a lek sa n d ry jsk iej b ra k zrozu m ien ia p o d sta w o w y ch w y m a g a ń E w a n g elii. N a le ż y b o w iem p a m ię ­ tać o tym , iż K lem en s d zia ła ł w k ręgach in te le k tu a lis tó w o m en ta ln o ści h e lle ­ n isty czn ej, m u sia ł zatem w z y w a ją c ich do p o k u ty i n a w ró cen ia p o słu giw ać się p rzyk ład am i za czerp n ięty m i z ż y w o tó w sła w n y ch filo zo fó w .

O so b liw y p rzyp ad ek w histo,rii n aw róceń sta n o w i osoba T ertu lian a, k tóry n ajp ierw p rzyjm u je ch rześcija ń stw o , n a stęp n ie zaś n aw raca się n a m o n ta - nizm . Tę k w e stię p rzed sta w ia V. G r o s s i (A p r o p o s ito d e lla c o n v e rs io n e d i Tertu lia n o al m o n ta n is m e — D e p u d ic itia I, 10— 13), k tó r y p od k reśla, iż zer­ w a n ie z K o ścio łem k a to lick im p rzez k a rta g iń sk ieg o retora b y ło g łó w n ie po­ d y k to w a n e p ra g n ien iem o sią g n ięcia w ięk szej d osk on ałości. W zorem dla T er­ tu lia n a b y ł św . P a w e ł, k tó ry sw e g o czasu p orzu cił d e fin ity w n ie r e lig ię m o j- żeszow ą. D la teg o też p o słu szn y g ło so w i sw o jeg o su m ien ia k a rta g iń sk i retor p o d ją ł d ecy zję p rzejścia n a m on tan izm . C zym że jed n ak b y ło jego p op rzed n ie n a w ró cen ie r e lig ijn e jak n ie czym ś w rod zaju c o n v e rs io ph ilo so p h ica ?

In n y c ie k a w y przyp ad ek sta n o w i p ostać F irm icu sa M aternusa, k tó ry z p o ­ gan in a sta ł się ch rześcija n in em , n a stęp n ie zaś m isjo n a rzem pogan , o czym m ó w i I. O p e 1 1 (F irm ico M a tern o . II c o n v e r tito c o n v e rtito re ). G w a łto w n e w sty lu d zieło a p o lo g ety czn e retora sy c y lijs k ie g o D e err o re p ro fa n a ru m r e li­ g io n u m d ob itn ie w sk a zu je n a to, iż c o n v e rs io a d D eu m n ie p olega jed y n ie na ro zu m ow ym p rzy zn a w a n iu się do b łęd u i n a czy n ien iu p ok u ty, le c z o jeg o a u ten ty czn o ści p ow in n o św ia d czy ć p rzy jęcie w a leczn ej p o sta w y w ob ec w s z y ­ stk ic h b łęd ów , jak ie zn ajd u ją s ię n a św ie c ie . Z daniem F irm icu sa M atern u sa p o g a ń stw o p ow in n o raz n a za w sze zn iknąć z p o w ierzch n i ziem i, aby m ogła trw ać p raw d a, która jest ty lk o jedna.

Ph. P e r g o l a p rzed sta w ia św ia d e c tw a a rch eologiczn e d otyczące n a w r ó ­ ceń r e lig ijn y ch w R zym ie w III w ., n a p o d sta w ie k atak u m b D o m ity lli (La c o n v e rsio n e a R o m a n el III secolo: te n ta tiv o d i u n a le ttu r a d e lle te s tim o n ia n - ze a rch eo lo g ich e d e lla c a ta c o m b a d i D o m itilla ). Spośród sied m iu n ajstarszych g ro b o w có w sześć udało się zid en ty fik o w a ć. P ierw szy , n a leżą cy do n ieja k ieg o A m p latu sa, n ie za w iera żad n ych śla d ó w ch rześcija ń sk ich , w łą c z e n ie zaś go do k a tak u m b zo sta ło p o d y k to w a n e, jak się w y d a je , w zg lęd a m i p rak tyczn ym i. D rugi z k o lei, za w iera ją cy szczątk i czterech zm arłych i b ęd ący w ła sn o ścią

F la w iu sz ó w d ostarcza d o w o d ó w n a to, iż p ierw sze n a w ró cen ia na ch rześcija ń ­ s tw o m ia ły m ie jsc e w ty m rod zie w III w. G rob ow iec trzeci, n oszący n a zw ę D obrego P asterza i n a leżą cy do ja k iejś p ry w a tn ej osoby, w sk a zu je n a d łu g o ­ tr w a ły p roces ch ry stia n iza cji w jej rod zin ie, k tó ry za k o ń czy ł się p ełn y m su k cesem w p o ło w ie IV w . Z dw óch d a lszy ch g rob ow ców , n a leżą cy c h od p o­ w ied n io do F la w iu sz ó w i A u reliu szó w , zw ła szcza p ierw szy z n ich dostarcza św ia d e c tw ch rześcija ń sk ich , n a p o d sta w ie k tórych m ożna stw ierd zić, iż w ię k ­ szość osób n a leżą cy c h do teg o rodu b y ła chrześcijan am i. S zósty w reszcie zid en ty fik o w a n y grob ow iec, zw a n y S ca lo n e 1897, m a charakter ca łk o w icie ch rześcijań sk i.

P. K e r e s z t e s m ó w i na tem a t fen o m en u n a w ró cen ia relig ijn eg o K o n ­ sta n ty n a W ielk iego (T he P h en o m en o n o f C o n sta n tin e th e G r e a t’s c o n v e rs io n ). J e st fa k tem , iż cesarz te n p r z y ją ł ch rzest n a łożu śm ierci z rąk ariań sk iego b isk u p a E u zeb iu sza z N ik o m ed ii. P rob lem em pozostaje jed n ak au ten tyczn ość teg o kroku. N a tu ra ln ie n ie m ożna m ó w ić tu ta j o a n a lo g ii m ięd zy K o n sta n ty ­ n em a św . P a w łe m czy św . A u g u sty n em . P o n iew a ż jed n ak każd e p ra w d ziw e n a w ró cen ie jest d ziełem B ożej ła s k i i n o si zn am ion a ta jem n icy , stąd też przekracza lu d z k ie m o żliw o ści b ad an ia teg o ty p u zjaw isk .

D. D e v o t i o m a w ia p ro b lem a ty k ę snu i n a w ró cen ia w u ję c iu O jców (Sogno e c o n v e rs io n e пег P a d ri: c o n sid e ra zio n i p re lim in a ri). Istn ieje różn ica m ięd zy sn em a w izją , ja k k o lw iek są to zja w isk a podobne. O dm ienność ta d o­ ty czy g łó w n ie sposobu, w jak i b ó stw o k o m u n ik u je się z czło w iek iem . W zm ianki o sn ach , k tóre sp o w o d o w a ły n a w ró cen ie się kogoś, sp o ty k a m y np. u T ertu lia n a i O rygenesa. Z ja w ia ją się w n ich p rzew a żn ie is to ty an ielsk ie alb o lu d zk ie (np. m ęczen n icy ), k tó re za ch ęcają p ogan in a lu b k atech u m en a do ra d y k a ln ej zm ia n y życia. N ajb ard ziej ja sk ra w y m p rzy k ła d em teg o typ u z ja w isk m oże b yć osoba żołn ierza B a zy lid esa , o k tó ry m w sp o m in a E uzebiusz z C ezarei (H K V I, 5, 6).

P ro b lem a ty k ę n a w ró cen ia w u jęciu św . Iren eu sza z L yon u p rzed sta w ia E. P e r e t t o (L a c o n v e rsio n e in I re n e o d i L гопе: a m b iti sem a n tici). A utor zaznacza, iż d la teg o b isk u p a e p is tr o p h é p olega n ie ty lk o na zm ia n ie sposobu m y śle n ia , lecz jest to rów n o cześn ie p ow rót do B oga S ta reg o i N o w eg o T e sta ­ m en tu i do K o ścio ła C h rystu sow ego. Jak tw ierd zi T ertu lia n (A pol. 18, 4), c z ło ­ w ie k n ie rod zi się ch rześcija n in em , lecz n im się sta je. N ie k ie d y jest to p ro­ c es d łu g o trw a ły . J. D o i g n o n p rób u je p rzed staw ić jego p rzeb ieg n a p rzy ­ k ła d zie św . H ila reg o z P o itiers, k tórego n a w ró cen ie poprzed zon e b yło n a u ­ k o w y m scep ty cy zm em , a n a stęp n ie zm ęczen iem w sk u te k filo zo ficzn y ch p o­ szu k iw a ń (S c e p tic is m e , la s s itu d e e t c o n v e rs io n c h e z H ila ire d e P o itiers).

R. C a n é v e t o m a w ia sch em a t n a w ró cen ia r e lig ijn e g o n a p o d sta w ie prologu D e T r in ita te św . H ila reg o z P o itiers oraz V II k się g i W y z n a ń św . A u ­ gu sty n a (Le sc h é m a d e c o n v e rs io n da n s le P ro lo g u e „D e T r in ita te ” d ’H ila ire d e P o itie r s e t le L iv r e V II d e s „ C o n fessio n s” d ’A u g u stin : p ro b lé m a tiq u e d ’un te m p s). Z d an iem obu ty c h O jców p ozn an ie B oga d ok on u je się etap am i. Jest to n a jp ie r w p o szu k iw a n ie Go za pom ocą rozum u n atu raln ego, n a stę p n ie od ­ n a jd y w a n ie G o n a k artach P ism a Ś w ię te g o (H ilary) lu b w d zieła ch p la to n i- k ó w (A u gu styn ), w re sz c ie od k rycie Go w C h rystu sie, k tó r y jest ży cie m (H i­ la ry ) i drogą (A ugustyn).

F . T y i s o g l i o p rzed sta w ia p ro b lem a ty k ę n a w ró cen ia w u jęciu św . G rzegorza z N azjan zu (La c o n v e rsio n e in s. G reg o rio d i N a zia n zo ), o m a­ w ia ją c k o lejn o n atu rę n a w ró cen ia , bod źce i środ k i do jeg o realizacji, opory i p rzeszkody w y stę p u ją c e na drodze do teg o celu oraz sk u tk i w y w o ła n e po­ w ro tem do B oga. A utor p o św ięca też n ieco m iejsca p erw ersji n a p rzyk ład zie J u lia n a A p o sta ty . N a w ró cen ie je s t zd an iem G rzegorza z N a zja n zu p ow rotem do m o m en tu stw o rzen ia , tj. do c h w ili, w k tórej czło w ie k w y sz e d ł z rąk Boga.

C. M o r e s c h i n i o m a w ia p rob lem n a w ró cen ia r e lig ijn e g o L ucjusza, b ohatera M e ta m o rfo z A p u leju sza , k tó ry po w ie lu p ery p etia ch ż y cio w y ch d e­ c y d u je się n a o d d a w a n ie czci b o sk iej Izy d zie (A lcu n e c o n sid e ra zio n i sulla

co n v e rsio n e d i L u cio n e lle „ M e ta m o rfo si” d i A p u leio ). N a tem a t d o św ia d cze­ n ia r e lig ijn e g o J u lia n a A p o sta ty m ó w i N. G a u t h i e r (L ’e x p é rie n c e r e lig ie ­ u se de J u lie n d it l ’A p o sta t), p rzed sta w ia ją c w a żn iejsze fa k ty z ży cia tego , im p eratora o fa z od b ytą p rzez n ieg o d rogę d uchow ą. A utor dochodzi do w n io ­

sku, iż p orzu cen ie p rzez J u lia n a ch rześcija ń stw a b y ło sp o w o d o w a n e n ie ty le o b iek cja m i o ch arak terze racjon aln ym , co w ew n ętrzn ą p otrzebą m isty czn ej ek sta zy , którą zasp ok oić zd ołało p ogań stw o.

C iek a w y p rzyp ad ek w h isto rii n aw róceń zn a jd u jem y w osob ie S y n eziu - sza z C yreny, o k tó ry m m ó w i J. C o m a n (S y n é siu s d e C yren e. F u t-il un c o n v e r ti v e r ita b le ? ). Z d an iem autora is tn ie ją p o d o b ień stw a p om ięd zy drogą ży cio w ą tego b isk u p a i d och od zen iem do p ra w d y przez św . J u sty n a i św . A u ­ gu styn a. Z k o le i o n a w ró cen ia ch op isan ych w H isto rii k o ś c ie ln e j R u fin a z A k w ile i m ó w i L. D a t t r i n o (L a co n v e rsio n e al c r istia n e sim o secon da la „H isto ria e c c le sia s tic a ” d i R u fin o), zw racając szczeg ó ln iejszą u w a g ę na n a w ró cen ie E tiopii, G ruzji, jed n ego z p lem io n saraceń sk ich i w ojsk a.

K w e stie lin g w isty c z n e z zak resu p ro b lem a ty k i n a w ró cen ia o m a w ia n a p o d sta w ie w y b ra n y ch d zieł św . A u g u sty n a M. L. A n g r i s a n i S a n f i l i p - p o (II lin g u a g g io d e lla c o n v e rsio n e in a lcu n e o p ere d i A g o stin o ). A utorka a n a lizu je n iek tó re term in y , k tó ry ch b isk u p H ip p on y u ż y w a w sw o ich d ia lo ­ g ach filo zo ficzn y ch . N a te m a t r e fle k sji przep row ad zon ej p rzez św . A u g u sty n a w jed n y m z lis tó w n ad d ecy zją p o d jętą p rzez jego p rzy ja ciela M arcjanusa p rzejścia n a ch rześcija ń stw o m ó w i S. P o q u e (R e fle x io n d ’A u g u stin su r la c o n v e rs io n d e son a m i M a rcia n u s — Ep. 258). W ś w ie tle w y p o w ied zi b isk u p a H ip p on y autorka d ochodzi do w n io sk u , iż n a w ró cen ie jest przede w szy stk im p o jed n a n iem się z sam ym sobą i n ie w y m a g a zm ia n y k u ltu ry , lecz ob y cza ­ jów . S. В i o 1 o m ó w i o w p ły w ie n a w ró cen ia m oraln ego na n a w ró cen ie r e li­ g ijn e i v ic e v e rs a , czy n ią c to n a p rzy k ła d zie św . A u g u sty n a (R eciproco in flu sso tr a la c o n v e rsio n e m o r a le e la co n v e rsio n e re lig io sa in s. A gostin o).

E. B a m m e l o m a w ia p ro b lem a ty k ę zw ią za n ą z n a w ra ca n iem się na ju ­ d aizm (R ü c k k e h r z u m J u d en tu m ). A utor p od d aje a n a lizie p rzyp ad k i p rzyjm o­ w a n ia p rzez pogan r e lig ii m o jżeszo w ej, jak ró w n ież p ow rotu do n iej ty ch , k tó rzy od n iej od eszli, przech od ząc n iejed n o k ro tn ie na ch rześcijań stw o.

ks. Jan G liś c iń sk i SD B , W a r sza w a II. K O M U N IK A T Y

S ta n p ierw o tn y czło w iek a w u ję c iu św . H ilarego z P o itiers

O jcow ie K o ścio ła p oru szali w sw oich d ziełach litera ck ich różne zagad ­ n ie n ia d otyczące w ia r y i zasad ży cia c h r z e śc ija ń sk ie g o 1. W sposób szczeg ó l­ n y in tereso w a ła ich k w e stia is to ty B oga, p elaeja O sób w T rójcy Ś w ię te j, p rob lem b osk ości i czło w ie c z e ń stw a C h rystu sa, sp ra w y zw ią za n e z· ży cie m K ościoła. W ich litera ck iej sp u ściźn ie z n a jd u jem y tak że w ie le m y ś li i k o ­ m en ta rzy d otyczących czło w ie k a , w szczególn ości zaś u k azu jących jego is to ­ tę w ś w ie tle n au k i B ożego O b jaw ien ia. W śród ty ch an trop ologiczn ych d o cie­ k a ń O jcow ie K o ścio ła sta w ia li sob ie ró w n ież p y ta n ia o p o czą tk i lu d zk ości, o p ie r w o tn y sta n człow ieka.

_ W ydają się in teresu ją ce p o g lą d y d o tyczące stan u p ierw o tn eg o czło w iek a u jed n ego z ty ch w czesn o ch rześcija ń sk ich p isarzy i teo lo g ó w , a m ia n o w icie u św . H ilarego z P o itiers. D o teg o typ u p o szu k iw a ń u p a w a żn ia przed e w s z y ­

1 In form acja o p racy m a g istersk iej p r zy g o to w y w a n ej w ram ach sem in a ­ riu m p atro lo g ii A k a d em ii T eo lo g ii K a to lick iej pod k ieru n k iem ks. doc. dr. hab. E m ila S t a n u 1 i.

stk im za sa d n iczy m o ty w jeg o m y ś li teo lo g iczn ej, k tórym jest h isto ria zb a­ w ie n ia czło w iek a . K ieru ją c się ty m m o ty w em , w ielo k ro tn ie p o d a je on na k artach sw o ic h p ism eg zeg ety czn o -teo lo g iczn y ch , jak: T ra c ta tu s s u p e r P sa lm o s, C o m m e n ta riu s in M a tth e i E va n g eliu m , T ra c ta tu s m y s te r io r u m , D e T r in ita te sw o je p o g lą d y i r e fle k sje d otyczące w y d arzeń , k tó re d a ły p oczątek h isto rio - zb aw czem u p rocesow i.

P rzy pom ocy m eto d y a n a lity czn o -sy n tety czn ej m ożna u szeregow ać te p ogląd y w o k ó ł trzech problem ów : stw orzen ia, n a tu ry oraz przezn aczen ia p ierw szeg o czło w iek a .

W in terp reta cji H ila reg o ze stw o rzen iem czło w ie k a m a śc isły zw iązek stw o rzen ie św ia ta w ogóle. Z daniem b isk u p a P o itiers ziem ia zo sta ła przez B oga w ta k i sposób u k szta łto w a n a , ab y m o g ła być zam ieszk an a przez ludzi. Co w ięcej, w sz y stk ie stw o rzen ia z o sta ły im od d an e do użytk u . C złow iek sta ­ n o w i u k o ro n o w a n ie ca łeg o stw órczego d zieła, zaś jego p o w sta n ie przeb iegało jak b y w dw óch etapach. W p ie r w sz y m B óg stw a rza ją c c zło w ie k a n a sw ój obraz i p od o b ień stw o p o w o ła ł do b ytu jego d uszę, w d ru gim zaś u k szta łto ­ w a ł m u cia ło z ziem sk iej m aterii. W trak cie teg o d w u eta p o w eg o d zieła s t w o ­ rzen ia czło w ie k a H ila ry d ostrzega jed n o cześn ie p otrójn ą d ziałaln ość S tw órcy: stw o rzen ie du szy, stw o rzen ie cia ła oraz p o łą czen ie tych d w óch ele m e n tó w poprzez tc h n ie n ie B ożego ducha. T en stw ó rczy p roces z a sto so w a n y ty lk o i w y łą czn ie do czło w ie k a św ia d c z y o jeg o jed y n ej ran d ze w e w sze c h św ie c ie , jak ró w n ież i o ty m , że jest on n a jd o sk o n a lszy m d ziełem B oga.

H illa ry p o św ięca te ż w ie le m ie jsc a p ierw o tn ej n atu rze czło w ie k a , o m a ­ w ia ją c sp ra w y d o ty czą ce jego ciała, d u szy i w o li. Z d an iem b isk u p a z P o itiers ciało A d am a p o sia d a ło in n e w ła śc iw o śc i przed grzech em p ierw orod n ym , a in n e po r a jsk im upadku. W sw o im p ierw o tn y m sta n ie b y ło ono fw o ln e od cierp ień i strach u , k tóre m ają sw o je źródło w grzechu. N ie m iało ono n ie u p o ­ rząd k ow an ych p ożądań oraz n ie p o d legało w p ły w o w i złych duch ów . C harak­ te ry zo w a ło się n iezm ien n o ścią , h arm on ią i n ieśm ierteln o śc ią . P oprzez zgodną w sp ó łp ra cę i jedność z duszą m ogło stać się u d u ch ow ion e.

S tw orzon a n a obraz i p od o b ień stw o B oże dusza A dam a ch ara k tery zo w a ła się rozu m n ością, ru ch liw o ścią , lek k o ścią , su b teln o ścią , b ezcie lesn o śc ią i n ie ­ śm ierteln o ścią . D zięk i ty m w ła ściw o ścio m dusza o ży w ia ła ciało, p o w o d o w a ­ ła, że czło w ie k m ia ł m o żliw o ść p o zn a w a n ia B oga.

W sta n ie przed p ierw szy m g rzeszn ym u p ad k iem w o lę czło w iek a , o k re­ śla n ą p rzez H ila reg o jako p oru szen ie u m y słu , c e c h o w a ły n iew in n o ść, p ro sto ­ ta, czystość in ten cji, rozum ność, um iar, p rzestrzeg a n ie B ożych przykazań. W oli p rzyzn aje H ila ry rolę czy n n ik a o d d zia ły w u ją ceg o zarów no n a ciało, jak i n a duszę.

Z d an iem A tan azego Z achodu b y ły d w a zasad n icze cele, do k tórych S tw ó rca p rzezn a czy ł ra jsk ieg o czło w iek a . W yk orzystu jąc jed y n e w sw o im rod zaju w a rto ści, jak rozum , zd olność u m y sło w eg o p oznania, m o w ę czy u m iejętn o ść w a rto ścio w a n ia , czło w ie k m ia ł p an ow ać nad sobą i w sz y stk im i stw orzen iam i. B y ł on ró w n ież zd oln y do p ozn an ia sw o jeg o S tw ó r c y i o d d a­ n ia M u czci. To p rzezn aczen ie czło w ie k a w sposób n a jk ró tszy w y ra ża H ilary w stw ierd zen iu , że p ie r w sz y czło w ie k m ia ł b y ć k ró lem i k apłanem .

Jego zd an iem sta n życia, k tó ry stał się u d ziałem p ierw szeg o człow iek a, ja k k o lw ie k c z y n ił go p an em stw o rzen ia i d a w a ł m u m o żliw o ść n a w ią z y w a n ia szczeg ó ln ie b lisk ich k o n ta k tó w z B ogiem , jed n ak n ie b y ł a b so lu tn y czy id e ­ a ln y; n ie b y ł to ta k że o sta teczn y k res m o żliw o ści rozw oju A dam a. Dobra, ja k im i p ierw szy c zło w ie k został ła s k a w ie obdarzony p rzez S tw órcę, m ia ły sta n o w ić pom oc do rea liza cji cią g łeg o d u ch ow ego postępu. Stan życia, w ja­ k im się zn a jd o w a ł, n ie b y ł sta ty czn y , lecz d yn am iczn y, to zn aczy d a w a ł m o żliw o ść zm iany. Ta zm ian a m ogła n astąp ić w k ieru n k u p o zy ty w n y m , czyli czło w ie k m ógł p rzy p om ocy d uszy, a zw ła szcza w o li, n ie ty lk o p od trzym yw ać w sob ie stan p ierw o tn ej n iew in n o ści, ale i rozw ijać się d u ch ow o aż do o sią g n ięcia co rp u s sp iritu a le .

S ta n ra jsk ieg o ży cia r o z w in ą ł się jed n ak w p rzeciw n y m do o czek iw a n eg o kieru n k u . P ie r w sz y c zło w ie k n ie w y trzy m a ł trudu p o sta w io n y ch przed n im zad ań i m o żliw o ści. Z am iast b ard ziej zb liży ć się do B oga, pyzez grzech od ­ d a lił się od N iego, tracąc ty m sam ym sw o ją k ró lew sk ą i k a p ła ń sk ą godność. B ędąc u lu b ień cem B oga, A d am n ie straci! m o żliw o ści sk orzystan ia z m iło ­ sierdzia. Odtąd zaczęła się znaczona ob razem B ożej m iło ści h isto ria z b a w ie­ n ia rodzaju lu d zk ieg o , d zieje pow rotu czło w ie k a do stan u k o eg zy sten cji z B ogiem . D zieje te zn ajd u ją sw o je u k oron ow an ie w d ziele C h rystu sa — dru­ g ieg o A dam a, k tó re to d zieło, w m y ś li św . H ilarego, jest od resta u ro w a n iem utracon ego na sk u tek grzech u p ierw orod n ego ra jsk ieg o porządku.