Biuletyn socjologii religii

(1)

Ryszard Kamiński, Kazimierz

Ryczan

Biuletyn socjologii religii

Collectanea Theologica 63/1, 147-159

(2)

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 63 (1993) n r 1

BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII

Z aw artość: I. S P R A W O Z D A N IA . S y m p o z ju m : „O d s o c ja liz m u do d e m o k ra ty c z n e g o p a ń s tw a p r a w a ” . S z a n se i g ra n ic e c h rz e ś c ija ń s k ic h z w ią z k ó w z a w o d o w y c h w P o lsce. II. O M Ó W IE N IA . D ie c e z ja P rz e m y s k a w św ie tle b a d a ń *.

I. S P R A W O Z D A N IA Sym pozjum : „Od socjalizm u do d em ok ratyczn ego p a ń stw a p raw a” S y m p o z ju m to o d b y ło s ię w O s n a b rü c k w d n ia c h 6— 8 c z e rw c a 1991 r. O rg a n iz a to re m b y ł I n s t i t u t „ K irc h e u n d G e s e lls c h a ft” d e s F a c h b e re ic h s K a th o lis c h e T h eo lo g ie, F a c h g e b ie t C h ris tlic h e S o z ia lw is s e n s c h a fte n , k ie r o w a n y p rz e z p ro f. d r M a n f re d a S p i e k e r a. C e le m s y m p o z ju m b y ło u k a z a n ie w k ła d u k a to lic k ie j n a u k i s p o łe c z n e j w p ro c e s y p r z e m ia n w P o ls c e i w b . N RD . O k a z ją do z o rg a n iz o w a n ia go b y ło u c z czen ie 100-lecia p ie r w s z e j e n c y k lik i sp o łe c z n e j p a p ie ż a L e o n a X I I I R eru m , n o v a r u m i s e tn e j ro c z n ic y śm ie rc i L u d w ik a W in d th o rs ta , z a słu ż o n e g o p o lity k a i s p o łe c z n ik a n ie m ie c k ie g o . U cze s tn ik a m i b y li p rz e d s ta w ic ie le k a to lic k ie j n a u k i sp o łe c z n e j z R F N , z b. N RD i z P o ls k i; o g ó łe m 42 o so b y , w ty m 6 P o la k ó w , a m ia n o w ic ie : d r S. C i e- ś l a , p ro f. dT H . J u r o s , d r F. K a m p k a , p ro f. d r J. K o n d z i e l a , p ro f, d r W. P i w o w a r s k i i p ro f. d r В. S k r z y d l e w s k i . S p o śró d n ic h r e f e r a ty w y g ło sili : k s. K o n d z i e l a W z a je m n e w p ł y w y r e fo r m s t r u  k tu r a ln y c h i p o sta w ; ks. P i w o w a r s k i — S z a n s e i g ra n ic e c h r z e ś c ija ń  s k ic h z w ią z k ó w s p o łe c z n y c h w P o lsce; ks. J u r o s — Z m ia n a k o ś c ie ln y c h z a d a ń w P olsce.

J a k k o lw ie k a k c e n t sp o c z y w a ł n a k a to lic k ie j n a u c e sp o łe c z n e j, to je d n a k n ie z a h ra k ło ta k ż e p ro b le m a ty k i s o c jo re lig ijn e j. C h o d ziło zw ła sz c z a o ro lę K o śc io ła i ró ż n y c h s to w a r z y s z e ń c h rz e ś c ija ń s k ic h w p r z e b u d o w ie s y s te m u s o c ja lis ty c z n e g o n a s y s te m d e m o k ra ty c z n y . P o n iż e j p r z e d s ta w ia m y je d e n z tr z e c h r e f e r a tó w w y g ło sz o n y c h p rz e z p r z e d s ta w ic ie li k a to lic k ie j n a u k i sp o łe c z n e j z p o ls k ic h ś ro d o w is k u n iw e rs y te c k ic h .

S zan se i g ran ice ch rześcija ń sk ich zw ią zk ó w sp ołeczn ych w P o lsce W s t ę p

W s p o łe c z e ń stw ie p o ls k im ju ż o d p o ło w y X I X w . w y s tę p o w a ła te n d e n c ja do tw o rz e n ia .ru ch ó w sp o łeczn y ch , o p a r ty c h n a w a rto ś c ia c h r e lig ijn o - n a - ro d o w y c h o ra z n a n o w y c h w a rto ś c ia c h p o ja w ia ją c y c h się i a r ty k u ło w a n y c h w z w ią z k u z p r z e m ia n a m i sp o łe c z n y m i i p o lity c z n y m i w św iecie. W a rto śc i z a w sz e z n a jd u ją s ię u p o d s ta w w s z e lk ic h ru c h ó w i s ta n o w ią f u n d a m e n t d la w y tw a r z a n ia s ię w ię z i sp o łe c z n y c h w p o s ta c i w s p ó ln o t i o rg a n iz a c ji, k tó r e m o ż n a tr a k to w a ć ja k o z w ią z k i sp o łeczn e. W śró d n ic h n a s z c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u ją k a to lic k ie czy, sz e rz e j, c h rz e ś c ija ń s k ie z w ią z k i sp o łe c z n e , o p a r te n a w a rto ś c ia c h c h rz e ś c ija ń s k ic h .

W P o lsce, p o d o b n ie j a k n p . w N iem czech , m ó w i się o „ k a to lic y z m ie sp o łe c z n y m ” i .p o lity c z n y m ” , „n ie d la te g o , że c h c ia łb y p r z e k s z ta łc ić sp o łe c z e ń s tw o i p a ń s tw o w k a to lic k ie , lecz r a c z e j d la te g o , że c h c e u ś w ia d o m ić k a to lik o w i jeg o w ła s n e , c h rz e ś c ija ń s k ie ro z u m ie n ie c z ło w ie k a w p rz e k o n a n iu , że c h rz e ś c ija ń s k ie w a r to ś c i m o g ą ta k ż e p rz y c z y n ić się do p ra w d z iw e g o , h u m a

(3)

n is ty c z n e g o u k s z ta łto w a n ia sto s u n k ó w (s p o łe c z n y c h )” l. W y n ik a z teg o , że k a to lic y m o g ą i p o w in n i p rz y c z y n ia ć się d o b u d o w y s y s te m u sp o łe c z n o -p o lity c z n e g o i g o sp o d a rc z e g o o p ie r a ją c się n a c h rz e ś c ija ń s k ie j tr a d y c j i i d i a g n o z ie s y tu a c ji w p o szcz e g ó ln y c h k r a ja c h .

W sp o łe c z e ń stw ie p o ls k im k a to lic y z m z a jm u je z n a c z ą c e m ie js c e , d la te g o u ż y w a s ię n a z w y „ k a to lic y z m sp o łe c z n y ” , ch o ć tr z e b a p a m ię ta ć , ż e j u ż d a w n ie j w jeg o r a m a c h w y s tę p o w a ły ró w n ie ż zw iąziki sp o łeczn e o c h a r a k te r z e w y z n a n io w y m c z y e k u m e n ic z n y m . P rz e z „ k a to lic y z m sp o łe c z n y ” w P o lsc e n a o g ó ł ro z u m ie się r u c h sp o łeczn y z a w ie r a ją c y „ m y ś l i d z ia ła ln o ś ć ” c h r z e ś c ija ń s k ą w d z ie d z in ie sp o łe c z n e j, g o sp o d a rc z e j i p o li t y c z n e j 2. C h o d z i t u z a te m o d z ia ła ln o ś ć sp o łe c z n ą p o d e jm o w a n ą p rz e z lu d z i w ie rz ą c y c h su o n o  m in e 3 d la e lim in o w a n ia is tn ie ją c y c h p r z e ja w ó w n ie s p ra w ie d liw o ś c i sp o łe c z  n e j i d la b u d o w a n ia sp ra w ie d liw e g o , h u m a n is ty c z n e g o i p e r s o n a lis ty c z n e g o

ła d u sp o łeczn eg o .

P o n iż e j z w ró c i się u w a g ę n a k a to lic k ie z w ią z k i sp o łeczn e, ic h g r a n ic e i s z a n s e w e w sp ó łc z e s n e j P o lsce. C h cąc u k a z a ć te r a ź n ie js z ą s y tu a c ję , tr z e b a s ię g n ą ć d o ic h g e n e z y i fu n k c jo n o w a n ia w X I X w . i w I I R z e c z y p o sp o lite j o ra z n a ic h lik w id a c ję p o I I w o jn ie ś w ia to w e j, w re s z c ie n a ic h r e k o n s tr u k c ję i .p e rs p e k ty w y ro z w o ju w I I I R P .

I. P r z e s z ł o ś ć k a t o l i c k i c h z w i ą z k ó w s p o ł e c z n y c h N a z ie m ia c h p o ls k ic h p rz e d p o w s ta n ie m I I R z e c z y p o sp o lite j ś c ie ra ły się z s o b ą ró ż n e te n d e n c je . N a jw a ż n ie js z e z n ic h b y ły d w ie, m ia n o w ic ie w y z w o le n ie k r a j u i w y z w o le n ie sp o łeczn e. P o m ija ją c p ie rw s z ą , d r u g a z n ic h w z m o g ła s ię sz c z e g ó ln ie p o o g ło s z e n iu e n c y k lik i p a p ie ż a L e o n a X I I I R e r u m n o v a r u m w 1891 r . 4. W ó w czas z a c z ę ły s ię k s z ta łto w a ć i r o z w ija ć p r z e d e w s z y s tk im r u c h y sp o łe c z n o -z a w o d o w e , k tó r e z m ie rz a ły do w y tw o rz e n ia s p r a w ie d liw y c h s to s u n k ó w sp o łe c z n y c h p o m ię d z y lu d ź m i. O b e jm o w a ły o n e ró ż n e w a r s tw y i śro d o w is k a sp o łe c z n e — in te lig e n c k ie , rz e m ie ś ln ic z e , r o b o tn i c z e i c h ło p s k ie . W sz y s tk ie te r u c h y k o n k re ty z o w a ły i a r ty k u ło w a ły w ła s n e p o tr z e b y i p ro b le m y . P ro w a d z iły p r a c ę o ś w ia to w ą , w y c h o w a w c z ą , sp o łe c z n ą i c h a r y ta ty w n ą . T w o rz ą c e się w ic h r a m a c h o rg a n iz a c je m ia ły je d n a k e li ta r n y c h a r a k te r . R z a d k o o d d z ia ły w a ły n a sze rsz e m a s y lu d n o śc i. N ie k tó re z n ic h , j a k n p . T o w a rz y s tw o C z e la d z i K a to lic k ie j w Ś re m ie , p r ó b o w a ło w z o ro w a ć się n a K o lp in k w e rk ; in n e , ja k n p . S to w a rz y s z e n ie M ło d zieży P o ls k ie j, n a J O C -u . w y k o rz y s tu ją c m e to d ę d z ia ła n ia ; jesz c z e in n e s z u k a ły wzorów! ro d z im y c h , p ro p a g o w a n y c h p rz e z lid e ró w ru c h ó w i o rg a n iz a c ji k a to lic k o - -sp o łe c z n y c h , n p . S to w a rz y s z e n ie K a to lic k ie j M ło d z ie ż y A k a d e m ic k ie j „ O d r o d z e n ie ”.

1 A. R a u s c h e r , S o zia le u n d p o litis c h e r K a to liz is m u s n a c h K e tte ie r , w: A. R a u s c h e r , L. R o o s (H rsg.), D ie so zia le V e r a n tw o r tu n g d e r K ir c h e .

'W ege u n d E r fa h r u n g e n v o n K e tte ie r b is h e u te , K ö ln 1977, 64—65.

2 Cz. S t r z e s z e w s k i . W s tę p , w : H isto ria k a to lic y z m u sp o łe c zn e g o w P o lsce 1832— 1939, W a rs z a w a 1981, 13.

3 W G a u d im e t sp e s c z y ta m y : „ J e s t s p r a w ą d o n io słą , że b y z w ła sz c z a w sp o łe c z e ń s tw a c h p lu r a lis ty c z n y c h d o c e n ia n o w ła śc iw y s to s u n e k m ię d z y w s p ó l n o tą p o lity c z n ą a K o śc io łe m i b y ja s n o ro z ró ż n ia n o to, co c z y n ią w ie rn i, czy to p o szczeg ó ln i, czy te ż sto w a rz y sz e n i, w e w ła s n y m im ie n iu ja k o o b y w a te le k ie r u ją c y s ię g ło s e m s u m ie n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o , o d teg o , co c z y n ią w r a z ze sw y m i p a s te r z a m i w im ie n iu K o ś c io ła ” ( n r 76).

4 P o r. sz e rz e j a r t y k u ły R. B e n d e r a i Cz. S t r z e s z e w s k i e g o , w : H isto ria k a to lic y z m u sp o łe c zn e g o w P o lsce, dz. c y t. 21—256.

(4)

C h a r a k te r y s ty c z n e je s t, że w I I R z e c z y p o s p o lite j5 b y ło p o d e jm o w a n y c h w ie le in ic ja ty w w p ła s z c z y ź n ie sp o łe c z n o -z a w o d o w e j, o b e jm u ją c y c h ró ż n e z a w o d y , zw ła sz c z a lite r a tó w , p r a w n ik ó w , le k a rz y , in ż y n ie ró w , d e n ty s tó w , f a r m a c e u tó w . N ie ro z r ó ż n ia ły o n e je d n a k d o s ta te c z n ie p ro b le m ó w sp o łeczn o - z a w o d o w y c h od p ro b le m ó w c h rz e ś c ija ń s k o -n a ro d o w y c h . P r z y k ła d e m ta k ie g o z w ią z k u je s t Z je d n o c z e n ie P o ls k ic h In ż y n ie ró w K a to lik ó w , k tó r y z a m ia s t p ra c o w a ć n a d e ty k ą sw o je g o z a w o d u , s k u p ił s ię n a ra s iz m ie . W 1938 r. u c h w a lił, że c z ło n k o w ie sto w a rz y s z e n ia m u s z ą w y k a z a ć się c h rz e ś c ija ń s k im p o c h o d z e n ie m o d tr z e c ie g o p o k o le n ia .

N a szczeg ó ln e p o d k r e ś le n ie z a s łu g u ją o rg a n iz a c je ro b o tn ic z e , a w ś ró d n ic h z w ią z e k z a w o d o w y z w a n y Z je d n o c z e n ie Z a w o d o w e P o ls k ie . O rg a n iz a c ja t a z a lic z a ła się do c h rz e ś c ija ń s k ie g o r u c h u z a w o d o w e g o , a z n a jd o w a ła się p od w p ły w e m N a ro d o w e j P a r t i i R o b o tn ic z e j. W 1938 r. z rz e s z a ła o n a 350 000 czło n k ó w . O p ró c z t e j o r g a n iz a c ji n a u w a g ę z a s łu g u je C h rz e ś c ija ń s k ie Z je d n o c z e n ie Z a w o d o w e R P , r e p r e z e n tu ją c e ru c h ro b o tn ic z y o c h a r a k te r z e c h rz e - ś c ija ń s k o - d e m o k r a ty c z n y m . C e le m je j b y ło z w a lc z a n ie b łę d ó w u s t r o ju k a p ita lis ty c z n e g o i s tw o r z e n ie je d n o lite g o f r o n tu k a to lik ó w w w a lc e o s p r a w ie d liw y u s t r ó j sp o łe c z n y . W 1938 r. lic z y ła o n a 104 000 czło n k ó w . W y m ie n io n e o r g a n iz a c je n ie m ia ły je d n a k w ię k sz e g o w p ły w u n a sp o łe c z e ń stw o p o ls k ie z u w a g i n a p a n u ją c y w ó w c z a s c e n tr a liz m p o lity c z n y .

W d z ie d z in ie s p o łe c z n o -c h a ry ta ty w n e j n a u w a g ę z a s łu g u je d z ia ła ln o ś ć : a) K o n fe re n c ji św . W in c e n te g o à P a u lo i S to w a rz y s z e n ia P a ń M iło sie rd z ia ; b ) z a k o n ó w m ę s k ic h i ż e ń sk ic h ; c) p a r a f ii; d) P o ls k ie g o C z e rw o n e g o K rz y ż a . W y m ie n io n e o r g a n iz a c je i in s ty tu c je w s k a z u ją n a w ie lo ś ć p o d m io tó w d z ia ła n ia o ra z n a z a się g o d d z ia ły w a n ia . D u ż ą ro lę o d e g ra ły o n e w o k re s ie k r y z y su g o sp o d a rc z e g o (1929—1935).

W p ła s z c z y ź n ie p o lity c z n e j, m im o p e w n e g o ro d z a ju to ta lita r y z m u , tw o rz y ły się i r o z w ija ły ró ż n e p a r t ie o c h a r a k t e r z e c h rz e ś c ija ń s k im . N a jb a r d z ie j r e p r e z e n ta ty w n e b y ły : C h rz e ś c ija ń s k a D e m o k ra c ja , S tr o n n ic tw o C h rz e - śc ija ń s k o -N a ro d o w e , N a ro d o w a D e m o k ra c ja , S tr o n n ic tw o K a to lic k o -L u d o w e , P o ls k ie S tr o n n ic tw o L u d o w e „ P ia s t” , S tr o n n ic tw o P ra c y . W sz y s tk ie te p a r t ie k ie r o w a ły się h a s łe m : „B óg i O jc z y z n a ”, a w ię c w a rto ś c ia m i r e lig ijn y m i i p a tr io ty c z n y m i. Z m ie rz a ły o n e d o w p ro w a d z e n ia w ży cie s p o łe c z e ń s tw a i p a ń s tw a id e a łó w c h r z e ś c ija ń s k ic h .

J a k w id a ć z p o w y ższeg o , w I I R z e c z y p o sp o lite j b y ło w ie le c h rz e ś c ija ń s k ic h z w ią z k ó w sp o łeczn y ch , k tó r e je d n a k n ie m o g ły się d o s ta te c z n ie ro z w in ą ć , p o n ie w a ż d z ia ła ln o ś ć ic h p r z e r w a ła I I w o jn a św ia to w a .

II. Z w i ą z k i k a t o l i c k o - s p o ł e c z n e w P R L

P o o b ję c iu w ła d z y p rz e z k o m u n is tó w zn iszczo n o w sz e lk ie s t r u k t u r y sp o łeczn e, k tó r e fu n k c jo n o w a ły n ie z a le ż n ie o d c e n tr a ln y c h o ś ro d k ó w w ła d z y . B y ły to w ła d z e z im p o r tu , k tó r e p a n o w a ły n a d s p o łe c z e ń s tw e m p o ls k im d z ię k i z a s to s o w a n iu ró ż n y c h ś r o d k ó w p rz y m u s u . P rz y w ła s z c z y ły so b ie ś r o d k i p r o d u k c ji i s te ro w a ły c a łą g o s p o d a r k ą n a r o d o w ą n isz c z ą c w s z e lk ą in ic ja ty w ę p r y w a tn ą , p rz e d s ię b io rc z o ść i o d p o w ie d z ia ln o ść . I n a c z e j m ó w ią c , o d e b r a ł y o n e sp o łe c z e ń s tw u p o d m io to w o ść 8.

W p ła s z c z y ź n ie sp o łe c z n e j zn iszczo n o w s z e lk ie o r g a n iz a c je sp o łe c z n o -z a w o d o w e i s p o łe c z n o -re lig ijn e . W p ie rw s z y m p r z y p a d k u p r z y k ła d e m je s t r z e k o m e o p a rc ie się n a k la s ie ro b o tn ic z e j toez je j a u te n ty c z n e j re p r e z e n ta c ji.

5 P o r. a r t y k u ły : R. H e r m a n o w i c z a , J. M a j k i , Cz. S t r z e s z e - w s k i e g о, К. T u r o w s k i e g o i W. Z d a n i e w i с z a , w : ta m ż e , 257— ■—633; ta k ż e K . T u r o w s k i , H isto ria r u c h u c h r z e ś c ija ń s k o - d e m o k r a ty c z - neg o w P o lsce, t. II, W a rs z a w a 1989, 233—501.

(5)

U tw o rz o n o p a r t y jn e zw ią z k i zaw o d o w e, k tó r y c h p o z o sta ło śc ią je s t o b e c n ie O g ó ln o p o ls k ie P o ro z u m ie n ie Z w ią z k ó w Z a w o d o w y c h (O PZ Z). W d r u g im p r z y p a d k u r e p r e s jo n o w a n o d a w n ie js z e sto w a rz y s z e n ia k a to lic k ie , k tó r e f u n k c jo n o w a ły je szcze b e p o ś r e d n io p o I I w o jn ie św ia to w e j. N a le ż a ły do n ic h z w ła sz c z a Z w ią z e k H a r c e r s tw a P o ls k ie g o i S o d ailicja M a ria ń s k a .

W d z ie d z in ie s p o łe c z n o -c h a ry ta ty w n e j z lik w id o w a n o p o ls k i C a r ita s , o d b ie r a ją c go K o śc io ło w i i p o d d a ją c p o d k o n tr o lę w ła d z p a ń s tw o w y c h .

W p ła s z c z y ź n ie p o lity c z n e j b e z p o ś r e d n io p o I I w o jn ie ś w ia to w e j u tr z y m a ły się jeszcze d w ie p a r t ie o c h a r a k te r z e c h rz e ś c ija ń s k o -n a ro d o w y m , a m i a n o w ic ie P o ls k ie S tr o n n ic tw o L u d o w e i S tr o n n ic tw o P ra c y , a łe z o sta ły o n e b r u t a ln i e z lik w id o w a n e jeszcze p r z e d u tr w a le n ie m s ię sta lin iz m u .

K o m u n iś c i p o I I w o jn ie ś w ia to w e j z a m ie n ili sp o łe c z e ń stw o p o ls k ie „w k o s z a r y ”, g d zie k ie ł k u ją c y w c z e śn ie j p lu r a liz m p o z o s ta ł ty lk o w s p o m n ie n ie m . J e g o m ie js c e z a ją ł d u a liz m id e o lo g ic z n y : z je d n e j s tro n y p a ń s tw o m a r k s is to w s k ie , a z d r u g ie j K o śc ió ł k a to lic k i. O d d z ia ły w a ły o n e n a „ c a ło śc io w e ” sp o łe c z e ń stw o , p rz y czy m p a ń s tw o m a r k s is to w s k ie u p o w sz e c h n ia ło a te iz m , zaś K o śc ió ł k a to lic k i z w a lc z a ł go w im ię w a r to ś c i r e lig ijn y c h i n a ro d o w y c h ; co w ię c e j, o d n o sił su k cesy . K o śc ió ł n ie b y ł je d n a k o p o z y c ją p o lity c z n ą , a le z p e w n o śc ią b y ł o p o z y c ją k u ltu r a ln ą i m o r a ln ą 7.

T rz e b a p o d k re ś lić , że w .sp o łeczeń stw ie to t a li ta r n y m p rz e z c a ły o k re s p o w o je n n y w y s tę p o w a ł tzw . p lu r a liz m u k r y ty . P lu r a liz m te n p r z e ja w ia ł się w ś w ia d o m o śc i n ie ty lk o e lit. a le i w sz e rsz y c h m a s a c h sp o łeczn y ch . P o le g a ł o n n a p o s z u k iw a n iu a lte r n a ty w , ch o ć b e z m o ż liw o śc i ic h w y r a ż e n ia . D o p ie ro w la ta c h sie d e m d z ie s ią ty c h z a c z ą ł się s to p n io w o u g ru n to w y w a ć i a rty k u ło w a ć . P o le g a ł o n n a p ró b ie r e a liz a c ji p lu r a liz m u u k ry te g o p rz e z ró ż n e s t r u k tu r y sp o łe c z n e , k tó r e d o s ta rc z a ły m u w s p a rc ia . W ó w czas te ż z a częła k s z ta tło w a ć się p r a w d z iw a o p o z y c ja p o lity c z n a , k tó r e j sz c z y to w y m w y r a z e m b y ła „ S o lid a rn o ś ć ” .

„ S o lid a rn o ś ć ” b y ła r u c h e m lu d o w y m (m a s o w y m) 8 o b e jm u ją c y m o k o ło 3/4 s p o łe c z e ń s tw a ; k o m u n iś c i i lu d z ie z w ią z a n i z ó w c z e sn y m sy s te m e m w ła d zy s ta n o w ili 1/4. O d p o c z ą tk u je d n a k b y ło w ia d o m o , że „ S o lid a rn o ś ć ” s k u p ia ła r ó ż n e o r ie n ta c je sp o łe c z n e i p o lity c z n e o p a r t e n a o d m ie n n y c h s y s te m a c h w a rto ś c i. Ł ą c z y ła je w a lk a z k o m u n iz m e m , n ie z a ś p rz y s z ła w iz ja P o ls k i w o ln e j, n ie p o d le g łe j i d e m o k r a ty c z n e j. D o w o d e m te g o je s t „ o k rą g ły s tó ł”, k tó r e g o r e z u l ta t y n ie z o sta ły w y k o rz y s ta n e p r z e z p ie r w s z y r z ą d u tw o rz o n y p o u p a d k u k o m u n iz m u . N ie w y k o rz y s ta ł o n , p o ro z w ią z a n iu P Z P R , m o ż liw o ści, a b y z o rg a n iz o w a ć w o ln e w y b o ry do p a r l a m e n t u , u c h w a lić n o w ą K o n s ty tu c j ę i d o k o n a ć w y b o r u p re z y d e n ta . P o p e łn io n e b łę d y są d o d z is ia j o d c z u w a n e p rz e z sp o łe c z e ń stw o p o lsk ie . M im o p a n o w a n ia to ta lita r y z m u w P o lsc e , p o w s ta ły p e w n e r u c h y i o r g a n iz a c je sp o łeczn e, k tó r e z m ie rz a ły p r z y n a jm n ie j d o a lte r n a ty w n e g o m y ś le n ia iw s to s u n k u d o m e n ta ln o ś c i k s z ta łto w a n e j p rz e z k o m u n iz m . N a le ż ą do n ic h z w ła sz c z a K lu b y I n te lig e n c ji K a to lic k ie j, k tó r e p o w s ta ły po w y p a d k a c h p o z n a ń s k ic h w 1956 r . S ta n ę ły o n e n a s ta n o w is k u p e rs o n a liz m u c h r z e ś c ija ń s k ie g o ja k o p e w n e g o p r z e c iw ie ń s tw a do m a r k s is to w s k ie g o to ta lita r y z m u . K lu b y te , p o c z ą tk o w o n ie lic z n e , u p o w s z e c h n iły s ię p o 1980 r. w c a łe j P o lsc e . O d e g ra ły o n e d u ż ą r o lę p o p rz e z a k c ję o d c z y to w ą i d y s k u s y jn ą n a d a k tu a l n y m i p ro b le m a m i s p o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o w is tn ie ją c e j s y tu a c ji i w p e r s p e k ty w ie p rz e b u d o w y .

N a u w a g ę z a s łu g u ją ró w n ie ż o rg a n iz a c je m n ie j lu b b a r d z ie j z w ią z a n e

7 P o r. J. K o n d z i e l a , S o z ia le r u n d p o litis c h e r W a n d e l im P o le n u n d g e s e lls c h a ftlic h e P o s itio n d e r k a th o lis c h e n K ir c h e , w : K. Z a p o t o c z k y (H rsg.), W e r te u n d G e s e lls c h a ft im W a n d e l, L in z 1978, 105— 106.

8 R u c h y sp o łe c z n e d z ie lą się n a w ię k sz o ś c io w e i m n ie js z o śc io w e . P ie r w sze z n ic h k o n c e n tr u ją się n a p rz e b u d o w ie c a łe g o k r a j u , z aś d ru g ie n a r e a li z a c ji o k re ś lo n e j w a r to ś c i p o d s ta w o w e j.

(6)

z w ła d z ą k o m u n is ty c z n ą , k tó r e m im o k o n c e p c ji p o lity c z n e j w n io s ły p e w n e w a rto ś c i w s p o łe c z e ń stw o p o lsk ie . N a le ż ą do n ic h S to w a rz y s z e n ie P A X (p u b lik o w a n ie k s ią ż e k re lig ijn y c h i o c a le n ie ż y c ia w ie lu z a s łu ż o n y m P o la k o m ) C h rz e ś c ija ń s k ie S to w a rz y s z e n ie S p o łe c z n e (je d n o c z e n ie c h r z e ś c ija n p r z y n a le ż n y c h do ró ż n y c h w y z n a ń i g r u p w y z n a n io w y c h ) i P o ls k i K lu b I n te lig e n c ji K a to lic k ie j (u p o w s z e c h n ia n ie k a to lic k ie j n a u k i sp o łe c z n e j).

III. P r ó b a t w o r z e n i a n o w y c h c h r z e ś c i j a ń s k i c h z w i ą z k ó w s p o ł e c z n y c h

W s y tu a c ji p lu r a liz m u i d e m o k r a c ji K o śc ió ł k a to lic k i ja k o K o śció ł l u d o w y s tr a c ił n a z n a c z e n iu w sp o łe c z e ń stw ie p o lsk im . J e s t to z u p e łn ie z ro z u m ia łe w sz e rsz y m k o n te k ś c ie p rz e m ia n d o k o n u ją c y c h się w św iecie. N ie je s t je d n a k z ro z u m ia łe d la ś ro d o w is k w P o lsce, k tó r e rz e k o m o d o p a tr u ją się s p a d k u jeg o a u to r y te tu . O tóż tr z e b a p o d k re ś lić , że K o śc ió ł te n , n ie z a le ż n ie o d cech s tr u k tu r a ln y c h K o śc io ła lu d o w e g o , p e łn ił f u n k c j e e k s te n s y w n e (z a stęp cze), zw ła sz c z a m o n o p o liz a c ji, in te g r a c ji i m e d ia c ji. W s y tu a c ji u p o d m io to w ie n ia sp o łe c z e ń s tw a s ta ły się o n e z b y te c z n e . P o z o s ta ła je d n a k m e n t a l n o ść K o śc io ła lu d o w e g o w ś ró d d u c h o w ie ń s tw a o r a z m e n ta ln o ś ć p o s tk o m u n is ty c z n a ró ż n y c h k rę g ó w le w ic o w y c h i la ic k ic h . J e d n a i d ru g a s ta n o w i p rz e s z k o d ę w a n g a ż o w a n iu się w c h rz e ś c ija ń s k ie z w ią z k i sp o łeczn e. Co w ię cej, K o śció ł k a to lic k i p rz e z c a ły o k re s p o w o je n n y b y o p a rc ie m d la ró ż n y c h s ił p o lity c z n y c h , n a w e t d la ty c h , k tó r e p o z o s ta w a ły n a je g o m a r g in e s ie lu b p o z a n im . G d y w P o ls c e w y s tą p iły m o ż liw o śc i tw o rz e n ia a u te n ty c z n e j d e m o k r a c ji, to o k a z a ło się, że do K o śc io ła są u p rz e d z e n i n ie ty lk o k o m u n iśc i, a le i u k r y w a ją c a się d a w n ie j p o d jeg o p ła s z c z e m le w ic a la ic k a . J u ż od b lis k o tr z e c h l a t m n o ż ą się a ta k i n a K o śció ł w P o ls c e z ró ż n y c h s tro n . C h o d zi o w y e lim in o w a n ie go z ży cia p u b lic z n e g o — sp o łeczn eg o i p o lity czn eg o . W t e j s y t u a c ji tr u d n o je s t 'm ó w ić o tw o rz e n iu .się i ro z w o ju c h rz e ś c ija ń s k ic h z w ią z k ó w sp o łe c z n y c h . N ie m n ie j o d n o to w u je się ju ż w ie le in ic ja ty w , z w ła s z cza w śró d m ło d z ie ż y a k a d e m ic k ie j o ra z w ś ró d ró ż n y c h k a te g o r ii z a w o d o w y ch , n p . n a u c z y c ie li, p ra w n ik ó w , le k a rz y .

„ S o lid a rn o ś ć ” p o d z ie liła się n a tr z y u g ru p o w a n ia n a p o d s ta w ie ró ż n y c h s y s te m ó w w a rto ś c i. N a jb a r d z ie j z n a m ie n n e s ą d w ie o r ie n ta c je . P ie r w s z a z n ic h , k tó r a p o n ie k ą d sz k o d z i in te re s o w i P o ls k i, la n s u je w a r to ś c i u n iw e r s a ln e p rz e d n a r o d o w o - c h r z e ś c ija ń s k im i; d r u g a z n ic h la n s u je w a r to ś c i c h rz ę ści ja ń s k o -n a ro d o w e , p rz y ró w n o c z e s n y m d o c e n ia n iu w a r to ś c i u n iw e rs a ln y c h . D o te g o d o c h o d z i je s z c z e tr z e c ia o r ie n ta c ja , k tó r a a k c e n t u je p rz e d e w s z y s t k im w a rto ś c i lib e ra ln o -e k o m o m ic z n e .

W p ła s z c z y ź n ie sp o łe c z n e j u ja w n ił się a n ty k le r y k a liz m o ra z n ie c h ę ć do o b e c n o śc i c h rz e ś c ija ń s k ic h w a rto ś c i w ży ciu pulblicznym . P r z y k ła d e m m o g ą tu b y ć a ta k i o k re ś lo n y c h s ił sp o łe c z n y c h n a w p r o w a d z e n ie re lig ii d o szk ó ł w p ro w a d z e n ie p rz e z M E N p rz e d m io tu re lig ia /e ty k a , d y s k u s ja n a d o c h ro n ą ży cia p o c z ę te g o o r a z n a d p o d s ta w a m i n o w e j K o n s ty tu c ji.

C a rita s , co p r a w d a , p o w ró c ił d o K o ścio ła, a le w p o s ta c i p o n ie k ą d z la i c y z o w a n e j. P r o w a d z i o n b a r d z ie j d z ia ła ln o ś ć d o b ro c z y n n ą a n iż e li c h a r y t a ty w n ą . J e s t to p ro c e s o g ó ln o ś w ia to w y , z a p o c z ą tk o w a n y p rz e z S o b ó r W a ty k a ń s k i II, k tó r y u k ie r u n k o w a ł K o śc ió ł n a p o tr z e b y b ie d n y c h i p o tr z e b u ją cy ch w św ie c ie , n ie z a le ż n ie o d p rz y n a le ż n o ś c i r e lig ijn e j. N ie d o c e n ił z a ś d o s ta te c z n ie p ie r w o tn e j f u n k c j i C a r ita s u ja k o is to tn e j f u n k c j i w sp ó ln o t k o ś c ie ln y c h . W P o ls c e z n a la z ło to w y ra z w k o m u n is ty c z n e j i p o s tk o m u n is ty c z n e j d z ia ła ln o ś c i d o b ro c z y n n e j.

W p ła s z c z y ź n ie p o lity c z n e j w P o ls c e p o w s ta ło d z ie s ią tk i p a r t ii , m . in . P a r tii o p a r ty c h n a w a rto ś c ia c h c h rz e ś c ija ń s k ic h . T e o s t a tn i e u k ie r u n k o w a n e są p rz e d e w s z y s tk im a lb o n a d o b ro n a ro d u , a lb o n a d o b ro c z ło w ie k a , co m oże u tr u d n ia ć im o d e g ra n ie w ię k s z e j r o li w o b e c n e j s y tu a c ji s p o łe c z e ń stw a P olskiego.

(7)

O g ó ln ie m ó w ią c , w ro d z ą c e j się p o ls k ie j d e m o k r a c ji z a is tn ia ły sz a n s e n a tw o rz e n ie i ro z w ó j k a to lic k ic h z w ią z k ó w sp o łe c z n y c h , k tó r e je d n a k d o ty c h c z a s n ie s ą d o s ta te c z n ie w y k o rz y s ty w a n e .

IV . P e r s p e k t y w y r o z w o j u k a t o l i c k i c h z w i ą z k ó w s p o ł e c z n y c h w I I I R P

T w o rz e n ie z w ią z k ó w c h rz e ś c ija ń s k o -s p o łe c z n y c h w p e rs p e k ty w ie za le ż n e j e s t o d w ie lu c z y n n ik ó w , m . in . o d c z y n n ik ó w re lig ijn o -k o ś c ie ln y c h . S p o łe c z e ń s tw o p o ls k ie w w ię k sz o ś c i je s t k a to lic k ie , w ie rz ą c e i p r a k t y k u ją c e ". J e s t to j e d n a k re lig ijn o ś ć w p r z e w a ż a ją c e j m ie rz e tr a d y c y jn a , m a ło p o g łę b io n a i b ie r n a . J e d y n ie ok. 15% k a to lik ó w p o g łę b iło s w o ją re lig ijn o ś ć n a p o d s ta w ie b ą d ź n a u k i S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II, b ą d ź u d z ia łu w r u c h a c h i w s p ó ln o ta c h re lig ijn y c h . R e lig ijn o ś ć ic h n ie o g ra n ic z a się d o o s o b isty c h p rz e ż y ć i k o n s e k w e n tn y c h z a c h o w a ń , a le z a w ie r a ta k ż e s p o łe c z n y w y m ia r , k tó r y p o le g a n a a k ty w n y m z a a n g a ż o w a n iu się w ż y c ie s p o łe c z n e i p o lity c z n e .

T rz e b a p o d k re ś lić , że w P o ls c e d u ż e z n a c z e n ie m a p rz e n ik n ię c ie k u l t u - ту n a ro d o w e j w a r to ś c ia m i c h rz e ś c ija ń s k im i, k tó r e n a le ż ą do je j d e p o z y tu . B io rą c to p o d u w a g ę , n ie m o ż n a p o d e jm o w a ć d z ia ła ń w d z ie d z in ie sp o łe c z n e j1 i p o lity c z n e j p rz e z ró ż n e u g r u p o w a n ia , n a w e t o b c e czy w ro g ie K o śc io ło w i, k tó r e b y n ie u w z g lę d n ia ły ty c h w a rto ś c i. S ta n o w ią o n e u k ła d o d n ie s ie n ia i p o d s ta w ę k o n s e n s u w p ła s z c z y ź n ie o g ó ln o n a ro d o w e j i o g ó ln o sp o łe c z n e j. B ra k te g o o d n ie s ie n ia m o że sp ra w ić , że p o d e jm o w a n e in ic ja ty w y n ie z o s ta n ą z a a k c e p to w a n e p rz e z sp o łe c z e ń stw o p o lsk ie.

R o sn ą c e k r ę g i z a a n g a ż o w a n y c h k a to lik ó w z je d n e j s tro n y o ra z w p ły w w a r to ś c i c h rz e ś c ija ń s k ic h n a ż y c ie sp o łe c z n e i p o lity c z n e z d ru g ie j r o k u j e n a d z ie je n a d a ls z y ro z w ó j k a to lic k ic h z w ią z k ó w sp o łe c z n y c h . W sp o m n ia n e p o w y ż e j p rz e s z k o d y w tw o rz e n iu się ich , k tó r e n ie b y ły d o u n ik n ię c ia ze w z g lę d u n a la n s o w a n ie p a r t y k u la r n y c h in te r e s ó w ró ż n y c h sił p o lity c z n y c h , z p e w n o ś c ią b ę d ą m n ie j z n a c z ą c e w p rz y sz ło śc i. P r z e jś c ie do „ n o rm a ln o ś c i” .sp o łeczeń stw a p o ls k ie g o n ie d o k o n a się w k r ó tk im czasie. G d y je d n a k to n a s tą p i, to ró w n ie ż c h rz e ś c ija ń s k ie z w ią z k i sp o łe c z n e z n a jd ą n a le ż n e im m ie js c e w P o ls c e i p e r s p e k ty w ę p e łn ie n ia ro z lic z n y c h z a d a ń . Ż y w io n e o b e c n ie o b a w y , że P o ls k a s ta n ie się „ p a ń s tw e m w y z n a n io w y m ” czy k le ry ik a ln y m (f u n d a m e n ta liz m k a t o l i c k i ) 10, n ie z n a jd u j e p o d s ta w w rz e c z y w is to ś c i sp o łe c z n o -p o lity c z n e j. K o śc ió ł b ę d z ie n a d a l w p ły w a ł n a k s z ta łto w a n ie się p r o f ilu p a ń s t w a p o ls k ie g o , a le w in n y sp o só b n iż w P R L , tj . n ie „ c ało ścio w o ” , lecz ja k o je d n a ze z n a c z ą c y c h sił s p o łe c z n y c h w p lu r a lis ty c z n e j d e m o k r a c ji.

N a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że p o w s ta ją c e w sp ó łc z e ś n ie k a to lic k ie z w ią z k i sp o łe c z n e , k tó r e w p r z e w a ż a ją c e j m ie rz e ro z w ija ją sw o ją d z ia ła ln o ś ć w p ła s z c z y ź n ie lo k a ln e j, b ę d ą s ię r o z r a s ta ć i p o sz e rz a ć s w o ją d z ia ła ln o ś ć n a c a ły k r a j . S p o śró d tr z e c h z a k re s ó w d z ia ła ln o ś c i — s p o łe c z n o -z a w o d o w e j, c h a r y ta t y w n e j (d o b ro c z y n n e j) i p o lity c z n e j — n a jw ię k s z e s z a n s e m a o b e c n ie d z ia ła ln o ś ć d o b ro c z y n n a n a sz e rsz ą s k a lę i c a r ita s w p a r a f ia c h z u w a g i n a z u b o ż e n ie sp o łe c z e ń s tw a . N ie m n ie j, sz e ro k ie p e r s p e k ty w y rozW oju m a ją t a k że o rg a n iz a c je s p o łe c z n o -z a w o d o w e o ra z p a r t ie p o lity c z n e o p a r te n a w a r

• W ed łu g b a d a ń o g ó ln o p o lsk ic h z p o ło w y 1991 r. z re a liz o w a n y c h p rz e z Z a k ła d S o c jo lo g ii R e lig ii P a ll o ttin u m ja k o w ie rz ą c y o k r e ś liło się 89,9%, w ty m ja k o g łęb o k o w ie rz ą c y 10% re s p o n d e n tó w ; z k o le i ja k o w ja k iś sp o só b p r a k ty k u j ą c y o k re ś liło się 95,1% re s p o n d e n tó w .

10 P o r. T. M a z o w i e c k i , P o le n s s c h w ie r ig e r W e g in d ie N o r m a litä t. D e r d e m o k r a tis c h e W a n d e l u n d d e r K o n f l i k t z w is c h e n P lu r a lis m u s u n d K o n  s e n s , F r a n k f u r t e r A llg e m e in e Z e itu n g n r 196, 24. 08.1991.

(8)

to ś c ia c h n a ro d o w o -c h rz e ś c ija ń s k ic h . W a ru n k ie m j e d n a k je s t p rz e z w y c ię ż e n ie · w y tw o rz o n e j p rz e p a ś c i p o m ię d z y lid e r a m i p o lity c z n y m i a k a to lic k im sp o łe c z e ń stw e m .

Z a k o ń c z e n i e

S p o łe c z e ń stw o p o ls k ie b y ło d a w n ie j u b o g a c o n e ró ż n y m i c h rz e ś c ija ń s k im i z w ią z k a m i sp o łeczn y m i, k tó r e je d n a k n ie p rz y n io s ły w ię k s z y c h r e z u lta tó w ze w z g lę d u n a u w a r u n k o w a n ia sp o łe c z n o -p o lity c z n e . P o I I w o jn ie ś w ia to w e j b y ło je szcze g o rz e j z . u w a g i n a b r a k ja w n e g o p lu r a liz m u i w s p ó łp r a c ę n ie k tó r y c h o r g a n iz a c ji z p a ń s tw e m to ta lita r n y m . W sp ó łcześn ie o k a z a ło się, że siln y k a to lic y z m w w ię k sz o ś c i o k a z a ł się sła b y , p rz e d e w s z y s tk im w s k u te k b r a k u p o g łę b ie n ia re lig ijn o ś c i i b ie r n o ś c i k a to lik ó w w ż y c iu s p o łe c z n o -p o lity c z n y m . N ie m n ie j o d n o w a k a to lic k ic h z w ią z k ó w sp o łe c z n y c h z o s ta ła ju ż z a p o c z ą tk o w a n a i m a s z a n s ę k o n ty n u a c ji. S ta n o w i to w y z w a n ie d la K o śc io ła w P o lsce, k tó r y p r o w a d z i n o w ą e w a n g e liz a c ję , m . in. w r a m a c h I I S y n o d u O g ó ln o p o l sk ieg o .

k s . R y s z a r d K a m iń s k i, L u b li n

I I . O M Ó W IE N IA D iecezja P rzem y sk a w ś w ie tle badań

1. A n d rz e j P o t o c k i , D ie c e zja P r z e m y s k a w s w e 600-lecie, T . 1— 3, P rz e m y ś l 1986 (C y to w a n a p o z y c ja s ta n o w i r o z p r a w ę h a b il it a c y jn ą , s tr. 905, z a ty tu ło w a n ą p ie r w o tn ie : D ie c e zja r z y m s k o - k a to lic k a ja k o o rg a n iza c ja s p o  łe c z n a (s tu d iu m m o n o g r a fic z n e n a p r z y k ła d z ie d ie c e z ji p r z e m y s k ie j) , T. 1—3,. W a rs z a w a 1985).

P o z y c ja ta w y p e łn ia lu k ę w p o ls k ie j so cjo lo g ii re lig ii i k o n c e n tr u je się· n a d ie c e z ji w a s p e k c ie o rg a n iz a c ji sp o łeczn ej. A u to r p o d ją ł p ró b ę z a sto so w a n ia te o r ii o rg a n iz a c ji d o a n a liz y s t r u k t u r r e lig ijn y c h i — z g o d n ie z z a ło ż e n ia m i p o c h o d z ą c y m i o d W . R . S c o t t a (O rg a n iz a tio n T h e o r y , w : H a n d  b o o k o f M o d e r n S o c io lo g y , C h ic a g o 1974), k tó r y w s k a z a ł n a tr z y p ła s z c z y z  n y a n a liz y w b a d a n ia c h o rg a n iz a c ji, a m ia n o w ic ie : k o n te k s t, s t r u k t u r ę i z a c h o w a n ia — u p o rz ą d k o w a ł m a t e r i a ł ź ró d ło w y z a s ta n y i w y tw o rz o n y w n a s tę p u ją c y c h ro z d z ia ła c h : k o n te k s t o rg a n iz a c ji d ie c e z ja ln e j, k a d r a d u s z p a s te r sk a , w y p o s a ż e n ie o r g a n iz a c y jn o - m a te r ia ln e d u s z p a s te rs tw a , d u s z p a s te rs tw o i p r a k t y k i re lig ijn e . R o z p ra w a ta s ta n o w i m o n o g r a fię w ie lo w y m ia ro w ą , k tó r e j p ro b le m e m w io d ą c y m je s t a n a liz a s t r u k t u r d u s z p a s te r s k ic h o ra z z a sa d i p r a k t y k i ic h d z ia ła ln o ś c i. H ip o te z ę sw e j r o z p r a w y z a w a r ł w s tw ie rd z e n iu , że te c h n o lo g ic z n ą d o m e n ę d ie c e z ji p rz e m y s k ie j s ta n o w i d ziś d u s z p a s te rs tw o . D u s z p a s te rs tw o te ż s ta n o w i g łó w n y n u r t te j ro z p ra w y . S zczeg ó ło w e tr e ś c i o p u b lik o w a n e w tr z e c h to m a c h d o ty c z ą sz e ro k ie g o w a c h la r z a z a g a d n ie ń . W to m ie p ie r w s z y m a u t o r o m a w ia k o n te k s t o r g a n iz a c ji d ie c e z ja ln e j, a w ię c p rz y ro d n ic z y , g o sp o d a rc z y , k u ltu ro w y , p o lity c z n y , id e o w y , h is to ry c z n y , w y z n a n io w y , k a d r ę d u s z p a s te r s k ą o b e jm u ją c ą b is k u p a d ie c e z ja ln e g o , d ie c e z ja ln e s t r u k t u r y k o le g ia ln e , d u c h o w ie ń s tw o d ie c e z ja ln e , z a k o n n e i z g ro m a d z e n ia z a k o n n e o ra z św ie c k ic h w sp ó łp ra c o w n ik ó w d u s z p a s te rs tw a . W to m ie d r u g im p r z e d s ta w ia w y p o s a ż e n ie m a t e r ia ln o - o r g a n iz a c y jn e d u s z p a s te r s tw a , p rz y c z y m sz c z e g ó ln ie in te r e s u j e go s t r u k t u r a p r z e s tr z e n n a d ie c e z ji, p o z a p a r a f ia ln e o ś r o d k i d u s z p a s te rs tw a , o b ie k ty s a k r a ln e i k o ś c ie ln e , b u d o w n ic tw o s a k r a ln e i k o ś c ie ln e o ra z p o m o c e d u s z p a s te r s k ie d la k się ż y i św ie c k ic h .

W to m ie tr z e c im s k o n c e n tro w a ł się ściśle n a d u s z p a s te r s tw ie i o m ó w ił d u s z p a s te r s tw o o g ó ln e, s p e c ja ln e i n a d z w y c z a jn e , a w szczeg ó ln o ści: d u s z p a s te r s tw o dzieci i m ło d z ie ż y , ro d z in , c h a r y ta ty w n e , trz e ź w o ś c i, p r a c y i w y

(9)

p o c z y n k u , m is y jn e , e k u m e n ic z n e i p o w o ła n io w e . N3 k o ń c u o m a w ia p r a k t y k i r e lig ijn e u w y p u k la ją c p r a k t y k i je d n o ra z o w e , n ie d z ie ln e , p o b o ż n e o ra z p o w o ła n ia k a p ła ń s k ie i z a k o n n e .

W z a k o ń c z e n iu p r e z e n t u je w y n ik sw y c h a n a liz . D o k o n a ł w ie lu k o r e la c ji, cele m o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , czy w y p o s a ż e n ie o r g a n iz a c y jn o - m a te r ia l- n e d u s z p a s te rs tw a m a w p ły w n a ,p o zio m re lig ijn o ś c i, w ty m p r z y p a d k u m ie rz o n e j p o z io m e m p r a k t y k re lig ijn y c h . J e d n o s tk ę a n a liz y s ta ty s ty c z n e j s ta n o w ił d e k a n a t. O sta te c z n ie d la w e r y f ik a c ji h ip o te z p o s łu ż y ł się k o r e la c ją ra n g , z o b ra z o w a n ą lic z n y m i w s p ó łc z y n n ik a m i rh o S p e a r m a n a . N a jc ie k a w s z e p o z o s t a j ą p y ta n ia , czy z m ia n a s t r u k t u r p a r a f ia l n y c h i o rg a n iz a c ja p r a c y p a r a f i a ln e j m a w p ły w n a s t a n p r a k t y k r e lig ijn y c h (d o m in ic a n te s, c o m u n ic a n te s i s ta n p o w o ła ń k a p ła ń s k ic h ) . N ie z n a la z ła s ta ty s ty c z n e g o p o tw ie r d z e n ia o b ie g o w a h ip o te z a tw ie r d z ą c a , że p o w ię k s z e n ie sieci p a r a f ia l n e j a u to m a ty c z n ie p ro w a d z i d o z w ię k s z e n ia u d z ia łu p a r a f ia n w p r a k t y k a c h n ie d z ie ln y c h . „N ie s tw ie rd z o n o b o w ie m , b y w s k a ź n ik i p o z io m u p r a k t y k r e lig ijn y c h w ią z a ły się ze w s k a ź n ik a m i g ę s to śc i sie c i p a r a f ia ln e j, g ę sto śc i sieci o b ie k tó w s a k r a ln y c h c z y s to p n ie m n a s y c e n ia te r e n u k a d r ą d u s z p a s te r s k ą ” (s. 807). S tw ie r d z o n o p o n a d to , że z w y ż sz ą fr e k w e n c ją n a m sz y n ie d z ie ln e j n ie id zie w p a r z e a n i w z ro st, a n i s p a d e k ilo ści o só b p r z y jm u ją c y c h K o m u n ię św . W z ro s t p o w o ła ń ( a u to r o p e r u j e r a n g ą k o m p le k s o w ą p o w o ła ń k a p ła ń s k ic h d ie c e z ja l n y c h , k a p ła ń s k ic h z a k o n n y c h i s ió s tr z a k o n n y c h ) je s t s ta ty s ty c z n ie z a le ż n y o d p o z o im u d o m in ic a n te s o ra z o d ilo śc i K o m u n ii św . p r z y p a d a ją c y c h n a j e d n e g o k a to lik a . J e s t to z g o d n e z h ip o te z ą g ło sz ą c ą , że im w y ż sz y p o z io m re lig ijn o ś c i, ty m w ię c e j p o w o ła ń w y w o d z i się z te g o te r e n u . W y p ro w a d z a n ie je d n a k s z e r s z y c h u o g ó ln ie ń n a te m a t re lig ijn o ś c i te g o te r e n u n ie m a u z a s a d n ie n ia e m p iry c z n e g o , g d y ż p rz e d m io te m b a d a ń b y ły je d y n ie p r a k t y k i r e l i g ijn e , a t e p rz y o c e n ie re lig ijn o ś c i a n i n ie m o g ą b y ć le k c e w a ż o n e , a n i n ie p o w in n y b y ć p rz e c e n ia n e .

2. K s. K a z im ie rz R у с z a n, W a r to śc i k a to lik ó w a t y p śr o d o w is k a m i e j  skieg o , L u b lin 1992 (ro z p ra w a h a b il it a c y jn a s. 315).

N a p o c z ą tk u w r a m a c h te o r e ty c z n y c h u s ta le ń a u to r z a p ro p o n o w a ł d e f i n ic ję p o ję c ia w a rto ś c i, p rz e z k tó r ą ro z u m ie o d z ie d z ic z o n e p rz e z o soby w p r o c e sie so c ja liz a c ji, w k u ltu r o w y m k o n te k ś c ie o k re ś lo n e g o sp o łe c z e ń stw a , z in - te r n a liz o w a n e s ta n d a r d y , k tó r e s łu ż ą ja k o k r y t e r ia o c e n i p r e f e r e n c ji f a k tó w sp o łeczn y ch , o p in ii, p rz e k o n a ń o ra z z a sa d p o s tę p o w a n ia . W y szczeg ó ln io n o tr z y ro d z a je w a rto ś c i: o s ta te c z n e , o so b o w e i p o d s ta w o w e , k tó r e z o p e ra c jo - n a liz o w a n o z a p o m o c ą n a s tę p u ją c y c h w s k a ź n ik ó w :

a. W a rto śc i o s ta te c z n e — z a w ie r a ją ite m y d o ty c z ą c e w a rto ś c i w ia r y i r e - łig ii, p o tr z e b y re lig ii, m o ty w a c ji w ia r y i n ie w ia r y , re a k c ję n a n ie w ia r ę , ch ęć p ro p a g o w a n ia s w o je j w ia ry . O so b n o p o tr a k to w a n o w a rto ś c i re lig ijn e , k tó r e p o w sz e c h n ie z a lic z a n e są do w a rto ś c i o sta te c z n y c h , a w ię c w ie rz e n ia r e l i g ijn e , n o rm y r e lig ijn e i sy m b o le r e lig ijn e (łą c z n ie 49 w sk a ź n ik ó w ).

b. W a rto ś c i p o d s ta w o w e z o p e ra c jo n a liz o w a n o z a p o m o c ą lis ty w a r to ś c i p o c h o d z ą c y c h z tr z e c h ź ró d e ł ( tr a d y c ja n a r o d o w a i k o śc ie ln a , tr a d y c je r e w o lu c ji f r a n c u s k ie j i a m e r y k a ń s k ie j, n o w sz e r u c h y sp o łeczn e) o r a z ite - m a m i w s k a z u ją c y m i za co n a le ż a ło b y n a r a ż a ć życie, c o d e c y d u je o p r o f ilu k r a j u , z a u fa n ie do in s ty tu c ji, p ro b le m y p a tr io ty z m u , z ja w is k o P o la k — k a t o lik (łą c z n ie 32 w s k a ź n ik i). *

c. W a rto ś c i c o d z ie n n e o k re ś lo n e z o sta ły p rz e z lis tę w a rto ś c i co d z ie n n y c h , z a le ty do w y p r a c o w a n ia w życiu, a b s o lu tn e k r y t e r i a p o s tę p o w a n ia , o c e n a c z y n ó w m o r a ln o ś c i c o d z ie n n e j, o c e n a w a rto ś c i m a ją c y c h sw e k o rz e n ie w t r a d y c ji (łą c z n ie 35 w sk a ź n ik ó w ).

P r o b le m i p r o b le m a ty k a r o z p r a w y z a w a r te s ą w p y ta n ia c h : j a k i e w a r to ś c i p o d z ie la ją k a to lic y w P o lsce, a szczeg ó ln ie k a to lic y tr z e c h w y b r a n y c h m i a s t w p o łu d n io w o - w s c h o d n ie j P o ls c e ? Co u w a ż a ją z a w a ż n e w sw o im ż y c iu ? J a k i e w a r to ś c i s t a w i a ją n a p ie r w s z y m m ie js c u p o d z ie la n e g o sy s te m u w a rto ś c i, j a k i e n a d a ls z y c h p o z y c ja c h ? J a k i e s ą o r ie n ta c je n a w a r to ś c i

(10)

w o b sz a rz e w a rto ś c i o s ta te c z n y c h , ja k i e w p o d s ta w o w y c h , a ja k ie w c o d z ie n n y c h ? Czy i j a k d a le c e s p ó jn y je s t p o d z ie la n y p rz e z n ic h s y s te m w a r to ś c i? W ja k ie j m ie rz e s to s u n e k do w a rto ś c i z a le ż n y je s t o d ty p u m ia s ta , o d ty p u re lig ijn o ś c i lu b a tm o s f e r y ro d z in n e j, w k tó r e j d o k o n u je się so c ja liz a c ja m ło d z ie ż y ? C zy m ię d z y g e n e r a c j ą s ta r s z ą i m ło d s z ą is tn ie je ró ż n ic a w ty m w z g lę d z ie ? C zy w a r to ś c i u le g a ją p rz e m ia n o m , czy p o z o s ta ją n ie z m ie n n e ?

W e ry f ik a c ji p o d d a n o , m ię d z y in n y m i, n a s tę p u ją c e h ip o te z y :

— W b a d a n y c h ś ro d o w is k a c h p o d z ie la n y je s t je d n o r o d n y s y s te m w a rto ś c i, co w y n ik a ze w s p ó ln y c h tr a d y c ji h is to ry c z n y c h , k u ltu r o w y c h i re lig ijn y c h . — N a p o z io m ie w a r to ś c i d e k la r o w a n y c h w a r to ś c ią c e n tr a ln ą d la b a d a n y c h

k a to lik ó w są w a rto ś c i re lig ijn e .

— P o d z ie la n y s y s te m w a r to ś c i n ie je s t w e w n ę trz n ie sp ó jn y . B ra k je s t b o w ie m w ś w ia d o m o śc i b a d a n y c h ja s n e g o ro z g ra n ic z e n ia p o m ię d z y p o r z ą d k a m i w a rto ś c i — d o ty c z y to szczeg ó ln ie w a rto ś c i o s ta te c z n y c h i p o d sta w o w y c h . W iąże się to z d w ie m a p ła s z c z y z n a m i fu n k c jo n o w a n ia re lig ii — n a p ła s z czy ź n ie o g ó ln o n a ro d o w e j i n a p ła sz c z y ź n ie ż y c ia co d zie n n eg o . N a p ie r w s z e j z n ic h re lig ia f u n k c jo n u je ja k o d o b ro w sp ó ln e , n a d r u g ie j zaś ja k o w a rto ś ć o so b ista . S k u tk ie m teg o m o ż e z a is tn ie ć s y tu a c ja , że w a r to ś ć r e lig ijn a b ę d z ie u z n a w a n a ja k o d o b ro w s p ó ln e , a n ie re a liz o w a n a , g d y ż n ie je s t u z n a w a n a z a w a rto ś ć o so b istą .

J e d n o r o d n y s y s te m w a r to ś c i n ie je s t p o d z ie la n y w je d n a k o w e j m ie rz e p rz e z w s z y s tk ie k a te g o r ie sp o łeczn e. Is tn ie je b o w ie m p o d o b ie ń s tw o p o m ię d z y s ta rs z ą i m ło d sz ą g e n e r a c ją w o b sz a rz e w a r to ś c i o s ta te c z n y c h i p o d s ta w o w y c h , ró ż n ic e z aś w ię k s z e w y s tę p u ją w d z ie d z in ie w a rto ś c i co d zie n n y ch . T y p ś ro d o w is k a m ie js k ie g o z w ią z a n y je s t z in te n s y w n o ś c ią p r z e b ie g a ją c y c h ta m p ro c e s ó w to w a rz y s z ą c y c h u r b a n iz a c ji i in d u s tr ia liz a c ji, co m a s w o je r e p e r k u s je w z m ia n ie m e n ta ln o ś c i i p o s ta w . I m b a r d z ie j h e te r o g e n ic z n e śro d o w isk o z a m ie s z k a n ia , ty m w ię k sz a o tw a r to ś ć n a n o w e w a rto ś c i, ty m częściej k w e s tio n o w a n e są w a rto ś c i tr a d y c y jn e . I o d w ro tn ie , im b a r d z ie j h o m o g e n ic z n e ś ro d o w isk o , ty m rz a d z ie j k w e s tio n o w a n e są w a rto ś c i, k tó r e m a j ą sw e z a k o tw ic z e n ie w tr a d y c ji. C elem w e r y f ik a c ji h ip o te z p rz e p r o w a d z o n o b a d a n ia w 1988 r. (od k w ie tn i a do g ru d n ia ) w tr z e c h m ia s ta c h p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j P o ls k i (D iecezja P rz e m y s k a ): m ia s to d u ż e — R zeszów , m ia s to ś r e d n ie — P rz e m y śl, m ia s to m a łe — P rz e w o rs k . W y w ia d y p rz e p r o w a d z o n o n a p r ó b ie d o b r a n e j celo w o . B a d a n io m p o d d a n o k a to lik ó w m ie js k ic h . K lu c z e m d o b o ru p ró b y k a to lik ó w b y ł f a k t u c z ę sz c z a n ia n a k a te c h e z ę p r z y p a r a f ia l n ą u c z n ia lu b u c z e n n ic y k la s m a te u r a ln y c h lic e u m o g ó ln o k s z ta łc ą c e g o , z a m ie s z k u ją c y c h n a te r e n ie m ia s ta . U cz ę sz c z a n ie n a k a te c h e z ę , n a w e t n ie c h ę tn e , czy p o d p r e s ją ro d z ic ó w , d o w o d z i — co n a jm n ie j ■— o p o c h o d z e n iu b a d a n e j m ło d z ie ż y z ro d z in k a to lic k ic h i s ta n o w i w y s ta r c z a ją c ą ra c ję , b y m ó w ić o w a r to ś c ia c h k a to lik ó w . Z a p la n o w a n o p r z e b a d a n ie 60 m a tu r z y s tó w z k a ż d e g o ty p u m ia s ta o ra z ic h r o d z ic ó w (ojca i m a tk i). D a n e p o ch o d z ą c e o d p rz e b a d a n y c h g e n e r a c ji s ta n o w ić b ę d ą te r m in u s a q uo (m łodzież) i te r m in u s ad q u e m (ro d zice) p r z e m ia n w a r  to ś c i w p ro c e s ie m ię d z y g e n e ra c y jn e g o p rz e k a z u w a rto ś c i.

K o ń c o w y m e ta p e m a n a liz so cjo lo g iczn y ch i s ta ty s ty c z n y c h je s t ty p o lo g ia o r ie n ta c ji n a w a rto ś c i, k tó r e j p o d s ta w ą s t a ły się d w a z ało ż en ia, s ta n o w ią c e z a ra z e m je j k r y t e r i a : p r e f e r e n c y jn a s t r u k t u r a sy s te m u w a rto ś c i i o r ie n ta c ji n a w a rto ś c i o r a z m o ż liw o ść o r i e tn a c j i n a s a c r u m lu b p r o ja n u m . W y szczeg ó ln io n o p ię ć ty p ó w o r ie n ta c ji n a w a rto ś c i:

— R a d y k a ln ie z o r ie n to w a n i n a w a rto ś c i r e lig ijn e — s ą t o ci, k tó r z y w a r to ś c i r e lig ijn e s t a w i a ją n a p ie r w s z y m m ie js c u w ś ró d w a r to ś c i o sta te c z n y c h , co d z ie n n y c h i .p o d staw o w y ch .

■— O rto d o k s y jn ie z o rie n to w a n i n a w a rto ś c i re lig ijn e . N a le ż ą t u o so b y , k tó r e w ś ró d w a rto ś c i o s ta te c z n y c h n a p ie r w s z y m m ie js c u s t a w i a ją w a r to ś c i r e l i g ijn e , zaś p rz y p r e f e r e n c ji w a r to ś c i c o d z ie n n y c h i p o d s ta w o w y c h s ta w ia ją je co n a jm n ie j w ś ró d p ię c iu m o ż liw y c h w a ż n y c h w y b o ró w .

(11)

■— U m ia r k o w a n ie z o rie n to w a n i n a w a rto ś c i r e lig ijn e w ś ró d w a r to ś c i o s ta te c z n y c h n ie s ta w i a ją n a p ie rw s z y m m ie js c u w a r to ś c i re lig ijn y c h , w y m ie n i a j ą je n a to m ia s t w ś ró d p ię c iu w y b o ró w w e w s z y s tk ic h ro d z a ja c h w a r

to śc i.

— C zęścio w o z o r ie n to w a n i n a w a r to ś c i ś w ie c k ie c h a r a k t e r y z u j ą się ty m , że w ś r ó d tr z e c h r o d z a jó w w a rto ś c i n a w e t w ś ró d p ię c iu w y b o ró w n ie zaw sz e w y b ie r a j ą w a r to ś c i re lig ijn e .

— C a łk o w ic ie z o r ie n to w a n i n a w a r to ś c i ś w ie c k ie . P r z y n a le ż ą d o te g o ty p u o so b y , k tó r e w ś r ó d tr z e c h ro d z a jó w w a r to ś c i n ig d y , n a w e t w ś ró d p ię c iu •w yborów , n ie p r e f e r u j ą w a r to ś c i re lig ijn y c h .

P o n a d p o ło w a k a to lik ó w tr z e c h m ia s t c h a r a k t e r y z u j e się o r i e n ta c j ą n a w a r to ś c i re lig ijn e , k tó r e s ta n o w ią d la n ic h cel o s ta te c z n y (53,5%). C z te ry o s o b y n a sto p r e z e n t u ją o r ie n ta c ję n a p r o fa n u m . Ś ro d k o w a g r u p a (42,6%) to o so b y , k tó r e m n ie j lu b b a r d z ie j d y s t a n s u ją się o d w a r to ś c i re lig ijn y c h ; w k a ż d y m r a z ie p ie r w s z o rz ę d n y m c e le m ic h d ą ż e ń są s p r a w y p r o fa n u m .

W śró d n ic h sp o tk a ć m o ż n a ' oso b y , d la k tó r y c h r e lig ijn e w a rto ś c i n ie n a le ż ą d o w a ż n y c h w ż y c iu (częściow o św ie c c y — 23,8%).

T a b e la 7,1.1. T y p o lo g ia o r i e n ta c j i n a w a r to ś c i a t y p ś ro d o w isk a duże miasto średnie m iasto m ałe miasto

razem Młodz. Rodz. Młodz. Rodz. Młodz.! Rodz.

typy orientacji N = 70 N = 98 N = 70 N = 107 |N = 62 N = 97 N = 504 radykalnie religijna 10,0 7,1 5,7 9,3 8,1 9,3 8,3 ortodoksyjnie reli

gijna 54,3 40,8 34,3 39,3 58,1 49,5 45,2 um iarkow anie reli

gijna 5,7 26,5 18,6 23,4 12,9 19,6 18,8 częściowo świecka 27,1 21,4 32,9 • 24,3 17,7 20,6 23,8 całkowicie świecka 2,9 4,1 8,6 3,7 3,2 1,0 3,8 rodzice — dzieci С = 0,297 p < 0 ,0 1 C = 0,152 p — C = 0,129 p -typ miasta M łodzież C = 0,271 p < 0 ,0 5 Rodzice C = 0,127 p

-T y p m ia s ta r ó ż n ic u je w sp o só b s ta ty s ty c z n ie is to tn y m ło d zieżo w e o r i e n ta c j e n a w a rto ś c i. W y n ik a to stą d , że sześć d z ie s ią ty c h m ło d z ie ż y P rz e m y ś la n i e u p a tr u je c e lu o s ta te c z n e g o w w a rto ś c ia c h re lig ijn y c h , p rz y cz y m 8,7% te j m ło d z ie ż y w y k a z u je o r ie n ta c ję n a p r o fa n u m . M ło d zież P r z e w o r s k a i R z e  sz o w a je s t b a r d z ie j d o s ie b ie p o d o b n a w ty m w z g lę d z ie z ty m że rz e s z o w ia n ie czę śc ie j p r e z e n t u ją o r ie n ta c ję częścio w o ś w ie c k ą . O rie n ta c je s t a r s z e j g e n e r a c ji n ie w y k a z u ją s ta ty s ty c z n ie is to tn y c h ró ż n ic w y n ik a ją c y c h z m ie js c a z a m ie s z k a n ia . J e d n a k w m a ły m m ie ś c ie n a jr z a d z ie j s p o ty k a n e są o r ie n ta c je u m ia r k o w a n ie re lig ijn ie o ra z częścio w o i c a łk o w ic ie św ieck ie.

G e n e r a c ja n ie r ó ż n ic u je w sp o só b z a s a d n ic z y o r ie n ta c ji n a w a r to ś c i w m ie śc ie ś r e d n im i m a ły m . D a je się z a u w a ż y ć z ja w is k o z m n ie js z a n ia się c z ę s to tliw o ś c i ty p u p o s ta w m ło d z ie ż y o o r i e n ta c ji u m ia r k o w a n ie r e lig ijn e j n a k o rz y ś ć o r i e n ta c ji częścio w o ś w ie c k ie j. I s to tn e n a to m ia s t ró ż n ic e m ię - d z y g e n e ra c y jn e sp o s trz e ż o n o w R zeszo w ie (p < 0.01). T u m ło d z ie ż częściej p r e z e n tu je o r ie n ta c ję n a s a c r u m , rz a d z ie j o r ie n ta c ję u m ia r k o w a n ie r e l ig i j

n ą , częściej od ro d z ic ó w w y k a z u je o r ie n ta c je częścio w o św ie c k ie . W o s ta te c z n o śc i, m ło d z ie ż w R z e sz o w ie częściej o r i e n tu j e s ię n a s a c r u m a n iż e li ro d z ic e .

(12)

re lig ijn o ś ć (C = 0,370 p < 0,001). Im w ię k sz e z a a n g a ż o w a n ie w s p r a w y w ia r y w y ra ż a n e d e k la r a c ją „ g łęb o k o w ie rz ą c y i w ie rz ą c y ” , ty m c z ę stsz a o r ie n ta c ja n a s a c r u m ( r a d y k a ln ie r e lig ijn i i o rto d o k s y jn ie re lig ijn i), n a to m ia s t im m n ie js z e z a a n g a ż o w a n ie w s p r a w y w ia r y — „ w ą tp ią c y i o b o ję tn i r e l ig i j n ie ” — ty m c z ę śc ie j s p o ty k a n a je s t o r ie n ta c ja n a p ro f a n u m (częściow o ś w ie c c y i c a łk o w ic ie św ieccy). D ru g im is to tn y m z ja w is k ie m je s t z ale żn o ść o r ie n ta c ji n a w a rto ś c i od r e f le k s ji n a d w ła s n ą re lig ijn o ś c ią : im re lig ijn o ś ć b a r d z ie j ś w ia d o m a (k o n fo rm iś c i p o g łę b ie n i i s e le k ty w n ie ś w ia d o m i), ty m rz a d z ie j s p o ty k a n e s ą o r ie n ta c je n a p ro f a n u m , im zaś m n ie j r e f le k s ji n a d w ła s n ą r e -T a b e la 7.1.3. -T y p o r ie n ta c ji n a w a rto ś c i a p r e f e r e n c je w a r to ś c i o sta te c z n y c h , c o d z ie n n y c h i p o d s ta w o w y c h R A D Y K A L N IE R E L IG IJ N I r a n g a o s ta te c z n e c o d z ie n n e p o d s ta w o w e 1 o sią g n ię c ie z b a w ie n ia w i a r a w B o g a re lig ia

г

z a c h o w a n ie w ia r y szczęście ro d z in n e p a tr io ty z m 3 szczęście ro d z in n e . b y ć p o tr z e b n y m in n y m w o ln o ść 4 lik w id a c ja g ło d u i n ę d z y s p o k o jn e ż y c ie p r a w d a 5 t r y u m f K o śc io ła siln y c h a r a k t e r g o d n o ść o so b y lu d z k ie j O R T O D O K S Y JN IE R E L IG IJ N I r a n g a o s ta te c z n e c o d z ie n n e p o d s ta w o w e 1 o sią g n ię c ie z b a w ie n ia w ia r a w B oga re lig ia 2 sz częście ro d z in n e szczęście ro d z in n e w o ln o ść 3 z a c h o w a n ie w ia r y s p o k o jn e życie p a tr io ty z m 4 lik w id a c ja g ło d u i n ę d z y b y ć p o tr z e b n y m in n y m g o d n o ść o so b y lu d z k ie j 5 p o s z a n o w a n ie g o d n o śc i i p r a w c z ło w ie k a sz a c u n e k u lu d z i p r a w d a U M IA R K O W A N IE R E L IG IJ N I r a n g a o s ta te c z n e c o d z ie n n e p o d s ta w o w e 1 szczęście ro d z in n e w ia r a w B o g a re lig ia 2 _{o sią g n ię c ie} z b a w ie n ia szczęście ro d z in n e w o ln o ść 3 _{z a c h o w a n ie w ia r y} _{sp o k o jn e ży cie} _{[ p a tr io ty z m} 4 p o s z a n o w a n ie g o d n o śc i i p r a w c z ło w ie k a b y ć p o tr z e b n y m in n y m go d n o ść o so b y lu d z k ie j 5 p o św ię c e n ie d la d ziec i sp o k ó j w n a ro d z ie s p ra w ie d liw o ś ć s p o łeczn a

(13)

C Z Ę Ś C IO W O Ś W IE C C Y

r a n g a o s ta te c z n e c o d z ie n n e p o d s ta w o w e

1 szczęście TOdzinne szczęście ro d z in n e w olność

2 p o s z a n o w a n ie g o d n o śc i i p r a w c z ło w ie k a sp o k o jn e ż y c ie p a tr io ty z m 3 lik w id a c ja g ło d u i n ę d z y sz a c u n e k u lu d z i re lig ia 4 z a c h o w a n ie w ia ry w B oga w ia ra w B oga g o dność o so b y lu d z k ie j 5 n a d a w a n ie se n su życiu

c ie k a w a p r a c a (sp raw ied liw o ść sp o łeczn a C A Ł K O W IC IE Ś W IE C C Y r a n g a o s ta te c z n e c o d z ie n n e p o d s ta w o w e 1 p o sz a n o w a n ie g o d n o śc i i p r a w c z ło w ie k a szczęście ro d z in n e w olność 2 n a d a w a n ie se n su ży ciu b y ć p o tr z e b n y m in n y m g o d n o ść o so b y lu d z k ie j 3 szczęście ro d z in n e s p o k o jn e ży cie sp ra w ie d liw o ś ć

sp o łe c z n a 4 p r a c a i p o św ię c e n ie d la d ziec i g ro n o p rz y ja c ió ł p a tr io ty z m 5 s p ra w ie d liw o ś ć i ró w n o ść s z a c u n e k u lu d z i p r a w d a

lig ijn o ś c ią , ty m c z ę stsz a o r ie n ta c ja n a p r o f a n u m (częściow o św ieccy ) С = = 0,036 p < 0,001.

P o c h o d z e n ie ró w n ie ż w sp o só b s ta ty s ty c z n ie is to tn y r ó ż n ic u je o r i e n ta c j ę n a w a rto ś c i (C = 0,210 p < 0,05). R ó ż n ic e te p o d le g a ją n a ty m , że r a d y k a ln ie r e lig ijn i n a jc z ę ś c ie j w y w o d z ą się z ro d z in ro ln ic z o -ro b o tn ic z y c h i r o b o tn i czych. O r ie n ta c ja n a w a rto ś c i p ro f a n u m n a jc z ę ś c ie j p re z e n to w a n a je s t p rz e z o so b y p o c h o d z e n ia in te lig e n c k ie g o , n a jr z a d z ie j z a ś p rz e z o so b y p o c h o d z e n ia (rolniczego.

W y k s z ta łc e n ie ja k o z m ie n n a n ie z a le ż n a w w ię k s z y m sto p n iu n iż p o c h o d z e n ie ró ż n ic u je o r ie n ta c ję n a w a r to ś c i (C == 0,237 p <C 0,01). Z a le ż n o ść ta c h a r a k t e r y z u je się ty m , że o so b y z n iż s z y m w y k s z ta łc e n ie m częściej o r i e n t u j ą się n a w a r to ś c i re lig ijn e , w m ia r ę zaś w z ro s tu w y k s z ta łc e n ia z w ię k sz a się c z ę s to tliw o ść o r i e n ta c j i n a w a rto ś c i św ie c k ie .

W c e lu p o ró w n a n ia o r ie n ta c j i n a w a r to ś c i d o k o n a n o z e s ta w ie n ia p ię c iu w a ż n y c h w a r to ś c i o sta te c z n y c h , c o d z ie n n y c h i p o d sta w o w y c h . Im o r i e n t a c j a je s t b a r d z ie j z d e c y d o w a n ie r e lig ijn a , ty m c z ę śc ie j w a ż n y m o s ta te c z n y m c e le m c a łe g o życia je s t tr o s k a o z b a w ie n ie ja k o o w o c w ia r y w B o g a — w d a ls z e j k o le jn o ś c i p r e f e r o w a n e je s t szczęście ro d z in n e i w iz ja życia b e z g ło d u i n ę d z y n a św iecie, g d z ie w szy scy s z a n u ją g o d n o ść i p r a w a cz ło w ie k a . I m b a r d z ie j o r ie n ta c ja p rz y b ie ra c h a r a k t e r św ie c k i, ty m czę śc ie j c a ła a k ty w n o ś ć c z ło w ie k a k o n c e n tr u je się n a s a ty s f a k c j i o s o b is te j p ły n ą c e j z m i ło śc i m a łż e ń s k ie j o r a z z p o s z a n o w a n ia g o d n o śc i i p r a w d ru g ie g o czlow 'ieka. O r ie n ta c ja c a łk o w ic ie św ie c k a w y m ia r e sc h a to lo g ic z n y z b a w ie n ia w ie c z n e g o

(14)

z a s tę p u je w p ie r w s z y m rz ę d z ie h u m a n is ty c z n y m i w a r to ś c ia m i p o sz a n o w a n ia g o d n o śc i i p r a w c z ło w ie k a — w d a ls z e j zaś k o le jn o ś c i z m ie rz a do u s e n s o w - n ie n ia życia i d o s z c z ę ś liw y c h r e l a c ji m a łż e ń sk ic h .

W r a m a c h w a r to ś c i c o d z ie n n y c h is to tn e ró ż n ic e m ię d z y o r i e n ta c ja m i p o le g a ją n a ty m , że o r ie n ta c je r e lig ijn e n a p ie rw s z y m m ie js c u p r e f e r u ją w ia r ę w B o g a, a n a s t ę p n ie ż y c ie w sz c z ę ś liw y m m a łż e ń s tw ie i c h ę ć p o ś w ię c e n ia się d la d ru g ie g o c z ło w ie k a . O soby o o r ie n ta c ji b a r d z ie j św ie c k ie j częściej s w o je c o d z ie n n e ty c ie k o n c e n tr u ją n a szc z ę śc iu m a łż e ń s k im p rz e ż y w a n y m w .spokoju i w p o s z a n o w a n iu ze s tro n y o to c z e n ia .

T y p o r ie n ta c ji n a w a rto ś c i u k a z u je z ró ż n ic o w a n ie w p r e f e r e n c ji w a r to ś c i p o d s ta w o w y c h . I s to tn a ró ż n ic a p o le g a n a ty m , że o r ie n ta c je o c h a r a k te r z e r a d y k a ln ie r e lig ijn y m w p ie r w s z y m rz ę d z ie a k c e n t u ją re lig ię i p a trio ty z m . Im b a r d z ie j o r ie n ta c ja p r z y jm u je c h a r a k t e r św ieck i, ty m częściej w a rto ś ć re lig ii z a s tę p o w a n a je s t w o ln o śc ią , a o r ie n ta c ja c a łk o w ic ie ś w ie c k a b a rd z ie j d o c e n ia p o s z a n o w a n ie g o d n o śc i c z ło w ie k a i s p ra w ie d liw o ś ć s p o łe c z n ą a n iż e li p a tr io ty z m .

T y p y o r ie n ta c ji n a w a r to ś c i są te ż w y ra z e m p r z e m ia n w a rto ś c i, k tó r e p o le g a ją n a o d c h o d z e n iu od o b o w ią z u ją c e g o m o d e lu p ro p a g o w a n e g o p rz e z k a to lic y z m . Z g o d n ie z ty m m o d e le m , o s ta te c z n y m ce le m c z ło w ie k a je s t o s ią g n ię c ie z b a w ie n ia w ie c z n e g o , c a ła z aś a k ty w n o ś ć ży cia in d y w id u a ln e g o i sp o łe c z n e g o p o w in n a b y ć p o d p o rz ą d k o w a n a te m u c e lo w i. O r ie n ta c ja częścio w o i c a łk o w ic ie ś w ie c k a , k tó r a w a rto ś c i o s ta te c z n e u p a t r u j e w p r o fa n u m , je s t w y ra z e m ty c h ż e p rz e m ia n .

N a jw y ż sz y p o z io m sp ó jn o śc i p o s ta w w o b ec w a rto ś c i p r e z e n tu je o r i e n ta c ja r a d y k a ln ie i o r to d o k s y jn ie r e lig ijn a o ra z c a łk o w ic ie św ie c k a . O rie n ta c ja za ś u m ia r k o w a n a cel o s ta te c z n y u p a tr u je n a jc z ę ś c ie j w szczęściu ro d z in n y m . W śró d w a rto ś c i c o d z ie n n y c h n a jw y ż e j s ta w ia w ia r ę w B oga, a w ś ró d w a r to ś c i p o d s ta w o w y c h — re lig ię . N ie sp ó jn o ść t a ,p o le g a n a b r a k u ja s n e g o ro z g ra n ic z e n ia m ię d z y w a r to ś c ia m i o s ta te c z n y m i a c o d z ie n n y m i o ra z p o m ię d z y o s ta te c z n y m i a p o d s ta w o w y m i. k s . K a z im ie r z R y c z a n , L u b lin .