Nadmierna skłonność do inwestycji w gospodarce centralnie planowanej

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ______________________ KOLIA OECONOMICA 8 6 , 19B8

Bogusław Grabowski*

NADMIERNA SKŁONNOŚĆ DO INWESTYCJI W GOSPODARCE CENTRALNIE PLANOWANEJ

1. Wprowadzenie

Nadmierna skło nn ość do i n w e s t y c j i j e s t jednym z n a j p o w a ż n i e j ­ szych problemów g osp o d arki c e n t r a l n i e p la n o w a n e j. R e a l i z a c j a p l a ­ nów w zrostu gospodarczego o p a r ty c h na nadmiernych programach in w e­ s t y c y j n y c h prowadzi n ie u c h r o n n i e do powstawania i r o z p r z e s t r z e ­ n i a n i a s i ę n a p ię ć w gospodarce. Uruchom ienie zbyt s z e ro k ie g o f r o n ­ tu in w e s t y c y jn e g o j e s t p rzyczyn ą tak znanych z j a w i s k , j a k : dekon­ c e n t r a c j a ro b ó t, w y d łu ż a n ie c y k l i r e a l i z a c y j n y c h , n ie n a d ą ż a n i e prac p r o je k to w y c h , n is k a ja k o ś ć i wysokie k o s z ty r e a liz o w a n y c h inwe­ s t y c j i , wzrost zamrożenia nakładów. Chęć s p r o s t a n i a p i e r w o t n i e wytyczonym zadaniom in w e s ty c y jn y m , a nawet ic h r o z s z e r z a n i e w trak­ c i e r e a l i z a c j i , prowadzi do p rze su w ania c z ę ś c i s i ł y r o b o c z e j i środków p r o d u k c j i z różnych d z i e d z in d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a rc z e j do s f e r y i n w e s t y c y j n e j . F a k t ten powoduje powstawanie dodatkowych za ­ burzeń w r e a l i z a c j i zadań p r o d u k c y jn y c h c a ł e j g o s p o d a r k i.

Za nadmierną s k ło n n o ś ć do i n w e s t y c j i p r z y jm u ję skło n n ość do u ru c h a m ia n ia t a k i e g o programu i n w e s t y c y j n e g o , k t ó r y w warunkach o- g r a n i c z o n e j z d o l n o ś c i absorbowania przez gospodarkę nakładów i n ­ w e s t y c y jn y c h s ta n o w i z a g r o ż e n ie d l a równowagi o g ó ln o g o s p o d a r c z e j. Z p o ję c ie m n ad m ie rn e j s k ł o n n o ś c i do i n w e s t y c j i używam zam iennie po­ j ę ć nadmiernego pędu do i n w e s t y c j i i nadmiernego popytu i n w e s t y ­ c y jn e g o .

* Mgr, a s y s t e n t w Z a k ł a d z i e Ekonomii P o l i t y c z n e j S o c j a l i z m u I I I n s t y t u t u Ekonomii P o l i t y c z n e j UL.

P i s z ą c o gospodarce c e n t r a l n i e p lanow anej mam na m y ś li t r a ­ d y c y jn y system fun kcjon ow ania g ospodarki s o c j a l i s t y c z n e j . J e ś l i będę cz yn io n e pewne uwagi d o ty c z ą c e systemu zreformowanego (c o wy­ r a ź n i e w t e k ś c i e zaznaczę) c h o d z i ł o bę d zie o r z e c z y w i s t y k s z t a ł t systemu fun kcjon ow ania gospodarki j a k i z o s t a ł wprowadzony w PRL od 1982 r . R z e c z y w is t y , t z n . n i e t a k i , j a k i z o s t a ł n a k r e ś lo n y w K ie ru n k a c h reformy g o s p o d a r c z e j, le c z t e n , k t ó r y j e s t r e a liz o w a n y w p r a k t y c e .

R o z p a t r u ją c problem nad m iernej s k ło n n o ś c i do in w estow ania n a ­ l e ż y p o d k r e ś l i ć za J . K ornaiem 1, iż problem n i e le ż y w tym, że na i n w e s t y c j e przeznacza s i ę " z b y t dużo p i e n i ę d z y " , le c z w tym, że de­ c y z j e in w e s t y c y j n e s t w a r z a j ą ł ą c z n i e zbyt wysokie zam iary i n w e s t y ­ c y j n e w stosunku do k o l e j n y c h , r e a l n y c h m o ż liw o ś c i, do p o t e n c j a ł u

in w e s t y c y jn e g o . P i e n i ą d z , k t ó r y ma być u ży ty na zakup dóbr in w e­ s t y c y j n y c h można kreować po p o d j ę c i u d e c y z j i i n w e s t y c y j n e j . Rozpo­ c z ę t a d z i a ł a l n o ś ć n ie u c h r o n n i e r o d z i zam iary kupna ( u s ł u g budowla­ no-montażowych, w y p o s a ż e n i a ) , n i e z a l e ż n i e od tego czy są one po­ tw ierd z o n e p ie niąd z e m , czy też n i e . Wiąże s i ę to z faktem , iż w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h w r e g u l a c j i n i e k t ó r y c h procesów r e a l n y c h zmienne p i e n i ę ż n e (n p . k r e d y t y i n w e s t y c y j n e ) n i e p e ł n i ą tak aktyw­ n e j r o l i , j a k b e zp o śred n ie d e c y z j e , p o l e c e n i a czy s u g e s t i e .

W ie lu autorów d o s t r z e g a j ą c t e n d e n c je gospodarki do " p r z e g r z a ­ n i a in w e s t y c y j n e g o " podawało różne tego p r z y c z y n y . Jednakże

domi-f

n ują zdecydowanie dwa p o g lą d y . Z w o le n n ic y p ierw szego z n ic h widzą genezą analizow anego z ja w is k a w n a jw c z e ś n ie js z y m o k r e s i e uprzemy­ s ł o w i e n i a k r a j u , gdy wysoka skło n n o ść in w e s t y c y j n a podmiotów gos­ p odarczych to w a r z y s z y ła p o l i t y c e dynamicznego rozwoju i p r z e o b r a ­ żeń s t r u k t u r a l n y c h , a podstawowym k r y t e r i u m p r z y j ę t e j s t r a t e g i i rozw ojow ej b y ła m a ks ym a liz a c ja s to p y i n w e s t y c j i . Z w o le n n ic y d r u g i e ­ go pog ląd u , chyba ob e cn ie dom in ującego, widzą ź ró d ło nadmiernego popytu in w e s t y c y jn e g o w c h a r a k t e r z e systemu ekonomicznego. P rz y czym c zęść autorów d o s trz e g a możliwość u s u n i ę c i a tego szko d liw e g o z j a ­ w isk a ( d o s k o n a le n ie metod rachunku e f e k t y w n o ś c i i n w e s t y c j i , z a ­ o s t r z e n i e k o n t r o l i nad p rz y d z ia łe m k o n c e s j i , d o s k o n a le n ie t e c h n i k p l a n i s t y c z n y c h ) , i n n i t w i e r d z ą , że nadmierna skło n n o ść do in w e­ s t y c j i j e s t n ie u s u w a ln ą , immanentną cechą tego systemu.

Zob .: J . K o r n a i , A n ti - E q u i l i b r i u m . T e o r i a systemów g o s p o d arczych . K i e r u n k i badań, Warszawa 1977, s . 418.

S k ł a n i a j ą c s i ę do tego o s t a t n i e g o sta n o w is k a p r z y j ą ł e m ja k o zad an ie t e j p rac y wskazanie systemowych p rzyczyn r o d z e n ia s i ę nad­ m ie r n e j s k ło n n o ś c i do in w estow ania na w s z y s tk ic h s z c z e b la c h hierar­ c h i i g o s p o d a r c z e j.

W naszym s y s te m ie ekonomicznym d z i a ł a l n o ś ć in w e s t y c y j n a w yró ż­ n i a ł a s i ę zawsze spośród innych rodzajów d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d arc ze j n a j d a l e j id ą c ą c e n t r a l i z a c j ą 2 . W s z y s t k ie d e c y z je rozwojowe, część d e c y z j i m o d e rn iz a c y jn y c h , a nawet, w n i e k t ó r y c h o k re s a c h , d e c y z je o remontach i s t n i e j ą c e g o a p a ra tu wytwórczego podejmowane h y ł y na sz c z e b lu c e n t ra ln y m . Tej ś c i s ł e j c e n t r a l i z a c j i t o w a rz y s z y ł dotacyj- ny system f in a n s o w a n ia i n w e s t y c j i . Próby reform n i e w i e l e z m ie n iły w tym o b r a z i e nawet w n a j d a l e j I d ą c e j r e f o r m i e w ę g i e r s k i e j 5. J e ś l i chodź i o r z e c z y w i s t y k s z t a ł t p o l s k i e j reformy g o s p o d arc ze j wprowa­ dzonej w 1982 r . to i on poddaje rozwojowe d e c y z je i n w e s t y c y j n e n a j w i ę k s z e j c e n t r a l i z a c j i spośród w s z y s t k ic h d e c y z j i gospodarczych. Pomimo t e j ś c i s ł e j c e n t r a l i z a c j i i h i e r a r c h i c z n e g o c h a r a k t e r u gos­ p o d a rk i c e n t r a l n i e p lan ow anej wpływ na d e c y z j e , w tym i n w e s t y c y j n e , w y w ie r a ją w n i e j w s z y s t k ie s z c z e b le z a r z ą d z a n ia . Nadmierny pęd do i n w e s t y c j i p r z e ja w i a tak c e n t r a l n y p l a n i s t a , j a k i p o ś r e d n ie o- gniwa systemu z a rz ą d z a n ia oraz p r z e d s i ę b i o r s t w a . O dp ow ied z ialno ść za ten s ta n rz e c z y spada n a to m ia s t na system , k t ó r y s t w a r z a j ą c l i ­ czne bodźce do występowania n ad m ie rne j s k ło n n o ś c i do i n w e s t y c j i n i e j e s t w s t a n i e uruchomić zo b ie ktyw izow an ych k r y t e r i ó w s e l e k c j i i n i ­ c j a t y w i n w e s t y c y j n y c h .

Dokonując p rz e g lą d u p rzy c zy n powstawania nadmiernego pędu do i n w e s t y c j i n a j p i e r w p r z e d s t a w ię powody Je g o występowania na n i ż ­ szych i p o ś r e d n ic h s z c z e b la c h h i e r a r c h i i g o s p o d a rc z e j (p rz e d s ię b io r­ s tw a , z j e d n o c z e n ia , m i n i s t e r s t w a branżowe - oddolny pęd do in w e­ s t y c j i ) , a n a s t ę p n ie na s z c z e b lu wyższym ( c e n t r a l n y p l a n i s t a - od­ górny pęd do i n w e s t y c j i ) .

Zob. Z a ry s t e o r i i fu n k cjo n o w a n ia g osp o d ark i s o c j a l i s t y c z n e j , r e d . J . M u j ź e l i A. M a r s z a ł e k , Warszawa I96 0, s . 207-208.

3 Zob. T. L a k y , Z a r z ą d z a n i e : powrót do c e n t r a l i z a c j i , " P r e z e n t a c j e " 1981, nr 11.

2. Oddolny pęd do in w e s t y c j i

A Powodów jego występowania j e s t k i l k a . N ie k t ó r z y a u t o r z y wysu­ wają t w i e r d z e n i e , że s i l n a skło nn ość do inw estow ania j e s t ogólną cechą w spółczesnych p r z e d s i ę b i o r s t w , n i e t y l k o s o c j a l i s t y c z n y c h . W i e l k i e i n w e s t y c j e i r o z r a s t a n i e s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w są bowiem głównymi podstawami wzrostu i c h s i ł y i p o z y c j i . Ważny j e s t f a k t , że in w e s to w a n ie , k t ó r e j e s t o c z y w is tą p otrzeb ą społe czn o-g osp o­ d a r c z ą , j e s t też p otrze b ą p s y c h ic z n ą k i e r o w n ic tw p r z e d s i ę b i o r s t w , władz terenow ych , l o k a l n y c h d z i a ł a c z y p o l i t y c z n y c h . Z asp o kaja ono bowiem i c h a s p i r a c j e do konkretnego i bardzo widocznego k s z t a ł t o ­ wania p r z y s z ł o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a czy re g io n u . Wzmacnia też ic h p o z y c ję i p r e s t i ż zarówno w środowisku lo k a lnym , j a k i we władzach z w i e r z c h n i c h . I n w e s t y c j e są też n a j ł a t w i e j s z y m sposobem d l a władz r e g i o n a l n y c h na r o z w i ą z a n ie problemów g ospodarczych, s o c j a l n y c h i k u l t u r o w y c h .

W nakazowo-rozdzielczym s y s te m ie gospodarczym • j a k i panował w PRL do 1982 r . p r z e d s i ę b i o r s t w a i p o ś re d n ie ogniwa gospodarcze podporządkowane b y ł y a d m i n i s t r a c y j n e j władzy c e n t r a l n y c h organow gospo d arczych , One to decydowały zarówno o p la n a c h , j a k i o ś r o d ­ kach przeznaczanych na i c h r e a l i z a c j ę . Ponieważ p la n y m ia ły c h a r a ­ k t e r o b l i g a t o r y j n y , a od s t o p n ia i c h r e a l i z a c j i z a l e ż a ł a ocena dy­ r e k c j i i premie d la z a łó g , p r z e to w i n t e r e s i e p r z e d s i ę b i o r s t w a czy z je d n o c z e n ia b y ło u z y s k a n ie " l u z u " w r e a l i z a c j i postaw ionego mu z a d a n ia , a w ię c o trz y m an ie ja k n a j w i ę c e j środków i j a k n a j n i ż s z y c h zadań planowych. W w a lc e o ten " l u z " p r z e d s i ę b i o r s t w a k o r z y s t a ł y z b r o n i , na k t ó r ą mają monopol. J e s t n i ą in f o r m a c j a o f a k ty c z n y c h m o ż liw o ś c ia c h p r o d u k c y jn y c h z a k ła d u , na k t ó r e j p r z y n a j m n ie j w c z ę ­ ś c i tw órcy p lan u m u s i e l i s i ę o p rz e ć . Jednym z przejawów w a l k i o maksymalny p r z y d z i a ł środków i j a k n a jm n ie js z e za d a n ia planowe b y ł y p r z e t a r g i w p r o c e s i e p la n o w a n ia . I c h n a j c z ę 3 tsz yn przedmiotem b y ł a w i e l k o ś ć nakładów i n w e s t y c y j n y c h '’ . C e n t r a l n y p l a n i s t a mając pewną świadomość d e f o r m a c j i in fo r m a c y jn y c h mógł n a k r e ś l i ć a m b it­ n i e j s z e za d a n ia p ro d u k c y jn e d l a p o sz cze g óln ych podmiotów gospodar­

4

Z o b .: J . K. G a l b r a i t h , Ekonomia a c e l e s p o łe c z n e , Warszawa 1970, s . 90-92.

5 E. B a l c e r o w i c z , P r z e t a r g i w p r o c e s i e t w o rz e n ia i r e a l i z a c j i planów ( p i ę c i o l e t n i c h , r o c z n y c h ) , Warszawa 1980.

c z yc h . Wiązać s i ę to jed n ak m u s ia ło z b a r d z i e j n iż p r o p o r c j o n a l ­ nymi żądaniami z w ię k s z e n ia p r z y d z i a ł u środków, w tym i nakładów i n w e s t y c y j n y c h .

I s t o t n e z n a c z e n ie , powodujące w zrost s k ło n n o ś c i do i n w e s t y c j i , m ia ło z ja w is k o nazwane przez J . K o r n a ia s p i r a l ą s s a n i a 6 , k tóre g o mechanizm w o d n i e s i e n i u do i n w e s t y c j i można p r z e d s t a w ić n a s t ę p u j ą ­ c o. Dany podmiot gospodarczy c z u j e s i ę n ie u s a t y s f a k c jo n o w a n y w ie ­ d ząc, że spośród w a c h la rz a swoich a s p i r a c j i i n w e s t y c y j n y c h nawet w n a j l e p s z e j s y t u a c j i bę d żie mógł zasp ok oić np. t y l k o jedną pozy­ c j ę . Zwiększa w ię c s t a r a n i a o z a b e z p ie c z e n ie swoich in te r e s ó w r o z s z e r z a j ą c l i s t ę a s p i r a c j i , by w ten sposób zw ięk szyć prawdopo­ dobieństwo z a s p o k o je n ia p r z y n a j m n ie j c z ę ś c i swych p o tr z e b .

Tak tyczny popyt i n w e s t y c y j n y w ię k szy b y ł od te g o , j a k i ujmowa­ no w b i l a n s a c h wskutek s to so w a n ia różnych " t e c h n i k " i "chwytów" przez J e d n o s t k i gospodarcze w c e l u z w ię k s z e n ia prawdopodobieństwa u z y s k a n ia pożądanych d e c y z j i in w e s t y c y j n y c h . Do n a j b a r d z i e j popu­ l a r n y c h n a l e ż y t z w . przyczó łk o w e z a c z e p i a n i e s i ę o p l a n . W c e lu zap ew n ien ia s o b ie k o r z y s t n e j s y t u a c j i p rz e ta r g o w e j podmioty gospo­ d a rc z e opracowują p r o j e k t y i k o s z t o r y s y I n w e s t y c y j n e świadomie p rz e sz a c o w u ją c e f e k t y i n i e doszacowując nakładów.

W 1976 r . w badaniu na temat n ad m ie rn e j s k ło n n o ś c i do I n w e s t y ­ c j i dokonano próby i l o ś c i o w e j oceny tego z j a w i s k a 7. Za m ie rn ik p r z y j ę t o r e l a c j ę sumy p o s t u la t ó w in w e s t y c y j n y c h r e s o r t ó w , z je d n o ­ cz eń , p r z e d s i ę b i o r s t w w stosunku do za ło że ń adekwatnych do sz c z e b ­ l a planów g osp o d arczych . J e s t o c z y w i s t e , że tak skonstruowany m ie r n ik n i e doszacowuje w i e l k o ś c i n ad m ie rn e j s k ło n n o ś c i do in w e­ s t y c j i (z czego z d a je s o b ie sprawę je g o a u t o r k a ) ponieważ z a ł o ż e ­ n i a planu w ca le n i e o d z w i e r c i e d l a j ą równowagi na odcinku i n w e s t y ­ c j i . M i e r n i k ten o b l i c z o n y d l a l a t 1971-1975, d l a p o sz cze g óln ych s z c z e b l i h i e r a r c n i i g o s p o d a rc z e j k s z t a ł t o w a ł s i ę n a s t ę p u j ą c o :

ś r e d n i o d l a r e s o r t ó w - 115,2* (w 1976 r . - 1 2 5 ,8 % ), ś r e d n i o d l a zjednoczeń - 144,6X,

ś r e d n io d l a p r z e d s i ę b i o r s t w - 1 8 2,4X.

Na p od sta w ie powyższych badań J . K o to w ic z - Ja w o r w y r a z i ł a po­ g l ą d , że " p r z e ja w y wzmożonego pędu do in w es to w a n ia n a s i l a j ą s i ę ,

6 K o r n a i , op. c i t . , s . 412.

J . K o t o w i c z - J a w o r , P r e s j a i n w e s t y c y j n a w r o z ­ woju gospodarczym, "Gospodarka P la n o w a " 1979, nr 3.

gdy obserwujemy badane z ja w is k o na n iż s z y c h w h i e r a r c h i i p l a n i s t y -Q

c z n e j s z c z e b la c h d e c y z y jn y c h " .

Z u p e łn ie odmienny pogląd na ten temat za p rezentow ał na podsta-9

wie swoich badań K. Poznańsk i . Wychodząc z z a ł o ż e n i a , że p r z y ­ czyną nadmiernego popytu in w e s t y c y jn e g o " j e s t n i e d o s t a t e c z n a cena środków i n w e s t y c y j n y c h " dochodzi do w niosku, iż "tym m nie j praw­ dopodobne j e s t d z i a ł a n i e tego ro d z a ju hamulców ekonomicznych na s z c z e b lu m i n i s t e r s t w branżowych, k t ó r e n i e są o r g a n i z a c ja m i gospo­ d a r c z y m i " , a ta k ż e , że "po m i n i s t e r s t w a c h branżowych można o c z e k i ­ wać j e s z c z e w ię k s z e j s k ło n n o ś c i do in w estow ania n iż na poziomie układów podstawowych"10. S przeczność pomiędzy dwoma powyższymi po­ glądami w d użej m ie rze spowodowana j e s t k o n s t r u k c j ą m ie rn ik a nad­ m ie r n e j s k ło n n o ś c i do i n w e s t y c j i j a k ą p r z y j ę ł a K o t o w i c z - J a w o r . Otóż w m ie rn ik u tym żąd an ia i n w e s t y c y j n e odnoszone są do w i e l k o ś c i na­ kładów i n w e s t y c y j n y c h p r z e w id z ia n y c h w p l a n i e . Z badań nad p r z e t a r ­ gami w p r o c e s i e p lan ow ania wynika n a t o m ia s t , że o r g a n i z a c j e wyż­ szych s z c z e b l i h i e r a r c h i i g o s p o d a rc z e j z o s t a w i a ł y na swoim szczeb ­ l u pewne rezerwy p l a n i s t y c z n e . P r z e k a z y w a ły w ię c jednostkom sob ie podległym z a d a n ia , k t ó r y c h suma b y ła w iększa od zadań j a k i e im samym z l e c o n o , środków n a to m ia s t r o z d z i e l a ł y między j e d n o s t k i pod­ l e g ł e w sumie m niej n iż same o t r z y m a ł y 11. F a k t ten w o c z y w is ty sposób deform uje u ż y te c z n o ść prezentowanego wyżej m ie r n ik a nadm ier­ n e j s k ł o n n o ś c i do i n w e s t y c j i , s z c z e g ó l n i e w s f e r z e porównań m ię­ dzy szcz eb lo w y ch .

Zreformowany system fu n k c jo n o w a n ia g osp od arki wprowadzony po 1981 r . r ó ż n i s i ę od n ak a z o w o - ro z d z ie lc z eg o . Jed nak r ó ż n i c a ta p oleg a g łó w n ie na "z a s to s o w a n iu innego zestawu n a r z ę d z i , za pomocą k t ó r y c h n a s t ę p u je t r a n s m i s j a do p r z e d s i ę b i o r s t w u s t a l e ń planu

cen-12

t r a l n e g o , rozumianego t r a d y c y j n i e " . Poprzez f a k t y c z n ą z a le ż n o ść a d m i n i s t r a c y j n ą k i e r o w n i c t w p r z e d s i ę b i o r s t w w stosunku do c e n t r a l ­ n e j a d m i n i s t r a c j i g o s p o d a rc z e j oraz "wymuszanie na p r z e d s i ę b i o r ­ stw ach o k r e ś lo n y c h d z i a ł a ń za pomocą r e g l a m e n t a c j i czynników wy­

8 Ib id e m . 9 K. P o z n a ń s k i , K ie r o w a n ie procesam i in w e s t y c y jn y m i na s z c z e b lu m i n i s t e r s t w a branżowego, Warszawa 1976. 10 Ib id em . ^ B a l c e r o w i c z , op. c i t .

12

C. J ó z e f i a k , Próba oceny p rz e b ie g u reform y gospo­ d a r c z e j , Warszawa 1985, s . 21.

tw órczych oraz za c h ę ty i r e s t r y k c j e w p o s t a c i in d yw id u a liz o w a n y c h n a rz ę d z i fin a n s o w y c h " 13 gło szone w z a ł o ż e n ia c h refo rm y : s a m o d z ie l­ n ość, samorządność i sam ofinansow anie s t r a c i ł y p r a k t y c z n i e swój sens ekonomiczny.

Czy w tym s y s te m ie fun kcjon ow ania g osp od arki p r z e d s i ę b i o r s t w a mają możliwość r e a l i z a c j i nadmiernego popytu in w e s t y c y j n e g o ? Choć j e s t ona b a r d z i e j o g ra n i c z o n a , to jednak w y stę p u je i j e s t ś c i ś l e j u z a le ż n io n a od p o z y c j i p r z e ta r g o w e j danego p r z e d s i ę b i o r s t w a (b r a n ż y , w i e l k o ś c i , asortym entu p r o d u k c j i i t p . ) . Otóż p rzy przed- miotowo-podmiotowym ró ż n ic o w a n iu n a r z ę d z i państwowej r e g u l a c j i gos­ p o d a r c z e j i a d m i n i s t r a c y j n e j z a l e ż n o ś c i banków od a d m i n i s t r a c j i państwowej i s t n i e j e możliwość w p ływ ania posz czeg óln ych p r z e d s i ę ­ b i o r s t w (poprzez system p r z e ta r g ó w ) na w i e l k o ś ć swoich nakładów in w e s t y c y j n y c h bez względu na o s ią g a n e w y n ik i f in a n s o w e . Również s y t u a c j a płacowa z a łó g i d y r e k c j i n i e j e s t w tym s y s t e m ie ś c i ś l e powiązana ze stanem finansowym p r z e d s i ę b i o r s t w a . J e ś l i do tego do­ damy znikomą (a w pewnych b ranżach p r a k t y c z n i e n i e w y s t ę p u j ą c ą ) możliwość o g ł o s z e n ia u p a d ł o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a , s t a n i e s i ę j a s n o , ze f a k t y c z n i e d la pewnej c z ę ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w ś r o d k i i n w e s t y c y j ­ ne są p ra w ie "pien ią d ze m darmowym".

Występowanie z j a w i s k a pędu do i n w e s t y c j i p o sz cze g óln ych pod­ miotów gospodarczych n i e b y ło b y tak s z k o d liw e , gdyby pęd ten u j ę t y b y ł w ramy ekonomicznej r a c j o n a l n o ś c i , t z n . gdyby o b o w ią z u ją c y зу- stem b y ł w s t a n i e s tw o rz y ć zob iektyw izow an e k r y t e r i a s e l e k c j i i n i c j a t y w gospo d arczych . N i e s t e t y , tego warunku n i e s p e ł n i a ł ani system n a k a z o w o - r o z d z ie lc z y , ani n i e s p e ł n i a go system obecny ( p r z y n a j m n i e j d la c z ę ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w ) . D o ta c y jn y system f i n a n ­ sowania i n w e s t y c j i s k ł a n i a ł podmioty gospodarcze do u b ie g a n ia s i ę o ś ro d k i i n w e s t y c y j n e , gdyż b y ł y one "pien ią d ze m darmowym". Obec­ n i e a d m i n i s t r a c y j n e , przedmiotowo-podmiotowe r ó ż n ic o w a n ie n a r z ę d z i państwowej r e g u l a c j i f a k t y c z n i e c z y n i to samo, choć ja k o przedm iot bezp o śred n ieg o pożądania wprowadza k s z t a ł t o w a n i e w i e l k o ś c i poszcze­ g óln ych parametrów ekonom icznych.

Ja k w ykazał J . K o rn a i jedynym skutecznym hamulcem r a c j o n a l i z u ­ jącym z ekonomicznego punktu w id z e n ia w i e l k o ś ć w s z e lk ie g o popytu je d n o s t e k gospodarczych różnego t y p u , w tym popyt i n w e s t y c y j n y , są tzw. twarde o g r a n i c z e n i a p ie n ię ż n o - b u d ż e to w e . Systemy ekonomi- czne bloku s o c j a l i s t y c z n e g o z a l i c z a n e są do systemów o g ra n ic z o n y c h

p rzez zasoby c h a r a k t e r y z u j ą c e s i ę " m ię k k im i" o g r a n ic z e n ia m i p ie- 14

niężno-budżetowymi . Oznacza to , iż o g r a n i c z e n i a w rozwoju p ro ­ d u k c j i p r z e d s i ę b i o r s t w ze s t r o n y ic h budżetów n i e są efektyw ne ( s k u t e c z n e ) . Stą d popyt o r g a n i z a c j i gospodarczych na i n w e s t y c j e , s i ł ę roboczą, z a o p a tr z e n i e surowcowo-materiałowe j e s t n ie n a s y c o n y , a jed y n ą b a r i e r ą , przed k t ó r ą s t a j e , j e s t f iz y c z n a dostępność tyc h czynników p r o d u k c j i .

3. Odgórny pęd do i n w e s t y c j i

Z ja w is k o to j e s t j e s z c z e n i e d o s t a t e c z n i e op isa n e w l i t e r a t u r z e przed m iotu. N ie k t ó r z y a u to rz y w y m ien ia ją skło nn ość do inw estow a­ n i a c e n t r a l n e g o k i e r o w n ic tw a ja k o element składowy ogólnosystemo- wego pędu do i n w e s t y c j i , jednakże n i e o p i s u j ą motywów t e j s k ł o n ­ n o ś c i . I n n i w ogóle p o m ija ją ten problem. A p r z e c i e ż trudno j e s t zgodzić s i ę z o p i n i ą , że to j e d y n i e oddolne p a rt y k u la ry z m y n a r z u ­ c a j ą k ie r o w n ic tw u p o l i t y k ę w zrostu o p a r tą na nadmiernym program ie

in w e s ty c y jn y m . W y s ta rc z y t y l k o p r z e ś l e d z i ć n i e k t ó r e zepowiedzi czołow ych p o l it y k ó w co do k ie ru n k u p r z y s z ł y c h rozw iązań gospodar­ c z y c h . Zgodność p ó ź n i e j s z e j r e a l i z a c j i p o l i t y k i g o s p o d arc ze j " j e s t u d e r z a ją c a j e ś l i n i e w s z c z e g ó ła c h , to na pewno w gene­ r a l n e j o r i e n t a c j i gospodarczych d z i a ł a ń w ł a d z y " 1^. W s ys te m ie fun kcjon ow ania g ospodarki wprowadzonym począwszy od 1982 r . z j a w i ­ sko n ad m iernej s k ło n n o ś c i c e n t r a l n e g o k i e r o w n ic tw a do podejmowania i n i c j a t y w i n w e s t y c y j n y c h ' j e s t s z c z e g ó l n i e widoczne i p r z e j a w i a s i ę g łó w n ie w r o z s z e r z a n iu zakresu i n w e s t y c j i c e n t r a l n y c h kosztem i n ­ w e s t y c j i p r z e d s i ę b i o r s t w .

Ja k o o d p o w ie d z ia ln a za k s z t a ł t systemu gospodarczego, władza c e n t r a l n a o d p o w ie d z ia ln a j e s t też za nadmierny popyt i n w e s t y c y j n y kreowany na n iż s z y c h s z c z e b la c h h i e r a r c h i i g o s p o d a r c z e j. Odpowie­ dzi jednak wymagają p y t a n i a : czy świadome dopuszczenie do f u n k c j o ­ nowania systemu ekonomicznego rodzącego pęd do nadmiernych inwe­ s t y c j i wynika także z p r o i n w e s t y c y j n e j postawy c e n t r a l n e g o k i e r o w ­ n i c t w a ; czy n ie u s ta n n e p r z e in w e s to w a n ie j e s t świadomą p o l i t y k ą Centrum-’

14

J . K o r n a i , Resou rce c o n s t r a i n e d v e r s u s demand con­ s t r a i n e d system , Stockholm 1978, s . 10-14.

P y t a n i e t a k i e p o s t a w i ł też w j e d n e j że swoich p rac J . Z i e l i ń ­ s k i 16. Po wskazaniu na f a k t , że do Centrum d o c i e r a j ą d o s t a t e c z n i e szybko i w d o s t a t e c z n e j i l o ś c i w s z e l k i e in fo r m a c je o bieżącym p rz e b ie g u z ja w is k gospodarczych przedstawia on trzy argumenty mające u z a sa d n ić t e z ę , że c e n t r a l n y p l a n i s t a j e s t zdoln y do p r z e c i w d z i a ­ ł a n i a procesow i p r z e i n w e s t o w c n i a . P r z e d s t a w ię j e tu c z y n i ą c do n ic h pewne uwagi.

1 . W w i e l u przypadkach już p ie rw o tn e w s k a ź n ik i planowe b y ł y zbyt n a p i ę t e . Mechanizm z a rz ą d z a n ia s k ł a n i a ł w s z y s t k i e podmioty gospo­ d arc ze do nadmiernych żądań środków, k t ó r e to żądania w y w i e r a ł y n i e w ą t p l i w i e p r e s j ę na Centrum. Je d n a k ż e , j a k t w i e r d z i Z i e l i ń s k i , p r e s j a ta n ie b y ł a n i e o d p a r t a . Skoro zbyt wygórowane żądania mi­ n i s t e r s t w i zjednoczeń Centrum n i e u s t a n n i e u c i n a ł o , n i e ma t e o r e ­ tycznego i p rak ty c z n e g o powodu, d la k tóre g o n ie mogłoby i c h o b n i­ żyć do poziomu równowagi. A p r z e c i e ż konsekwencje nadmiernych i n ­ w e s t y c j i są powszechnie znane, także k i e r o w n ic tw u p o l i t y c z n o - g o s ­ podarczemu .

Za tezą tą p rzem aw iają w pewnym s to p n iu w y n ik i badań nad p rz e ­ targami w p r o c e s i e p la n o w a n ia . J e ś l i chodzi o p la n y p i ę c i o l e t n i e , to obserwowane na s z c z e b lu z je d n o c z e n ie - m i n i s t e r s t w o odw ołania od zadań i l i m i t ó w środków do planu z r e g u ł y n i e p r z y n i o s ł y pozy­ tywnych r e z u l t a t ó w . "»Tw ard e« s ta n o w is k o m i n i s t e r s t w a p r z e j a w i a j ą ­ ce s i ę w tr a k t o w a n iu p rzekazanych w ytycznych m e ry to ry c z n y c h ja k o n i e d a ją c y c h s i ę zm ie n ić [ . . . ] i / l u b b ezw zględ nie o b o w ią z u ją c y c h , t j . n i e p o d l e g a ją c y c h d y s k u s j i [ . . . ] zm u siło z je d n o c z e n ia do ne­ g o c j a c j i i ponownego r o z p o c z ę c ia p rze ta rg ó w z je d n o s t k ą nadrzędną w n i e r o z s t r z y g n i ę t y c h sprawach w t r a k c i e p la n ow a nia r o c z n e g o " 17. W przypadku planów rocznych n a t o m ia s t , b ad ania w y k a z a ły , że p r z e ­ t a r g i ( s z c z ę g ó l n l e w końcu l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h ) w y ra ź n ie p r z e s u ­ n ę ł y s i ę z faz y opracowywania p lan u do faz y jeg o r e a l i z a c j i . Ja k w ię c z t y c h badań w y n ik a , wpływ żądań p o sz cze g óln ych ogniw systemu z a r z ą d z a n ia na k s z t a ł t planów b y ł dość o g r a n i c z o n y . Poza tym ko­ r e k t y planów ro c z n y c h , dokonywane też w t r a k c i e ic h r e a l i z a c j i , b y ł y n i e t y l k o r e z u lt a t e m p rze ta rg ó w m ię d z y sz c z e b lo w y c h , a l e rów­ n ie ż r e a k c j ą na zmiany warunków d z i a ł a n i a (z miany o r g a n i z a c y j n e w z je d n o c z e n i ach, zmiany c e n , b r a k i m a t e r i a ł ó w , surowców i e n e r g i i ) .

J . G. Z i e l i ń s k i , P l a n n e r ' s growth p r i o r i t i e s arid system re m o d e lin g , Glasgow 1971, s . 97-109.

2. Centrum n i e j e s t także b e z s i l n e w zapobieganiu negatywnym skutkom ponadplanowych nakładów I n w e s t y c y jn y c h w y n ik a ją c y c h np. z "przyczółkow ego z a c z e p ia n ia s i ę o p l a n " . Może choćby utw orzyć od­ pow iednią rezerwę i n w e s t y c y j n ą . Ju ż od p ie rw s z yc h l a t r e a l i z a c j i planu s z c z e ś c i o l e t n i e g o wiadomo b y ł o , że f a k t y c z n e k o s z ty r e a l i z a ­ c j i i n w e s t y c j i p r z e k r a c z a j ą k o sz ty planowane p r z e c i ę t n i e o 25-30*. Pomimo tego c e n t r a l n e k i e r o w n ic tw o gospodarcze n i e podejmowało żad­ nych d e c y z j i z a p o b ie g a ją c y c h temu z j a w i s k u , a u tw o rz e n ie w 1965 r . rezerwy i n w e s t y c y j n e j w wysokości t y l k o 5% (a w ięc bardzo o g r a n i ­ c z o n e j w stosunku do p o t r z e b ) od początku skazane b y ło na niepowo­ d z e n ie .

3. J . Z i e l i ń s k i wskazuje też na w i e l k ą władzę a d m i n i s t r a c y j n ą Centrum w k r a j a c h bloku s o c j a l i s t y c z n e g o . Na p odstaw ie tego fa k tu wysuwa t e z ę , iż k i e r o w n ic tw o c e n t r a l n e j e s t zdoln e do skutecznego k o n t r o lo w a n ia z j a w is k i l o ś c i o w y c h i s t r u k t u r a l n y c h w gospodarce

( p r z y n a j m n i e j po s t r o n i e p o d a ż y ).

P rz e d s ta w io n e przez Z i e l i ń s k i e g o argumenty mające przemawiać za tym, że p rz e in w e s to w a n ie J e s t świadomą p o l i t y k ą c e n t r a l n e g o p l a n i s t y mogą być s łu s z n e t y l k o przy z a ł o ż e n i u , że p l a n i s t a ten j e s t w s t a n i e bardzo s k u t e c z n i e p r z e c i w s t a w i a ć s i ę naciskom n i ż ­ szych s z c z e b l i h i e r a r c h i i g o s p o d a r c z e j, wynikającym m. i n . г ich pędu do i n w e s t y c j i . A z a ł o ż e n i e t o , j a k postaram s i ę wykazać, j e s t n i e s ł u s z n e . J e ś l i bowiem Centrum j e s t w s t a n i e c a ł k o w i c i e opanować z ja w is k a i l o ś c i o w e , to ja k wytłumaczyć f a k t , że w o k r e ­ sach szcz eg ó ln y ch napięć* gospo d arczych , gdy także w i n t e r e s i e cen ­ t r a l n e g o k i e r o w n ic tw a p o lity c z n o - g o s p o d a r c z e g o j e s t o g r a n i c z e n i e e k s p a n s j i i n w e s t y c y j n e j (c o ma swój wyraz w p l a n i e i n w e s t y c y j n y m ) , p la n y i n w e s t y c y j n e b y ł y zwykle p r z e k r a c z a n e ?

Powyższa w ą tp l iw o ś ć j e s t jednym z argumentów p rze m a w ia ją cych za h ip o t e z ą fu n k cjo n o w a n ia tzw. n ie f o r m a l n y c h grup in t e r e s ó w . Mowa tu o h i p o t e z i e , gdyż n a le ż y p r z y z n a ć , że n i e ma w y s t a r c z a j ą c y c h dowodów na j e j p o t w i e r d z e n i e . Innego argumentu na rze cz t e j h i p o ­ tezy d o s t a r c z y ł y b e zp o śred n ie o b s e rw a c je ż y c i a gospodarczego. Otóż w c y to w a n e j już p rac y £. B a l c e r o w i c z p is z e m. i n . : "We w s z y s t k ic h n ato m ia s t z je d n o c z e n ia c h grupa badawcza zaobserwowała s i l n e k o n ta k ­ t y n ie f o r m a l n e z je d n o s t k ą nadrzędną (we w s z y s t k ic h faz a c h p l a n o ­ w a n i a ) , d z i ę k i którym o r g a n i z a c j e gospodarcze ( c e n t r a l e zjed no czeń , p r z e d s i ę b i o r s t w ) u s i ł o w a ł y wybadać o c z e k iw a n ia i z a m ie rz e n ia jed

-n o s t k i -n ad rzęd -n ej w stosunku do j e d n o s t e k p o d l e g ły c h . K o n ta k ty te b y ł y s z c z e g ó ln i e c z ę s t e w fa z a c h : w s tę p n e j i p r o j e k t u planu oraz w e t a p i e n e g o c j a c j i , a w ięc w tedy, gdy in fo r m a c je form alne d o t y ­ cz ące zadań i środków • w og ó le n i e n a d c h o d z iły lub b y ł y bardzo n i e ­ l i c z n e a lb o gdy można b y ło je s z c z e prowadzić z m in is te rs tw e m (cen­ t r a l ą z je d n o c z e n ia w przypadku p r z e d s i ę b i o r s t w a ) n e g o c ja c j e na t e ­ mat w i e l k o ś c i p r z y s z łe g o p la n u , ponieważ NPSG n i e b y ł j e s z c z e

u-I O chwalony ( e t a p n e g o c j a c j i ) " .

H ip o te za występowania n ie f o r m a l n y c h , k i e r o w n ic z y c h grup i n t e ­ resów w iąże s i ę ś c i ś l e z tezą mówiącą, że w naszym s y s te m ie ekono­ micznym na d e c y z je g ospodarcze, w tym i n w e s t y c y j n e , w ywiera wpływ n i e t y l k o Centrum, a l e w s z y s t k ie s z c z e b le z a r z ą d z a n ia . O c z y w iś c ie w c a le n i e z w a ln ia to c e n t r a l n e j władzy p o l ity c z n o - g o s p o d a r c z e j od p e ł n e j o d p o w ie d z ia ln o ś c i za s k u t k i prowadzonej p o l i t y k i gospodar­ c z e j .

P a n u ją c y do 1982 r . w n a s z e j gospodarce system p lan ow ania 1 k i e r o w a n ia c e n t i a l n e g o r o d z i ł c h a r a k t e r y s t y c z n e d la s i e b i e s p r z e ­ c z n o ś c i . Jedną z n a j w a ż n i e js z y c h b y ł a międzyszczeblowa s p r z e c z ­ ność in te r e s ó w p r z e j a w i a j ą c a s i ę w o p isa n yc h p op rzednio p r z e t a r ­ gach o p l a n . W o b e c n ie obowiązującym s y s t e m ie fun kcjon ow anie g o s

-p o d a rk i s -p r z e c z n o ś c i t e n i e z n i k n ę ł y . " B r a k r z e c z y w is te g o rynku se­ p a r u j e producentów od od b iorców , a ta s y t u a c j a u zasad n ia p otrzebę p o ś r e d n ic tw a a d m i n i s t r a c j i , k t ó r a o r g a n i z u j e s t o s u n k i między współ­ zależnym i podmiotami gospodarczym i. S to s u n k i te p r z y b i e r a j ą formy rynkowe, le c z ic h t r e ś ć j e s t a d m i n i s t r a c y j n a . Są w ię c one inoe n iż w s y s t e m ie nakazowo-rozdzielczym pod względem formy, a n i e t r e ­ ś c i " 19.

S i l n a o r i e n t a c j a n iż s z y c h s z c z e b l i h i e r a r c h i i g o s p o d a rc z e j na s z c z e b le wyższe, w y s tę p u ją c a zarówno w s y s te m ie n ak azo w o -rozd ziel- czym, j a k i obecnym, zreformowanym s y s t e m ie s t a n o w i ł a i stan ow i g ru n t d l a powstawania n i e f o r m a l n y c h i n ie ja w n y c h k i e r o w n i c z y c h grup i n t e r e s ó w . "Z grupą in te r e s ó w mamy do c z y n i e n i a wówczas, gdy j e j c z ło n k o w ie wspomagają s i ę wzajem nie, choćby tylko w wypełnianiu swych obowiązków słu żbow ych, a l e c z y n i ą to w sposób n i e f o r m a l n y i n ie

-18 Ibidem . 19

C. J ó z e f i a k , Wpływ reform y gospodarczej na f u n k c j o n o ­ wanie s f e r y i n w e s t y c j i , Łódź 1905, s . 16.

20

j a w n y " . W gospodarce t a k t e n ie f o r m a l n e porozum ienia okazuję s i ę skutecznym sposobem przełamywanie s p r z e c z n o ś c i t k w ią c y c h w s y s t e ­ mie. Toteż zwykle szybko r o z s z e r z a j ą s i ę z grup k i e r o w n ic z y c h na a d m i n i s t r a c j ę gospodarczą różnych s z c z e b l i i p r z e n i k a ją s t r u k t u r y w ład zy. Każda grupa in te re s ó w d z i a ł a j ą c a na danym s z c z e b lu czy t e r e n i e chcąc mieć m oż liw ości w y w ie ra n ia wpływu na d e c y z je organu nadrzędnego, szuka z nim n ie fo rm a ln e g o porozum tenia. Poprzez awanse członków d anej grupy in te r e s ó w do ośrodków d e c y z y jn y c h wyższego s z c z e b la tworzą s i ę międzyszczeblowe k o a l i c j e tyc h grup. Bardzo c z ę s to p r z e d s t a w i c i e l e ty c h k o a l i c j i d o s t a ją s i ę do n ajw yższych ośrodków d e c y z y jn y c h - wówczas p r e s t i ż i s i ł a p r z e b i c i a danej g r u ­ py in te r e s ó w r o ś n i e . W p r a k t y c e s i e ć n ie f o r m a l n y c h in te r e s ó w u w ik ­ ła n a j e s t w różne z a l e ż n o ś c i z rze czyw istym układem i n s t y t u c j i cen­ t r a l n y c h ; d la k t ó r y c h j e s t f a k ty c z n ą bazą kadrową.

Oddolna p r e s j a i n w e s t y c y j n a r o z w i ja s i ę w ięc także poprzez tę n ie f o r m a l n ą s i e ć in t e r e s ó w . S tą d m. i n . podejmowanie i n w e s t y c j i n i e umieszczonych w c z e ś n ie j w p l a n i e . S tą d też p r z e k r a c z a n i e p l a ­ nów in w e s t y c y j n y c h w okresach hamowania e k s p a n s ji i n w e s t y c y j n e j w y n ik łe z s i l n e g o n a c is k u grup in t e r e s ó w , p r z e c i w s t a w i a n i e s i ę k t ó ­ remu mogłoby doprowadzić do zaburzeń w u k ł a d z i e personalnym władzy ( a j e s t to r zezz wysoce niepożądana d la każdego u c z e s t n i k a w ł a d z y ) . F u n k c jo n u ją c e n ie f o r m a l n e , n ie ja w n e grupy in te r e s ó w w y w ie r a ją w ięc n a c i s k i na władzę c e n t r a l n ą , k t ó r e j u c z e s t n i c y chcąc zachować swą p o z y c ję świadomie tym naciskom u l e g a j ą . Jednym ze skutków tego j e s t , ja k s i ę w yd a je , w s p ó łtw o rz e n ie przez oddolny pęd do inwe­ s t y c j i ogólnosystem owej n ad m iernej s k ło n n o ś c i do i n w e s t y c j i . Teza t a , choć zaprzecza z a ł o ż e n i u , na którym o p a r te są p rz e d sta w io n e powyżej argumenty J . Z i e l i ń s k i e g o , n i e neguje jednak wniosku do j a k i e g o a u t o r ten dochodzi - że p rz e in w e s to w a n ie j e s t świadomą po­ l i t y k ą Centrum.

N ależ y jednakże p o d k r e ś l i ć , że p rz e d sta w io n y wyżej mechanizm powstawania grup in te r e s ó w oraz ic h stosunków z władzą c e n t r a l n ą wydaje s i ę być c h a r a k t e r y s t y c z n y s z c z e g ó ln i e d la o s t a t n i e g o o k r e ­ su rozwoju gospodarczego PRL. Trudno by od nosić ten u k ła d s t o s u n ­ ków władza c e n t r a l n a - grupy in te r e s ó w do wczesnego okresu n a s z e j pow ojennej h i s t o r i i g o s p o d a r c z e j, k i e d y to s i ł a i p o z y c ja c e n t r a l ­

nego k i e r o w n ic tw a b y ł y zn a czn ie wyższe. Te o re tycz n e u z a s a d n ie n ie 20 _{C. J ó z e f i a k , S ł a b o ś c i c e n t r a l n e g o p la n o w a n ia , "Prze­} g lą d o r g a n i z a c j i " 1982, nr 12.

t a k ie g o s t w i e r d z e n i a n i e j e s t jednak p r o s t e i k r y j e s i ę przede wszystkim w s o c j o l o g i c z n e j a n a l i z i e s o c j a l i s t y c z n y c h s t o 3 unków s p o łe c z n y c h . S to s u n k i te k s z t a ł t u j e w dużym s to p n iu w ła ś c iw a pań­ stwom s o c j a l i s t y c z n y m t e n d e n c ja władzy do ta k ie g o o d d z ia ły w a n ia na członków s p o łe c z e ń s tw a , k t ó r e s k ł o n i ł o by ic h do zmiany w ła s n e ­ go systemu p r e f e r e n c j i (systemu w a r t o ś c i ) na system p r e f e r e n c j i

21

oczekiwany przez władzę . J e d n o c z e ś n ie d o s t r z e c można p r a w i d ł o ­ wość, iż wraz z r o z lu ź n ia n ie m form ś c i ś l e s c e n t r a l i z o w a n y c h o r a r z zawężaniem s i ę i ł a g o d z e n i e m e t a t y z a c j i s t e r ż y c i a s p o łe c z n e g o , na dobór rodzajów, celów i sposobów d z i a ł a n i a p oszczególnych c z ł o n ­ ków s p o łe cze ń stw a w większym s to p n iu wpływa i c h własna h i e r a r c h i a w a r t o ś c i n iż h i e r a r c h i a oczekiwana przez w ład zę. P r a w i d ło w o ś c i te odnoszę s i ę również do układu stosunków między kadrą k i e r o w n ic z ą n iż s z y c h s z c z e b l i h i e r a r c h i i g o s p o d arc ze j a władzą c e n t r a l n ą .

Z i s t n i e n i a n ie ja w n y c h , n ie f o r m a l n y c h grup in te r e s ó w władza c e n t r a l n a zadowolona być n i e może i to z w i e l u względów: obszar ic h d z i a ł a n i a n i e poddaje s i ę e t a t y z a c j i , i c h d z i a ł a l n o ś ć w yw ołuj« n i e k i e d y s k u t k i niepożądane przez władze c e n t r a l n e - wymykania s i ę spod k o n t r o l i p rze b ie g u n i e k t ó r y c h z ja w is k g osp o d arczych , ic h na­ c i s k i o g r a n i c z a j ą obszar swobody wyboru d e c y zy jn e g o d l a k i e r o w n i ­ ctwa c e n t r a l n e g o . S tą d tez n i e d z i w i f a k t , i ż w o k r e s i e , gdy nasz system m ia ł c h a r a k t e r s z c z e g ó ln i e r e p r e s y j n y , wpływ anie przez k a ­ drę k i e r o w n ic z ą n iż s z y c h s z c z e b l i na d e c y z je podejmowane na szczeb­ la c h wyższych poprzez n ie f o r m a l n e u kła d y z innymt u c z e s tn ik a m i ż y ­ c i a p o lity c z n o - g o s p o d a r c z e g o m u s ia ło z o s ta ć w yłączone z systemu p r e f e r e n c j i oczekiwanego przez władzę c e n t r a l n ą . M u s ia ły więc wy­ s t ą p i ć ze s t r o n y t e j władzy próby w y e lim in o w an ia owej w a r t o ś c i (poprzez system nagród i k a r ) i in d y w i d u a ln y c h h i e r a r c h i i p r e f e ­ r e n c j i poszczeg óln ych członków s p o łe c z e ń s tw a . Prawdopodobieństwo u- w ie ń c z e n ia sukcesem t y c h prób b y ło w tym o k r e s i e bardzo w y so k ie . Jed nakże wraz z wymuszaną przez s p o łe c z e ń stw o “ l i b e r a l i z a c j ą " sy­ stemu c o ra z w i ą c e j w a r t o ś c i z p i e r w o t n y c h , in d y w id u a ln y c h systemów p r e f e r e n c j i w r a c a ło do obszaru dozwolonego do r e a l i z a c j i . Coraz powszechniejszym w ię c z ja w is k ia m s ta w a ło s i ę o s i ą g a n i e wpływu na d e c y z j e gospodarcze poprzez u c z e s t n i c t w o w s i e c i n i e f o r m a l n y c h k i e r o w n i c z y c h grup i n t e r e s ó w .

21

Z o b .: L . N o w a k , S o c j a l i s t y c z n y sposób panowania c z ł o ­ w ieka nad c z ło w ie k ie m , Poznań 1980.

P o s t a w i e n i a i odpowiedzi wymaga t e r a z p y t a n i e : j a k i e są po­ wody odgórnego pędu do i n w e s t y c j i ?

J e s t faktem n ie z a p rz e c z a ln y m , iż cz ęś ć motywów s k ł a n i a j ą c y c h władzę c e n t r a l n ą do inw estow ania j e s t n a t u r y p s y c h o l o g i c z n e j . Prag­ n i e n i e budowania fab ryk,, kopalń e t c . u r z e c z y w i s t n i e n i e t rw a łe g o ś la d u swego panowania, j e s t n ie z w y k le ważnym elementem u z a s a d n ia ­ n ia w ła d zy . Inne powody w y n ik a ją ju ż w y łą c z n ie z k s z t a ł t u systemu ekonom iczno-społecznego.

Otóż d la gospodarki c e n t r a l n i e p lanow anej c h a r a k t e r y s t y c z n a jest n ie u s ta n n a pogort za wzrostem gospodarczym. K o n s tr u k to rz y tego wzro­ s tu - władza c e n t r a l n a - t r a k t u j ą konsumpcję in d yw id u a ln ą b a r d z i e j j a k o k o s z t wzrostu n iż jeg o podstawowy c e l . J a k wykazywało w ie l u ekonomistów pogort za wzrostem gospodarczym, za p rz y s p ie s z a n ie m s t o ­ py w zrostu n ie u c h r o n n i e związana J e s t z re p r o d u k c ją n a p i ę ć w gos­ p od a rce . W i e le spośród tyc h n a p ię ć spowodowanych j e s t w ł a ś n i e bardzo szerokim programem in w e s ty c y jn y m , k t ó r y w p rz e ś w ia d c z e n iu twórców ekspansywnego planu j e s t nieodłącznym elementem wzrostu gospodarczego.

22

Zdaniem S . Kurowskiego cz ęś ć p rzyczyn t e j s y t u a c j i le ż y w uwarunkowaniach d o k t r y n a l n y c h . Autor ten k ł a d z i e n a c i s k na n i e ­ zgodność z r z e c z y w i s t o ś c i ą z a ł o ż e n i a i d e n t y f i k a c j i celów i dążeń c e n t r a l n e g o p l a n i s t y z potrzebam i c a łe g o s p o łe c z e ń s tw a . S tą d wy­ c i ą g a w niosek , że - przy braku ryn ko w ej w e r y f i k a c j i nakładów p r a ­ cy - d ą ż e n ie do ekspansywnego w zrostu musi prow adzić do ekspansyw­ nego p o w ięk sz a n ia nakładów p r a c y . J e s t to m. I n . źródłem pędu do i n w e s t y c j i .

I s t n i e j e też d r u g i , równorzędny sposób odpowiedzi na p y t a n i e : d la cz eg o władza c e n t r a l n a zawsze d e c y d u je s i ę na e k s p a n s ję inwes- t y c y j n ą ja k o metodę p r z y s p i e s z a n i a w zrostu gospodarczego.

System s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n y państw bloku s o c j a l i s t y c z n e g o ch a­ r a k t e r y z u j e s i ę monocentrycznym i h ie r a r c h ic z n y m porządkiem s p o ł e ­ cznym. Je g o cechą podstawową j e s t powszechna e t a t y z a c j a ż y c i a pub­ l i c z n e g o . Odnosi s i ę to również do s f e r y stosunków ekonomicznych. S t a w i a j ą c s o b ie za c e l r o z s z e r z e n i e e t a t y z a c j i , władza c e n t r a l n a w o l i wybrać i n w e s t y c j e ja k o główny c z y n n ik w zrostu gospodarczego, gdyż ten w ł a ś n i e c z y n n ik j e s t n a j b a r d z i e j podatny na p la n o w a n ie i

22

S . K u r o w s k i , D o k t r y n a l n e uwarunkowania k r y z y s u gos­ podarczego PRL, Ł ódź 1981.

b ezp ośred nią k o n t r o l ę . "Odnosi s i ę to s z c z e g ó ln i e do budowy nowych zakładów w m ie js c e w yszuk iw ania m o ż liw o ści m o d e r n i z a c j i , czy też

2 3 b e z in w e s ty c y jn e g o w z ro s tu " .

W c z ę ś c i d o t y c z ą c e j odgórnego pędu do inw estow a nia n a l e ż y za-V'

uważyć, że choć c z y n n i k i powodujące je g o występowanie mają c h a r a k ­ t e r s t a ł y , to jednak okresowo p o j a w i a j ą s i ę b a r i e r y n i e pozwala­ j ą c e na u r z e c z y w i s t n i e n i e tego pędu w faktycznym program ie inwe­ s ty c y jn y m . Tymi b a r i e r a m i są r e a l i a gospodarcze oraz za b u rz e nia sp o łe c z n e bądź n i e k i e d y sama t y l k o możliwość ic h w y s t ą p i e n i a . Rea­ l i z a c j a nadmiernych programów in w e s t y c y j n y c h powoduje bowiem do­ t k l i w e za b u rz e n ia zarówno w równowadze ryn k o w e j, j a k i ogólnogospo­ d a r c z e j . Z k o l e i t r u d n o ś c i gospodarcze są jedną z n a j w a ż n i e js z y c h p rzyczyn r e w o lu c jo n iz o w a n ia s i ę n a j s t r o j ó w s p o łe c z n y c h . Zawsze do­ chodzi w ięc do s y t u a c j i , w k t ó r e j władza c e n t r a l n a zmuszona j e s t o g r a n i c z y ć swoje zamysły i n w e s t y c y j n e , ja k i s k ł o n i ć do tego same­ go n iż s z e poziomy układu gospodarczego. Zawsze w ię c gospodarka o- s ią g a s t a n , w którym nadmierny popyt i n w e s t y c y j n y s t a j e przed b a r i e r a m i : ekonomiczną i s p o łe c z n ą .

B a r i e r y te n i e s ta n o w ią jed n ak żadnych hamulców d l a i n w e s t y ­ c y j n y c h żądart n iż s z y c h s z c z e b l i h i e r a r c h i i g o s p o d a r c z e j. Te n ie muszą b ra ć pod uwagę o g ó ln o k r a jo w e j s y t u a c j i ekonomicznej i spo­ ł e c z n e j . Wykonując p la n y chcą mieć j a k n a j w i ę c e j " l u z u " , a w ięc i środków. S t ą d , gdy c e n t r a l n e k i e r o w n ic t w o podejmuje d e c y z j e o manewrze zahamowania e k s p a n s j i i n w e s t y c y j n e j , n a t r a f i a j ą one na opór na n i ż s z y c h poziomach układu gospodarczego. (Dlatego też zwy­ k l e n i e ud aje s i ę wykonać planów z m n ie js z a j ą c y c h n a k ła d y in w e s t y ­ c y j n e .

Bogusław Grabowski

EXCESSIV E INVESTMENT PROPENSITY IN THE CENTRALLY PLANNED ECONOMY

E x c e s s i v e in v e s tm e n t p r o p e n s i t y i s one o f the most s e r i o u s p r o ­ blems face d by the c e n t r a l l y planned economy. The a n a l y s i s p e r ­ formed by the a u th o r aims a t d e te r m in in g the c auses of e x c e s s i v e

2 3

K. R y ć , Problemy w zrostu dochodu narodowego i s p o ż y c ia w warunkach n a p i ę c i a i n w e s t y c y j n e g o , " E k o n o m is ta " 1967, n r 3.

in vestm en t p r o p e n s i t y a t a l l l e v e l s of the economic h i e r a r c h y which a re i n h e r e n e t in the socio-econom ic system. The a u th o r d i s t i n ­ g u ish e s between bottom-top ( e n t e r p r i s e s , unio ns of p r o d u c e r s , branch m i n i s t r i e s ) and top-bottom ( c e n t r a l p l a n n e r ) d r i v e s to i n ­ vestment when a n a ly z in g the causes of t h e i r e x i s t e n c e in connection w it h the mechanism of making in v es tm e n t d e c i s i o n s . An im p ortan t p a r t of the problem of e x c e s s i v e p r o p e n s i t y to i n v e s t , being a ls o d is c u s s e d in the a r t i c l e , i s impact of the above mentined d r i v e s to i n v e s t on the e x c e s s i v e in vestm e n t demand w i t h i n the e n t i r e system . When d e s c r i b i n g the p r e s s u r e e x e rte d by economic u n i t s at lo w er l e v e l s of the management system on e n t i t i e s s i t u a t e d at h ig h e r l e v e l s , the autho r p r e s e n t s a mechanism of f o rm a tio n of in­ form al and c o v e r t groups of i n t e r e s t s and t h e i r r o l e in making i n ­ vestment d e c i s i o n s .

Although the o b j e c t of t h i s a n a l y s i s i s not c o n s t r u c t i o n of p o s i t i v e p r o p o s i t i o n s r e f e r r i n g to the e n t i r e system , among con­ c l u s i o n s drawn on the b a s i s of the a n a l y s i s , t h e r e can be a l s o found a p o s t u l a t e of " h a r d " m onetary-budgetary c o n s t r a i n t s f o r economic u n i t s as the o n ly e f f e c t i v e impediment to e x c e s s i v e i n ­ vestm ent p r o p e n s i t y .