A С I A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ F OLIA O E C O N O MICA 95, 1989_______________
PR O BLE M A TY KA H A N D L O W A
Janina D z i k o w s k a - Z a w i гзка*
MIĘ DZYN ARODO WE POR OZUM IENIA TOWAROWE, ICH MEC H A N I Z M Y I EWOLUCJA
Mi ę d zyn arodo we p o r ozum ienia towarowe mają już swoją d ł u g o l e -tnią his tori ę i pozycję w m i ę d z y n a r o d o w y c h sto s u n k a c h g o s p o d a r -czych. W chwili obecnej objęto nimi szereg towarów, głównie, ale m e wyłącznie, rolno-spożywcze. Część z nich zawarta została pod auspicjami UNCTAD., część na forum GATT, inne wreszcie, niezależ-nie od m i ę d z y n a r o d o w y c h organiz acji g o s p o d a r c z y c h 1 .
Wydaje się, że m i ę d z y n a r o d o w e p o r o z u m i e n i a tow arow e stanowić mogą istotny element nowego ładu ekonomicznego. Poprzez ich m e c h a -niz m można byłoby zapewnić bardziej s p r awie dliwe i sta biln e ceny w handlu mię dzyn arodo wym, co leży zar ówno w interesie kra jów r o z -wij a j ą c y c h się i socjali stycz nych, a także w dobrze z r o z u m i a n y m
in-teresie krajów rozwiniętych.
Aby móc lepiej zro zumi eć funkcjo nowan ie w s p ó ł c z e s n y c h p o r o z u mie ń kon i e c z n y m się staje c of nięc ie się do momentu, kiedy p o j a w i -ły się one po raz pierwszy, a także poz nani e ich mechanizmów.
Char a k t e rystyka 1 ewolucja m i ę d z y n a r o d o w y c h u m ó w _ tow arow ych M i ę dzyn arodo wymi umowami surowco wymi naz ywam y s p e cyfi czny typ umów, których p r z e d m i o t e m jest r eg ulow anie cen j ed nego t o w a r u 2 .
Umowa taka:
1) może być bardziej lub mruej og r a n i c z o n a terytorialnie, ale zawsze ma cha rakt er wie lostronny,
* Dr, adiunkt w Ins tytucie Han dlu Zag ra n i c z n e g o UL.
1 T. B a r t o s z e w i c z , Rola i funkcje m i ę d z y n a r o d o w y c h p o r o z u m i e ń tow arow ych w k s z t a ł t o w a n i u zasad now ego ładu e k o n o m i c z -nego, referat na ko n f e r e n c j ę n a u kową PISM, War szaw a 1975.
2 T. Ł y c h o w s k i , M i ę d z y p a ń s t w o w e umowy gos podarcze, Warszawa 1968, s. 204.
2) wyłącznym jej przedmi otem jest tylko jeden towar,
J) jed ynym jej celem jest r eg ul ow ani e cen da nego towaru na rynku międzynarodowym*.
Umowy towarowe istniały jeszcze przed I wojną światową, ale sz e rsze go zakresu nabrały wła śc i w i e później. Pow s tanie ich w i ą z a -ło się z k o n ie cz noś ci ą r eg ulowania zbyt gwa ł to w n y c h ruchów cen su r owcó w i artykuł ów rolnych (co wyn i k a ł o między innymi ze z n a c z -nego spadku popytu na te art ykuły w czasie wojny). -Przed wie l kim k r y z y s e m ceny tych art yk uł ów były w zn a czny m stopniu u z a le żn io ne od podaZy i popytu, ale zdarzały się pr z ypad ki z a c hw ia nia r ó w n o w a -gi oby dwu wskaźników. Stąd też zrodziła się potr zeb a stw o r z e n i a in-stytucji, która by w skali świ ata regulowała ceny w y b r a n y c h a r t y -kułów. W okresie im p erializmu two rzono k ar tele prywatne, k tó re p o -przez likwidację obcej kon kure n cji mogły utr zymań ceny na p oz iomi e im odpowiadając ym. Wówczas umowy te p r z ynos i ły korzy śc i jedynie p r y w a t n y m monopolom. Efekt yw noś ć ich d zi ała n ia wzr o sła w momencie, gdy pań st wa wy s tąpi ły z p o p a r c i e m dla nich s a n k c jo nuj ąc ich
dzia-jl łalność zarządzeniam i wy k o naw c zym i .
Dal szej ewolucji uległy umowy w latach t rz ydziestych, kiedy: 1) powstały pie rwsz e umowy, któ ry ch ucz estn i kami były rządy pa ństw lub adm ini s tra cj a kol onialna,
2) zwiększył się zakres ter yt or ial ny tych umów,
J) powstał cały m e c h a n i z m adm in i s t r a c y j n y kon t r o l u j ą c y urnowy, 4) d o p r o wa dz ono (w p r z y p a d k a c h n i e k tór y ch towarów) do c a ł k o -witej kontroli,
5) wpr ow a d z o n o nowy element st a b i l i z a c y j n y w pos t aci rezerwy s t a b i 1 i z a c y j n e j .
Po r o z u m ien ia te stały się po d staw ą do p r z y s z ł y c h m i ę d z y n a r o -dowych por o z u m i e ń towarowych. Dzia łał y one p rzede w s z y s t k i m -na rynku surowco wo-żywnościowy ro, w z a k re si e takich a r t y kuł ów jak: cyna, cukier, herbata, pszenica, k a k a o ’’.
W owych umo w ach dość często d o p r o w a d z a n a do "sz t ucz ne j zwyżki cen", p rz ec i w k o czemu wy s tę p o w a ł a z naczna część u c z e s t n i k ó w w y -miany mię dz yn aro do we j. F u n k c j o n o w a n i e tych umów zostało także z a
-5 Tamże, s. 204.
4 '
A. K l a w e , Światow y handel surowcami i żyw nością, W a r -szawa 1975 , s . 151.
h am o w a n e przoż p ol ityk ę rządów p o s z c z e g ó l n y c h pa ń s t w zmi erz a j ą c ą do ochrony w ła snyc h rynków, co z kolei o g r a n i c z a ł o wym i a n ę h a n d l o -wą. Naj s p r a w n i e j d zi ałał a w ó w czas umowa herbaciana.
W umo wach przed II wojną świ atow ą zaczęli (obok p r o d u c e n t ó w ) w y s tępo wać konsumenci. N a s t ą p i ł o "st opni owe p r z e c h o d z e n i e od umów k a r t e l o w y c h d z i a ł a j ą c y c h w int eresie p r o d u c e n t ó w do p o r o z u m i e ń u- w z g l ę d n i a j ą c y c h interesy obydwu stron tj. p r o d u c e n t ó w i k o n s u m e n -tó w " 6 .
Po II wojnie świ at o w e j p r o b l e m sta b i l i z a c j i ryn ków s u r o wco wo- - r o lnyc h powróci ł na forum mi ę d z y n a r o d o w e . Z a g a d n i e n i e to n a b rało s z c z e g ó l n e j o st rośc i ze w z g l ę d u na r o z b i e ż n o ś ć int eresów p r o d u c e n -tów ww. grupy towarów z k o n sume ntami , p o c h o dz ącymi pr z e d e w s z y s t k i m z grupy kra jów wys oko roz wini ętych . Zag adn i e n i e to próbował r o z -wi ą z a ć statut ITO, w k t ó r y m 16 a r t y k u ł ó w o m a w i a ł o ten problem^.
Wed ług H U za pod s t a w o w ą formę uważa się tzw. umowę k o n t r o l -ną, p o s i a d a j ą c ą n a s t ę p u j ą c e elementy:
1) prz epis y r e g l a m e n t u j ą c e pro dukcję, kon t r o l ę ilo ściową e k s -portu czy im-portu dan ego towaru, maj ące na celu lub m o g ą c e s p o w o dować zmn i e j s z e n i e produkcji lub han dlu dan ego produktu, e w e n t u a l -nie zapobie c wzr ostowi tej pro dukc ji czy handlu,
2) p rz epis y d o t y c z ą c e reg lam e n t a c j i cen da n e g o p r o d u k t u . W zwią/ku z tym, iż statut T TU m e został w p r o w a d z o n y w ż y -cie, nie było k o n i e cz ności r e s p e k t o w a n i a ww. założeń. Cho ciaż część z pro pozy cji zaw ar t y c h w s ta tuci e ITO zos tała p r z ejęt a przez GA1T i tam w k o l e j n y c h latach d z i a ł al ności w c i e l a n o w życie n i e -kt ó re element y sta tutu П О .
Głó wnym i celami p o r o z u m i e ń t o w a r o w y c h w y s t ę p u j ą c y c h po II w o j -nie świ at o w e j były:
1) stały wzrost pro dukcji i k o n s u m p c j i \ towarów r o l n o s p o ż y -wczych, w celu uła t w i e n i a i p r z y ś p i e s z e n i a rozwoju g o s p oda rki świa-towej;
2) dzi ał a n i e w k i e r u n k u roz są d n e j sta b i l i z a c j i cen s u r o w c ó w i żywności w dłu gim o k r e s i e czasu;
^ l y c h o w s k i , op. c i t . , 3 . 2X0.
7 110 Int erna tiona l Trade O r g a n i z a t i o n M i ę d z y n a r o d o w a Orgacti-, zacja Handlu, któ rej p o w o ł a n i e do życia p l a n o w a n o po II woj nie ś w i a t o w e j .
O
3), sta bili zacja i ochrona od p o w i e d n i e g o poz iomu dochodó w produ-9
contów surowców i żywności .
K o n t y n u u j ą c prace pod jęt e w ramach ITO, na formu ONZ u t w o r z o -no Tymczasowy Komitet K o o rdyn a cyj n y do Spraw M i ę d z y n a r o d o w y c h I n -stytucji Surowcowych. Miał on ko o rdy n o w a ć prace w y s p e c j a l i z o w a n y c h orga niz a cji takich jak np. GATT czy ГЛ0. St w orzo no także szereg organów, k t ó ry ch zadanie m było np. a na li zo wan ie m i ę d z y n a r o d o w e g o ha ndlu sur owcami i żywnością, o p r a c o w y w a n i e o d p o w i e d n i c h wnio skó w i p r z e k a z y w a n i e ich do p o s z c z e g ó l n y c h , zai n t e r e s o w a n y c h rzą dów czy też o r g a niz a cji . P rz y k ł a d e m takiego organu może być M i ę d z y n a r o d o w a Kom is ja Handlu Surowca mi (CICT).
W poł owi e lat s z e ś ć d z i e s i ą t y c h pod egidą ONZ d zi a ł a ł o 6 w y s p e -c j a l i z o w a n y -c h grup do studiów, między innymi do spraw: kauczuku, bawełny, kawy, ołowiu i cyny. R ó w n ole gl e dzi ałał o 0 grup stu diów w ramach FAO. Badały one rynki ar t y kuł ów rolnych takich jak: ryż, zboża, kakao, mleko. W ramach GA T T - o w s k i e g o pro gram u eks pansji ha ndlu m i ę d z y n a r o d o w e g o u tw or z o n o także 4 grupy do spraw: t e k s t y -liów, mięsa, zbóż, p r o d u k t ó w tropikalnych.
W wyniku d zi ała n ia ww. grup d os zło do po d p i s a n i a czt e r e c h mię-d z y n a r o mię-d o w y c h porozumieli surowcowych: p s z e n i c z n e g o (1949 r.), c u -k r o w n i c z e g o (1942 r. - p r z e d ł u ż o n o p oprzed nie), cy n o w e g o (1953 r.) i k aw o weg o (1940 r.). Nie w s z y s t k i e z nich w pie rwo t nej formie d o -trwały do chwili obecnej, ale w chwili ich pod p i s y w a n i a miały one o gr o m n e zna czenie dla p o s z c z e g ó l n y c h rynków.
P o r o z u m i e n i e psz e n i c z n e jest p r z y k ł a d e m w i e l o s t r o n n e g o k o n t r a -ktu, bez o g r a n i c z e n i a pro dukcji i handlu. W miarę u pł yw u czasu w p r o w a d z o n o do niego nowe e le ment y jak np. z a p ewn i e nie dos t aw psze-nicy i mąki p sz enn e j k ra jo m i m p o r tu ją cym oraz z a g w a r a n t o w a n i e ryn-ku zbytu pc u s t a b i l i z o w a n y c h i s pr a w i e d l i w y c h c e n a c h * 0 .
W ramach o ma w i a n e g o p o r o z u m i e n i a wpr ow ad za się także pomoc dla k rajów n a j b ied n iej s z ych .
M i ę d z y n a r o d o w a umowa c u k r o w n i c z a prz e ż y w a ł a k i l k a k r o t n i e już okres kryzysu, w latach 1978-1986. Zda nie m nie k t ó r y c h autorów, w "sy tuacji cał k o w i t e j n i e mo żl iwo śc i u zg odn i e n i a wys o kości kwot e k s -p o r t o w y c h -p o r o z u m i e n i e to utr a c i ł o nawet -pozory o d d z i a ł y w a n i a na sy t uacj ę na tym r y n k u " ^ .
9
К 1 a w e, op. cit., s. 236 . ^ Tamże, s. 241.
** J. B r z o z o w s k i , Nie ma rady na spadek cen s u r o -wców?, "Rynki Za g ran i c zne " 1986, nr 33.
W roku 1985 z a b l o k o w a n e z os tało d z i a ł a n i e M i ę d z y n a r o d o w e j R a -dy Cynowej, co wyn i k a ł o z braku zas obó w g o t ó w k o w y c h Rady na d a l -sze z a k u p y .
N a j s p r a w n i e j działa umowa kawowa, może m. in. dz ięki temu, że skupia g ł ó w nyc h p ro ducentów, co poz w ala im na k on t r o l ę pr a w i e 95%
12 św i atow ej pro dukcji kawy
Wra c a j ą c jednak do histori i, otóż w latach sze śćdziesiątych zm i e n i a się nieco k o n c e p c j a p o r o z u m i e ń t o w a r o w y c h (co w yn ika pr z e d e w s z y s t k i m z p o w s t a n i a cał ej nowej grupy k ra j ów r o z w i j a j ą c y c h się). Zak łada się bowiem, że p o r o z u m i e n i a towarowe w k r ó t k i m okr e sie cza-su pow i nny z a p ubi e g ać aku mula c ji n a d m i e r n y c h z a p asó w lub też zmniej-szać w y n i k a j ą c e stąd k o n s ekw en cje . Po w inn y także za p o b i e g a ć p o -ws t aw a n i u n i e d o b o r ó w w skali świ atowej, w p r z y p a d k u ich p o w s t a n i a zaś d ok on y w a ć s p r a w i e d l i w e g o p o d z i a ł u t o w a r ó w 1 1 .
P o r o z u m i e n i a tego typu miały być f i n a n s o w a n e z a r ó w n o przez p r o d u c e n t ó w jak i k on s ume nt ów, u w z g l ę d n i a j ą c jednak r z e c z y w i s t y stan p o t r z e b i s yt u acj ę g o s p o d a r c z ą kr a j ó w r o z w i j a j ą c y c h się.
W ciągu dł u g i e g o okr e su p o r o z u m i e n i a powinny:
- p ob ud za ć kon sum p cję, aby w e f e k c i e u z y s k a ć z w i ę k s z e n i e s p o -życia sur owców, p ół f a b r y k a t ó w , po p ro du kt y got o we włą cznie,
p ob u d z a ć do us u w a n i a b ar i er h a n d l o w y c h (g ł ówni e p r o t e k c j o n i -sty czn y ch) , i
- r oz s z e r z a ć obroty h a n d l o w e mi ę dzy krajami r o z w i j a j ą c y m i się. P o s t ula t y te w i e l o k r o t n i e były p r z e d m i o t e m d ys ku sj i na forum GATT 1 UNCTAO. 1 tak mi ę dzy innymi na k o n f e r e n c j i w Nairobi w y -s t ą p i o n o z p r o p o z y c j ą -s t w o r z e n i a Z i n t e g r o w a n e g o P r o g r a m u S u r o w c o -wego, f i n a n s o w a n e g o p izez spe cj al ny C o m m o n Fund. C e l em tego p r o -gr amu miało być u s t a b i l i z o w a n i e rynku 18 surowcó w, ist o t n y c h z 14 pu n k t u wi d z e n i a int e resów e k s p o r t o w y c h k r a j ó w r o z w i j a j ą c y c h się .
P r z e d m i o t e m n i e p o r o z u m i e ń stał się C o m m o n Fund, który zd a nie m p r z e d s t a w i c i e l i grupy 77 p o w i n i e n być p o d s t a w o w y m ź r ó dłe m f i n a n s o -wa nia por ozu m ień . W e d ł u g opinii kr a j ó w w y s o k o r o z win i ęty ch , p o w i -nien być pr awną formą banku, k t ó r e g o c e l em d z i a ł a n i a byłoby f i n a n -s o w a n i e p od wy że k cen, aby w ten spo s ób dzi ał ać w i nt eresie z a r ówn o
12 Jak wyżej. 15 Handel m i ę d z y n a r o d o w y a rozwój g o s p o da rcz y, W a r s z a w a 1970, s. 519. B r z o z o w s k i, op. cit. \
kon su m e n t ó w jak i pro ducentów. P r o p o n o w a n o t a k ż e , aby fundusz p o -krywał wydatki związane z badaniami zmi erzającymi do zwiększenia produkcji lub jej ulepszenia.
Mimo dziesię ciole tnieg o doświadczenia wyn ikającego z f u n k c j o n o w a -nia ZPS, m e udało się zahamować spadkowej tendencji cen w y b r a -nych surowców, nie pod p i s a n o także p r o p o no wa nej liczby porozumień.
W trakcie rundy tokijskiej, obok koncesji tar yfo w ych w z a k r e -sie pr o d u k t ó w rolnych, po d pi s a n o p o r o zu m ie nia towarowe dot y czące w o ł owi n y i p ro duktów mlecznych.,
O by dwa p o r o z um ie nia dot yczą bardzo trudnych rynków, rynek w o -łowiny jest ba rdzo wrażl iw y na znuany podaży i cen, p od obn i e mało stabiln y jest rynek pr o duk t ó w m l e c z n y c h (na dodatek ma ł y c h r o z m i a -rów w stosunku do wielkości produkcji). P or oz um ie nie m i ę s n e o b e j -muje: wołowinę, cie l ęci nę i żywe bydło. C z ł onk o wie tego p o r o z u -mie nia wyrazili zgodę na u t w o iz e nie pod aus picjami GAIT M i ę d z y n a -rod owe g o Biura Mięsa, które k on t r o l o w a ł o b y f u n k c j o n owa n i e sam ego p orozumienia . Pod p isa ne p o r o z u m i e n i e w sprawie pr o d u k t ó w ml e c z n y c h zastąp iło istniejące dotąd p o r o z u m i e n i e w zakresie śmie tany s p r o -szkowanej, tłuszczów mle cznych. Nowe po r o z u m i e n i e o be j m u j e w s z y -stkie produkty. Uzupełniające* d ok um en ty dot y czą między innymi u- s t a l a m a ceny m i n im al ne j dla m i ę d z y n a r o d o w e g o handlu m l e k i e m w pro-szku, tłu szczami mleczny mi, w ł ą c za j ąc w to m as ł o i sery (większość z nich). Wyr ażon o także zgodę na dostawę o k r e ś lo ne j ilości p r o d u -któw mle cz n y c h w formie pomocy dla kra j ów słabo roz winiętych, a także na pow o łanie do życia In ternationa l Dairy P ro duc t s Council.
Mimo n i e p o w o d z e ń wielu p o r ozu m ień już f u n k c j o n u j ą c y c h co pewien czas można s po tkać się z pr o p ozy c jam i pow oł a n i a do życia nowych i tak np. na odbytej niedawno sesji UNCIAD USA zgłosiły p r o -poz y cje u t w o rze n ia Mi e d z i o w e j Grupy Stu d iów (przemawia za tym trud-na sytuacja trud-na rynku miedzi). Grupa zaj ęłaby się między. innymi p r z e p r o w a d z a n i e m badań na tym r y n k u * 5 .
W G en ewie pod koniec k wi etni a 1 9 8 5 ' r., 35 prz e dst a w i c i e l i państw p r o d u c e n t ó w i k o n s u m e n t ó w niklu za p r o p o n o w a ł o z a t w i e r d z e n i e p l a nów pow o łan ia do życia Niklo we j Grupy Studiów. Cel em tej grupy b y -łoby także dos t a r c z a n i e pe ł n ych informacji zwi ą zanych z f u n k c j o n o -wa n i e m rynku niklu. Powstał tu ni eco innv nr o b l e m związany z
fa-15 Pr o pozycja M i e d z i o w e j Grupy Studiów, "Rynki Za g r ani c zne " 1986, nr 150.
ktem, czy ta nowa grupa ma d zi ałać s a m odzi elnie czy też przy M i ę -dzy naro dowej Grupie Studiów Ołowiu i Cynku. Pomijaj ąc te względy natury technicznej, b ez spor ny jest fakt, ze nowa grupa towarowa p owołana zostanife do życia.
P r z e dst awion e wyZej przykłady d o b itni e świadczą o tym, że p r o -blem p o r ozum ień t o w arow ych jest bar dzo istotny z pun ktu widzenia zarówno handlu mię dzyn arodo wego, jak i p o s z c z e g ó l n y c h jego u c z e s t -ników. Aby bardziej p r z ybli żyć p ro blem funkcjo nowan ia por o z u m i e ń spróbujmy p r z e ana lizow ać m e c hani zmy głównie w nich występujące.
N
Mechani zm f unkc jonowa nia <ji i ędz^na rodowych po r ozurn i_eń to w a rowych Jednym z celów ww. umów jest "re gulo wanie cen dan ego towaru", na p o z iomi e " z a p e w n iając ym opł acal ność produkcji Ala
wytwórców-eks-1 á
p o r teró w oraz d o s tate czną podaż dla konsumentów* .
Ważny dla wsz y s t k i c h por o z u m i e ń jest pr o b l e m ustalen ia ceny. Technika jej ustalan ia jest dwoista tzn poprzez ust alen ie jednej ceny z mo ż l i w o ś c i ą odc hyle ń w górę i d ó l , albo ust alając cenę m a -ksymalną i minimalną. U st alen ie tych pu ł a p ó w jest kon ie c z n e ze względu na wsk azanie momentu, w któ rym staje się n ie zbęd na i n t e r -wencja organów porozumienia.
P ro blem słu sznych i sprawiedliwych cen jest p r z e d m i o t e m wielu dys-kusji. Roz waża nia na ten temat szły w dwóch kierunkach. W jednym d o m inow ała opinia, iż należy ustalać taką cenę, która będzie o d -pow iednia dla pr o d u c e n t ó w i kon sume ntów. W dru g i m prz ypad ku uwzglę-dniając interesy kra jów wys oko roz winiętych, ustalono, że wihria to być cena o d p o wia dając a kon sumentom. W latach s z e ś ć d z i e s i ą t y c h wzię-to także pod uwagę syt uacj ę kra jów r o z w i j a j ą c y c h się.
Wed ług A. K l a wego przez "sprawi edliw ą cenę" na ogół rozumie się taki jej poziom, który zapewnia p r o d u c e n t o m rea lizację ceny produkcji tj, p o k r y c i a ' k o s z t ó w wy t w a r z a n i a i o si ągni ęcia p e w nego z y s k u 1 7 .
Kraje r oz wija jące się dodają, iż cena ta pow inna zap ewniać o d -pow ie d n i e wpływy z eksportu, co z kolei z a p ewni ałoby rea liza cję o- k r e ślon ych p ro gram ów rozwoju gos podarczego. Postulat ten' jest c o -raz częściej stawiany na m i ę d z y n a r o d o w y m forum.
16 К 1 a w e, op. c 11 . , s. 166. 17 Tamże, s. 167.
Wracając do ceny, to równie ważnym jest ustalenie podstawy do obliczania ceny. Można się chyba zgodzić z A. klawe, iż poziom ce-ny umownej będzie zależał od siły prz etargowej stron i w praktyce wcale nie musi zapewniać krajom e k s p ort ujący m pełnego z a b e z p i e c z e -nia ich interesów zgodnie z przyjętymi zacadami umów towarowych.
0 ile pamiętamy, głównym celem tych umów jest sta bilizacja cen, którą można uzyskać poprzez wpr owad zenie pewnych systemów r e g u l u j ą -cych. Oo tradycyjnych systemów reg uluj ących zaliczamy:
1. Kontrakt wielostronny. 2. K o n tyng entow anie eksportu. 3. Rezerwy stabilizacyjne.
A d 1 . Główną cechą kon traktu jest działanie w momencie, gdy ma miejsce zachwianie równowagi rynkowej. Dowodem na to Jest p r z e -k ro czen ie bariery wcz eśniej ustalonej ceny. Mec ha n i z m ten działa jedynie w przypad kach koniecznych. Zasady działania tago m e c h a n i -zmu można przedstawić następująco:
- importerzy zgłaszają zap otrz ebowa nie na import, dzięki czemu można ustalić globalne rozmiary impurtu w skali świata,
- globalny import dzieli się między eksport erów danego produ.- ktu i prz yznaje się im odpowie dnie kwoty wywozowe,
- ustala się także poziom ceny min imal nej i maksymalnej,
- ważne jest spe łnienie warunku, aby importerzy kupowali po cenach maksymalnych,
- gdyby eksport erzy byli zai nteresowani sprzedażą produktu, to powinni go oferować po cenach minimalnych.
W ten sposób p o r ozum ienie d o s toso wało się do zmian cen ś w i a t o -wych. Jeżeli na rynku światowym not owan o spadek cen danego a r t y -kułu to eksporterzy sprzedawali swoje produkty po cenach m i n i m a l -nych (wyższych od cen światowych). Odwrotn ie działo się, gdy c e -ny na rynku światow ym rosły. Za zaletę tego por ozum ienia uważa się fakt, iż nie ogranicza ono rozmiarów produkcji danego towaru i p o -zwala także na autonomiczną politykę wewnętrzną. Nie ogr anic za ono także p r o duce ntów nowo w ch odzą cych na rynek światowy. R ó w nocz eśnie jednak p o r ozum ienie to nie zabezpiecza przed długotrwałą, spadkową- tendencją cen i nie może także ogr aniczyć pewnych, w e w n ę t r z n y c h p o -sunięć jak np. element ów protekcjonizmu.
Ad__ 2_. Syetem ten, zgodnie ze swoją nazwą, polega na ustaleniu określo nych rozmiarów e k s port owych produktów. Za punkt wyjścia p rz yjmuje się tradycyjne rozmiary eksportu, zanim dany producent
prz yst ą pił do por o zum i eni a . W prz ypadku, gdy ceny na rynku ś w i a -towym rosną (pr z e k r a c z a j ą c pułap u st a lon y w umowie) k on tyn g ent y zo-stają powięk s zone , w pr z yp a d k u obniżki cen, k o n t y n g e n t y u le gają zmn i ejs z eniu , balety tego mecha ni zmu :
•- wy b ier a w p ł y w na s t r u k t u r a l n e warunki pro d ukcji, - może p o w s t r z y m a ć pr zed s pa dkow ą tendencją cen, - pos iad a znaczny a u t o m a t y z m działania.
Do wad o m a w i a n e g o p o r o z u m i e n i a należą:
- koniecz*ność prawie ca ł k o w i t e j kon trol i da n e g o toweru (ze wz g l ę d u na istnienie p r o d u c e n t ó w nie z r z e s z o n y c h ) ,
- w yw oła n ie n i e k o r z y s t n y c h w p ł ywó w w k r a j a c h p r o d u c e n t ó w nowo wc h o d z ą c y c h na rynek światowy,
- ut r z y m a n i e wys o k i c h cen (co m o ż e p r o w a d z i ć do z a h a m o w a n i a roz woju po s t ę p u t ec h nic zn ego w k r a j a c h e ks p o r t u j ą c y c h ) ,
- w y s ok ie koszty a d m i nis tr acy j ne.
P o g ł ę b i a j ą c a się s pa d kow a ten de nc ja cen w y w o ł u j e po w a ż n i e j s z e , ni e k o r z y s t n e zmiany w k r a j a c h r o z w i j a j ą c y c h się p r o d u k u j ą c y c h dany towar, co może wyw oł ać o g r a n i c z e n i a pro d ukc ji i w y s t ą p i e n i e b e z r o -bocia. P ow sta ł e p ro blem y moż na j e d y nie r oz wi ąz ać za p om ocą z n a -czn yc h nak ł a d ó w i n w e s t y c yjn y ch i w d ł u ż s z y m okresie. Tak wię c i ten m e c h a n i z m ma cechy, zar ów no dodatnie, Jak i ujemne.
Ad j. w ram ach tego typu p o r oz um ie ń, ich wł a d z e dec y d u j ą o wie lk oś ci zap as ów i śr o d k ó w fin anso wych. W zal eż no ści od sytuacji na rynku ś w i a t o w y m wła dz e p o r o z u m i e n i a d e c y d u j ą się na z akup pew n ej ilości d an ego pro d u k t u (jest to zakup in t e r w e n c y j n y g w a r a n t u j ą c y za c h o w a n i e o d p o w i e d n i e g o p o z i o m u ceny, aby z ap o b i e c jej d a l s z e m u spadkow i). Gdy cena d an ego p ro d u k t u roś nie na ryn ku ś w i a t o w y m (po-wy żej ceny m a k s y m a l n e j u s t a l o n e j w p o r o z u m i e n i u ) , w ó w c z a s wł a d z e p o r o z u m i e n i a d e c y duj ą się na s pr zeda ż w ł a s n y p h zapasów, c h c ą c w
ten spo s ób d o p r o w a d z i ć cenę do o d p o w i e d n i e g o poziomu.
Sy s tem za p a sów m oż e mie ć dwojaki ch a r akt e r, tzn. za p a s ó w u- tiz ymyw an ych poprzez c e n t r a l n e w ł a d z e po r o zum i e n i a , bądź przez p o -sz c z e g ó l n y c h p ro du ce nt ów. S k u t e c z n o ś ć d z i a ł a n i a r e z e rw s t a b i l i z a -c y j n y -c h zależy od r o z m i a r ó w p o s i a d a n y c h finansów, k t ó r e z kol ei rzu tują na w ie lk oś ć n a g r o m a d z o n y c h zap as ów tow arowych. P o z i o m f i -na n s ó w mo ż-na zwiększyć, jeżeli towary s p r z e d a j e się w okres ie , gdy ceny na rynku ś w i a t o w y m są w y s o k i e i kupuje, gdy te ceny są n i -skie. W tej sytuacji, w dłu ż s z y m o k r e s i e m ożna zna c z n i e z w i ę k s z y ć w i e l k o ś ć rez erwy st a b i l i z a c y j n e j .
Ogromną zaletą tego systemu jest to, że działa na korzyść e k s -p or teró w z krajów roz wija jącyc h się. Pozwala on nie tylko na s t a -bil izac ję cen, ale także doc hodó w z eksportu, co rzutuje w dal- szuj kolejności na żatrudn ienie w tych krajach.
Ujemną cechą tych por o z u m i e ń jest to, że nie w pł ywaj ą one na spadkową tendencję zmian cen w długim okresie. Wysokie koszty zwią-zane z d ł u g o t r w a ł y m okr e s o m nie k o r z y s t n y c h cen rzutują także na ten mechanizm. P o r o zum ień tego typu nie można stosować wobec pro duktów u le ga j ą c y c h szy bkie mu procesowi psucia.
M e c hani zmy dod atko we w p r o w a d z o n e ze w z g l ę d u na kra je
Uwz glę d n i a j ą c pos tulaty krajów r o z wija jącyc h 3ię, a d o t y c z ą c y c h z wi ększ enia Ich wpł ywów z eks port u art ykułów sur ow c o w y c h i r o l -nych, pos z e r z o n o zakres s t o s o w a n y c h mechanizmów. D o d a tko wo w p r o w a -dzono następujące:
1. l i b eral izacj ę handlu.
2. minimalne, gwa r a n t o w a n e wol umen y eksportu. , 3. d ł u g o t e r m i n o w e kontrakty.
4 . system potrąceń.
Ad J . L i b e r a l i z a c j a dotyczy tu przede w s z y s t k i m lepszeg o t r a -kto wani a art ykułów e k s p o r t o w a n y c h przez k r a je słabo rozwinięte. Może to ozn acza ć zno szen ie opłat imp ortowych o b c i ą ż a j ą c y c h towaiy e ks p o r t o w a n e przez kraje r o z wija jące się. Na forum I UNĽ 1AD i na forum GAI 1 na p oc zątk u lat s z e ś ć d z i e s i ą t y c h d y s k u t o w a n o nad z a g a d -n i e -n i e m w p r o w ad ze-nia p re fere -ncji dla art ykuł ów e k s p u r t o w a -n y c h przez kraje r o z wija jące się (ch odziło zarówno o surowce jak i artykuły prz etworzone). W efe kcie w yr ażon o zgodę na p r e f e r e n c y j n e t r a k t o w a -nie o k r e ś l o n y c h grup towarów, co nie jest jednak r ó w n ozn aczne z c a ł k o w i t y m zni es i e n i e m o g r anic zeń imp ortowych s t o s o w a n y c h wobec tych towarów.
W prz yp a d k u p o r o z u m i e ń tow arow ych lib eral izacj a spr ow a d z a się dc. n a s t ę p u j ą c y c h posunięć:
- p r o g r e s y w n y c h obniżek s t a w e k cel nych i o bc iąże ń o charakterze fiskalnym, n a k ł a d a n y c h na import s u r o w c o w o - r o l n y ,
ochron-- sto pn i o w e g o z w i ększ ania kwot importowych, aż do c a ł k o w i t e g o ' ich z n i e s i e n i a 1 0 .
Wpr o w a d z e n i e tych m e c h a n i z m ó w odbywa się w s z y b s z y m lub wolniej-szym tempie i c z ę stok roć zależy od c z y n n i k ó w s u b iekt ywnyc h, jak np. nie chęć kra jów wysoko roz w i n i ę t y c h do e l i m i n o w a n i a o g r a n i c z e ń s t o -sow anyc h w imporcie (uz asad niają c to np. och ronę wła s n y c h p r z e m y -słów). /e względu na dwa niżej w y m i e n i o n e czynniki lib era l i z a c j a handlu nie zawsze ozn acza stały wzrost doc h o d ó w z tytułu eksportu. 5ą t o :
1) 3 t a ł a t e n d e n c j a z n i ż k o w a p o p y t u na n i e k t ó r e s u r o w c e n i e
g w a r a n t u j e dochodu z i c h e k s p o r t u ;
2) względy p o l i t y c z n e czasami nie p o z w a l a j ą w k r a j a c h wys oko r o z w i ni ętych na rez ygnację z pro tekcji wła s n y c h przemysłów.
Do ś w i a d c z e n i a G A I T - o w s k i e w sk azuj ą na j e s z c z e j ed en element. Otóż silna pozycja p r z e t a r g o w a kra jów wy s o k o r o z w i n i ę t y c h w GATT, czę sto poz wala na o f i c j a l n e sto s o w a n i e pro te k c j i w tych krajach, nawet wówczas, gdy nie u z a s a d n i a j ą tego wzg lędy e k o n o mi czne. W bar-dzo p o d o b n y c h p r z y p a d k a c h kraje słabo roz w i n i ę t e mają o g r o m n e trud-ności w u z y s kan iu zgody na w p r o w a d z e n i e bar ier c h r o n i ą c y c h ich np. słabe przemysły.
A d 2 . Minimalne, g w a r a n t o w a n e wol u m e n y eks p o r t u m o ż na t r a k t o -wać jako ele ment u z u p e ł n i a j ą c y w p o r o z u m i e n i a c h t o w a r o w y c h (głównie art yk u ł ó w s u r o w c o w o - r o l n y c h ) . D z i a ł a n i e tego m e c h a n i z m u polega głó wnie na tym, że p o p rzez u s t a l e n i e wie lk o ś c i pro dukc ji s ur owcó w nat uralnych, s z t u c z n y c h i s u b s t y t u t ó w w k r a jach i m p o r t u j ą c y c h o r z y j m u j e się, że poz os t a ł ą część ich z a p o t r z e b o w a n i a będą p o k r y -wały eksporty z kra jów r o z w i j a j ą c y c h się, k t ó r y m g w a r a n t u j e się w
ten sposób m i n i mal ne wol u m e n y eksportu. F u n k c j o n o w a n i e tego m e c h a -nizmu wymaga zas t o s o w a n i a kon trol i z a r ówno pro d u c e n t ó w , jak i k o n -sumentów, która o z n a c z a ł a b y reg ul o w a n i e w i e l k o ś c i ą pro dukc ji i eks-portu, aby w ten spo sób nie dop u ś c i ć do n a d m i e r n e g o w z r ostu p r o d u -kcji w skali cał ego świata. P r z y k ł a d e m takim moż e być p ol ityk a sto sowa na przez EWG w s t o s u n k u do pro dukc ji rolnej w s z y s t k i c h jej członków. N a j c z ę ś c i e j m e c h a n i z m ten jest s t o s o w a n y w o b ec pro duktów, które m e są w y t w a r z a n e w kra j a c h słabo roz wini ętych . Gdyby jednak m e c h a n i z m ten z a s t o s o w a n o wobec tow arów p o c h o d z ą c y c h z k r a j ó w r o z -w i j a j ą c y c h się, to p o w i n i e n teoin t o w a r z y s z y ć rów n o l e g l e inny m e -chanizm.
Ad J. Jak z samej nazwy wynika, głównym celem tych por ozumień jest zawieranie umów, które gwa rantowałyby krajom produce ntom (głównie z krajów słabo rozwiniętych) stałe dochody z eksportu. I- stotnym jest zwrócenie uwagi na następu jące elementy:
- perspektywy wzrostu podaży w krajach eksportujących, - ewolucję popytu w krajach importujących.
AjJ_ 4, Jest to mec hani zm dotyczący przede wsz ystk im p r o d u c e n -tów p o c hodz ących z krajów rozwijających się. Polega on na " o b -ciążeniu towaru importo waneg o opłatami podnoszącymi jego cenę na rynku importera i prz ekaz ywani u eksporterowi dochodów z tytułu ob-
19 ciążenia"
Ze względu na fakt, iż może wystąpić mała ela styc zność popytu importowego na dane artykuły, zas toso wanie tego typu s t a b i l i z a t o -rów j e s t bardzo ograniczone. W praktyce sprowadza się ono do tych artykułów surowcowo-rolnych, których jedynym pro duce ntem są kraje rozwija jące się i dla których nie ma substytutów. Chodzi tutaj o produkty tropikalne oraz nielicz ne metale. Stosując, omawiany s y -stem można jed nocz eśnie korzyst ać z różnych instrumentów polityki han dlow ej jak np. cła eksportowe, importowe czy też podatki. W zależności od zas toso wania wła ściw ego instrumentu uzyska się o k r e ś l o -ne efekty. I tak np. w p r owad zając cła eks portowe w kraju p r o d u -centa można podnieść cenę zbytu danego produktu i w konsekwencji może to oznaczać wzrost ceny światowej tego produktu.
Efekt taki można uzyskać przy spe łnieniu warunku, że cła e k s -portowe doprowa dziły by do zmn iejszenia podaży, a popyt importerów byłby sztywny. Oznacza to, że sys tem ten można zas tosować j e d y -nie w prz ypad ku towarów, któ rych zmiany cen -nie wywołują g w a ł t o -wnych zmian w popycie. Z punktu widzenia krajów rozwija jącyc h się kor zyst ne wydaje się być sto sowanie ceł importowych lub podatków, które byłyby przekazywane następnie do tychże krajów roz wijających się. Sto sowanie tego m e c hani zmu łączy się m e r o z e i w a l n i e z k o n i e c z n o ś -cią p r z e p ro wadza nia sko mpli k o w a n y c h wyliczeń, stąd też w praktyce nie znajduje szerszego zastosowania.
Wyżej wym ieni one mec hani zmy m e są jedynie stosowanymi, we wsp ół c z e s n y c h p o r o zum ienia ch towarowych, wydają się jednak być r e -pre zentantami dla pozostałych. W doborze o d p o wie dnieg o m e c h a n i -zmu, z punktu widzenia interesów krajów rozwija jącyc h się należy uwz ględ nić nas tępu jące czynniki:.
1) techniczne warunki danegD towaru;
2) system gospoda rczy zai nte r e s o w a n y c h kra jów wys oko r o z w i n i ę -tych;
3) możliwości stworifinia war unkó w zbytu;
4) zap ew n i e n i e p r o d u c e n t o m k r a j o w y m jak i z a g r a n i c z n y m różnych; mo ż liwo ści k o n k u r o w a n i a w celu u z y s k a n i a o d p o w i e d n i e g o udz i a ł u w prz y r o ś c i e popytu na dan e dobro;
5) u s t a len ie p r o c edu ry konsult acji, dzięki k t ó r y m można by roz-wią z y w a ć w sz elki e sporne sprawy;
6) u s t a l e n i e sposobu, w jaki można by k o n t r o l o w a ć spr aw n o ś ć d z i a ł a n i a p o s z c z e g ó l n y c h m e c h a n i z m ó w (poprzez p e r i o d y c z n e s p o t k a -n i a ) 2 0 .
Aby p o r o z u m i e n i a t ow arow e mogły f u n k c jo nować w sposób sprawny k o n i e c z n e się stało u r u c h o m i e n i e wielu o r g anów doradcz ych, k o n t r o
-lujących czy też gru p bad awczych. Dzi ałaj ą one dość cz ę s t o w r a -m ac h w y s p e c j a l i z o w a n y c h org ani z a c j i ONľ jak np. GATT, ГАП czy też UNCTAD. Każde p o r o z u m i e n i e tow arow e wymaga także o d p o w i e d n i e j o- prawy a d m inis tracy jnej. A d m i n i s t r a c j a ta jest n i e z b ę d n a do k o n t r o -li rea-lizacji p o s t a n o w i e ń zaw ar t y c h w umowie; koszty u t r z y m a n i a adm inis tracj i pon rywa ją wsz y s c y s y g n a t a r i u s z e por ozum ienia .
Trudnd w y o b raz ić sobie f u n k c j o n o w a n i e w s p ó ł c z e s n e j g o s poda rki świ atow ej bez p o r o z u m i e ń towarowych. Miały być one b o w i e m jednym z e l e m e n t ó w s t a b i l i z u j ą c y c h ceny sur o w c ó w i a r t y k u ł ó w r o l n o s p o ż y -w c z y c h -w ś-wiecie. D o ś w i a d c z e n i a w y n i k a j ą c e z f u n k c j o n o w a n i a dotych-c z a s o w y dotych-c h p o r o z u m i e ń nie prz yn o s z ą zbyt o p t y m i s t y c z n y c h efektów. Wiąże się to z pewnymi wadami f u n k c j o n u j ą c y c h porozum ień. I tak zar zuca się p o r o z u m i e n i o m n i e s k u t e c z n o ś ć d z i a ł a n i a w zak resi e s t a -bilizacji cen, obl icza się bowiem, że w c ią gu o s t a t n i c h 10 lat ceny s ur owcó w p r o d u k o w a n y c h w Trzecim Ś w i e c i e zmalały ś r e d n i o o p o -ł o w ę 2 1 . Pewne z a s t r z e ż e n i a bud.»i także kon t r o l a zapasów, s z c z e g ó l -nie w k r a jach wy s o k o rozwiniętych.
B ardzo trudny do roz wią z a n i a jest p r o b l e m cen, tzn. nie wiado- »
mo czyje interesy pow i n n y one zab ezpi eczać . W i ę k szo ść m e c h a n i z m ó w z a s t o s o w a n y c h w p o r o z u m i e n i a c h t o w arow ych nie z a b e z p i e c z a przed dłu-gof alow ymi spa dkowymi tendenc jami cenowymi, co jest r ó w n o z n a c z n e
2 0 '
Handel m i ę d z y n a r o d o w y . . . , s. 525. B r z o z o w s k i , op. cit.
z pr z y n o s z e n i e m strat dla wielu eks por t e r ó w poc h o d z ą c y c h z krajów słabo rozwiniętych.
Mimo wyżej w y m i e n i onyc h zas tr ze żeń po r ozu m i eni a po s iada j ą tak-że sze reg zalet. Gam fakt istnienia p o r o z u m i e ń stanowi ważny e l e -ment funkcjo nowania gospodarki światowej. W miarę u pływu czasu po-szerza się zakres dzi a łania porozum ień, także na sfery p oz arynko- we, np. ud z iela nie pomocy w formie d a r owi z n żywności. Również wraz z up ł y w e m czasu zwiększa się liczba su r owcó w i ar t ykuł ó w r o l n o s p o -żywc zyc h i również przetwo rzo ny ch , o bj ę tyc h porozu m ien ia mi, p r z y -kł adem czego może być P o r o zum ie nie Tekstylne. Istotny jest fakt, że p o r o z um i eni a te nie wpł ywaj ą na aut o nomię ich p o s z c z e g ó l n y c h uczestników.
Dalsze, ef e ktyw ne f u n k cjo no wan ie m i ę d z y n a r o d o w y c h por o z u m i e ń t o w aro w ych zależy od wielu czynników. Wyd aje się, że p o r o z u m i e n i a -mi powinna być objęta odp o w i e d n i o duża liczba towarów, w tym n a j -i st otn-i ejsze surowce (włącza jąc w to surowce e n e r get y czn e ) огаг gł ówne towary r o l n o s p o ż y w c z e .
O d p owi e dnia str u ktura p or o z u m i e ń po w i nna z ap obiegać w pł y w o m w y -n i k a j ą c y m z fluktuacji ce-n -na ry-nku światowym, p owinny one z a p o -biegać n a d m ier n ej fluktuacji.
Ko n iecz n e jest, w ocenie autorki artykułu, z a p ewn i eni e m o ż l i -wie sze ro ki eg o u działu w takich por oz um ien ia ch . Poz o s t a w a n i e poza ich n aw ias e m odd z i e l n y c h p aństw czy też grupy pa ństw o d g r y w a j ą -cych istotną rolę w ohr oc ie m i ę d zyn ar odo w ym, z góry p rz esą d z a ł o b y o ich niepowo dzeniu.
Ko n iecz n e także staje się uw z g l ę d n i e n i e zar ówno i nt eresów k r a -jów eksporterów, jak i int eresów kra j ów importerów, K tóre p o w i n -ny mieć zagwara nt owa n y dos tęp do źródeł zaopatrzenia.
Janina O z i k o w s k a - Z a w i r s k a
INT ERNATIONAL C OM MOD I TY A G R E E M E N T S , THE IR M E C H A N I S M S AND E V O L UT I O N \
The main aim of the article is analysis of the fun ctio ning of* commodity agreements. The analysis has been performed in the h i s -torical approach. The^first part of the article contains p r e s e n -tation of these agr eeme nts and their e vo luti on (since the time they were first introduced till the present time). In the second part, the authoress has p re sent ed main mec hanisms used in the agreements. A separate, third part is devoted to analysis of m e c hani sms
intro-M i na roiliiwe poro zumienia towarowe^ irh mechanizmy i_ewo_I_ucja _ £7 duced to the agr eeme nts with view to p r o tect ing interests of the d e v elop ing countries.
Ihe article ends with eva l u a t i o n of the agr eeme nts in force, including their neg ativ e and positive aspects. Ihere are also str esse d the conditions, which should be fulfilled by such pre- sent-day agreements.
