ZAGADNIENIE PODSTAWOWYCH BAZ SUROWCOWYCH PRZEMYSŁU MATERIAŁÓW BUDOWLANYCH W POLSCE

P 1l

Z

r

rJ

L

!Jr

·

D

~!'OL

O ale ZN\!

ZESZYT 9

~WRZESIEttł

ROK 1954

"Umłejętno~ci dopotąd są jeszcze próżnym wynalazkiem, może czczym tylko rozumu wywodem albo próżniactwa zabawą, dopokąd nie są zastosowane do użytku narodów. I uczeni potąd nie odpowiadają swemu powołaniu, swemu w towa-rzystwach ludzkich przeznaczeniu... dopokąd ich umiejętność nie nadaje fabrykom i rękodziełom oświecenia, ułatwienia kierunku postępu".

STANISŁAW STASZIC

MARIAN KAMIEŃSKI

ZAGADNIENIE PODSTAWOWYCH BAZ SUROWCOWYCH

PRZEMYSŁU .MATERIAŁÓW

BUDOWLANYCH W POLSCE

W

lELKI ROZWóJ BUDOWNICTW A, a co za tym idzie - przemysłu materiałów budo-wlanych, wymaga szczegółowej analizy jego podstawowych surowców występujących w kra-ju.

W niniejszym referacie* p<mliniemy f::.urowce roślinne, a także spośród surow<:!ów mineralnych kruszce różnych metali, uwypuklimy nato-miast rolę •surowców niemetalkznych, a zwłas;?;-. · cza surowców s~a1nych, które są podstawą roz-woju pnemysłów kamienia budowlanego i dro-gowego, budorwlanycll materiałów wiążących, przemysłu ceramicznego i s2lk.larskiego.

Surowce skalne odg·rywają również ważną

ro-lę w innych gałęziach przemysłów, np. chemicz-nego, cukrownkzego, hutniczego, odlewniczego, · co zmusza do kompleksowego ro~atrywall'ia ich wartośc·i w celu racjonalnego wyikorzysta-nia złóż. W zwią~ku z tym normy dla tposzcz.e-gólnych rodzajów surowca muszą odpowiadać istotnym wymaganiom odpowiedni·ch gałęzi

przemysłu i techniki i być ściśle powiązane

z krajowymi możliwościami.

Obszar Polsk1i jest w wysokim stopniu uprzy-wilejowany pod względem występowania su-rowców skalnych, które obok złóż węgla i wszel-kiego rodzaju rud stanowią niezwykle •cenne bo-. gactwo naszego pańSitwa. Rozmieszczenie i•ch

nie

jest jednak rownomierne na całym jego

teryto-rium. Pozostaje to w z,wiązku z budową

geolo-gi·czrną Polski, w której uwydatnia .się charak-. terystyczne zró-żnicowanie, ·polegając~ na tym,

że na obszarze Folski połudnliowej występują

*

Referat generalny III opracowany na Sesję Pro-blemową PAN dotyczącą zagadnień materiałów budo-wlanych, zorganizowaną przez Wydział IV P AN - Ko-mitet Inżynierii Lądowej.

skały magmowe, metamorficzne i .skały osado-we stanszych fonnacji geologioc::znych, natomiast obszar Folsiki północnej, niżowy, pokryty jest na

ogół grwbym płaszczem osadów najmłodszych czwartoTZędowy·ch, wśród których mogą nas in-teresować głazy narzutowe, żwiry i .piaski oraz surowce ceramiki czerwonej. Tylko tu i ów.dzie, jak IIllp. na Pomorzu Zachodni'm, na Kujawach i w rejonie białostockim spod płaszcza tego

wy-łaniają się utwory starsze, jak np. wapienie i margle juraj•skie i kredowe.

Ten ogólny schemat budowy geologicznej na-szego kraju daje nam już podstawy do pewnych ramowych założeń w za:kresie planowania pasz-szczególnych gałęzi przemysłu materiałów bu-dowlanych.

Omówimy je kolejno, biorąc za ·podstawę ro~ wa:żań trzy zasadnicze działy, a mianowicie:

l) kamienie ·budowlane i dro·gowe,

2) surowce przemysłu budowlanych materia-łów wiążących,

3) surowce przemysłu ceramicznego i szklar-skiego.

KAMIENIE BUDOWLANE I DROGOWE . ·xamienie budowlane i drogowe stanowią

bar-dzo dużą bazę, w której skład wchodzą różnego

rodzaju skały, odznaczające się różnym pocho-dzeniem, zmienną strukturą, odmiennymi włas­ nościami technologicznymi i różną barwą. U sy-tuowane są one przede wszystkim na obszarze Polski południowej, gdzie kilka regionów zasłu­

guje na szczególne wyróżnienie, jak: Dolny Sląsk, Góry Swiętokrzyskie, obszar krakowski i Karpaty. Zagadnienie będziemy omawiać od ;353

strony ·~óżilych gatmlltó~ kannenia budowiane-go i dopiero na ich

tle

uwydatnimy występowa­ nie goograficine. Pnegląd tych gatunków

ro:zr

~zniemy od granitów.

Granity

w

Po~ce występują w Tatrach i na · · Sląsku, zwłaszeza Dolnym.

Sprawa eksploatacjigranitu rtatrzańskiego

da-.tuje się od 1902 r., kiedy to 1ni. Dzieślewski . . wysunął projekt budowy kolejki linowej ·na

Świnicę, której jednym z .Celów miał być rwłaś-. nie tra!lSI.Port granitu. Projekt ten wywołał'

nie-słychaną burzę i podział opinii publicznej, jej

· część wszelkimi siłami dążyła do O'balell!ia

pro-. jektu. Jednym z argwnentów było poddawanie w wątpliiwaść wartości granitu tatrzańsk~ego

jako materiału budowlanego i drogowego. Wórw-. czas

to

Morozew1cz, ówczesny profesor Uniwer

-sytetu Jagiepońskiego, stanął w obronie jaikości

·granitu tatrzańskiego i stwierdził ;na podstawie rwsz.ech.strorunie ·przeprowadzony-ch studiów, że

jest on materiałem dobrym i istnieje wiele pun-któw, gdzie eksploatacja ze względu na jakość skały i' .położenie terenu byłaby możliwa.

Pod-kreślił on jednak konieczność ochrony przyrody Ta.tr. I ta idea zwyciężyła. Na[€:ly stwierdzić, że w polskiej części obszaru tatrzańskiego nie

·ma .kamieniołomów granitu, a tylko przez ;pe-. wien okres czasu wykorzystywano

nagro.madzo-nę w dolinach potoków różnej wielko.ści głazy, .

np. przed 1939 r.

w

!pOtoku S.ucha Woda, z któ-rego użyto granitu między hinymi do

wyfbruko-Strzegom - wtJdobywanie granitów (fot.

s

:

Mucha). · wania drogi z Zakopanego do Kutnie, a również · · 6tosowano

w

formie zwyikle małych ciosów kon-.. strukcyjnycił w miejscowym podhalańskim bu-downictwie miejskim i mostuwym. Eksploata-cja ta powodowała jednak duże miszezenie m?odni-'ków leśnych, kosz.t wydobyci~ tald'ch .głazów był

bardzo wysoki i ostatecznie ten typ eksploataeji ·granitu tatrzańskiego został całkowicie

zanie-. chany. Zamiast granitu w budownictwie Zako-panego i Podhala wprowadza się piaskowiec pły­

towy, pochodzący z miejscowych złóż fliszu

·podhalańskiego. .

.~ . Granit tatrza'ńlski rekompensują dziś

wsrpania-łe zło'ża ·granitowe Sląska, mają-ce szczególnie

duże maczenie dla naszego budownictwa.

Mooe-' .... :·

Strzegom - transport kamienia (fot:. S. ·Mucha).

my tutaj wydŻielić trzy ich zasadni-cze masywy',.; a rriianorwide Strzeg<»nia i

-

Sobótkti

,

Strzelina ·· .·• i Karkonoszy·. ·

Z wymienionym masywów na pierwszym .• :niiejscu należy uwzględnić masyw Strzegomia i Sobótki, ;położony na południowy wschód od

Wrocławia. Głównvm ty.pem jest tu· granilt

sza-. ry, czasem o lekkim różowawym, czasem znów zielonawym odcieil'iu, oo uwydatnia się dobrze na elemenrtach polerowanych. Zasadniczo jest on średnioziarnisty, ale niekiedy · wykazuje

przej:ścia do odmian drobnoziammtych, cenio-nych zwłaszcza jako materiał brUkowy. Głów;...

nie·jednak granit. tego masywu majduje zasto-.sorwanie · w ibudowni'Ctwie al"chi.tekto:nli·cznym i w duży$ robotach inżynierski!Ch. Różne .

ele-·menrty z granitu strzegomskiego spotykamy w wielu miastach Dolnego Sląska z Wrocławiem

na czele. Ostatnio znajduje on· coraz więklsze za-:-stosowa.nie na terenie odbudowującej się Pol-. ski, jak np. w Warszawie, gdzie z tego gi'all!i.tu · wyktmano cokoły gmachu Centralnego Domu Partii, gmachu PKPG, ·kolumnę Zygmunta itd . Znajdujemy go niekiedy daleko poza obszarami Pol.ski, stanowi on bowiem istotnie :niemvy'kle cenny materiał.. Odznacza się wysokimi włas­ nościami technologicmymi, dużą odq:>omością .na procesy wietf?;enia, doskonałą oddzielnością, przebiegającą w trżech ki.erurikach, która

w

wy-sdkim sto.pn'iu ułatwia eksploata·cję i obróbkę

.

; .

. ·.

:

skatY,

oraz

dUżą

'

~atilóś~ią

<lo 'szlifow&tla i

~

.. · · ·· Jerowania. Jego ujemną stroną,.

z

pUnktu

widze-.nia kamienia dek()racyjnego, jest małe urozmai-. cenie ba:vWy.

Masyw Strzelina rozciąga się 111a porudnie od Wrocławia. Na powierzchni odsłania się 0!11 przede wszys~ w swej północnej części, koło

.. Strzelina, Białego Kościoła i Gębczyc. Na szcze-. · :gólilą uwagę żasługuje naj·bli'ższy rejon StrzeU-na, gdzie majduje się jeden z największych ło­

> mów· gr~itowych Europy. Występuje tu rów-.. nież granit barwy szarej, . a raczej jasnoszarej

o ładnym niebieska_wym odcieniu, ale w

porów-. riani.'L\ do przeciętnych odmian . Strzegomia bar-.. dziej drobnoziarnisty. ·Posiada on również dosko-nale zaznaczającą się trójkierunkową oddzielność .·. . iwysokie-własności technologic~ne. Dąje się

db-. ·_ o_: b~e obrabiać ręcznie i mas'Zynowo, a także do-.. brze się szlifuje i poleruje .

. Zastosowanie grand.

tu

strzelińskiego j

e.st

r&w~

. nież bardzo szerokie, tak w zakresie robót

budo-włanycłi, jak i inżynierski-ch, ale przede wszyst-kim.. produkt~,je się tutaj materiały drogowe, · zwłaszcza !brukowe i krawężnilld. Nadaje się on · również na walce do celów oprzemysłowych.

Ma-. syw Kartkorwszy tylko częściowo ·znajtluje się

:~ ~anicach Polski. Granit tego mas:Ywu różni się w dużym stopniu. od szarych granitów strze-gomskich i · strżelińskich. Różnice uwydatmają

się w barWie, strukturze, a także we

własnoś-StTzelin - widok ogólny kamieniołomu (fot. S.· Mucha). dach techoologicznych. Posiada on na ogół

bar-wę różową lub szaroróżową i wykazuje przeważ­

nie ·strukturę rpOrlirowatą, polegającą na wystę­ .· powaniu .auż~ch ikrysomałów różowego skalenlia,

tkwiącego· w · średnioziamis'tej masie skalnej.

Odmacza się słabszą oddzielnością· i w ręcznej

óbróbce jest dość trudny.

w

obrólbce maszyno-wej, a także przy szlifowaniu. i poleroWaniu nie

-nastręcza trudności, daje ładną · okładzinę,

co

·możemy Obserwować na ·budynkach Placu Kon.-stytucji w Wamzawie. W tej chwili

granit

ma-sywu Karkonoszy jest eksploatowany głównie w

kilku wyrobiSkach rejonu ·szklarskiej Poręby.

· Swego czasu czynne były i inne łomy o '2ln.acze-niu zresztą -seumoWym. i lokalnym, w rómycll

·~--... ___________ :.... ________________ _

Krvnłca - . kamieniołom (fot; H. S\Of&ińskł) •

miejscowościach powiatu jeleniogórskiego, jak: K~i, Łomnoica, Bukowiec, Janowtice

Wiel-kie, Czarne, Maciej owa,· Cieplice-Zdrój· itd. :Prócz wymienionych masywóW mamy jesZ'CZe na Sląs:ku kilka mniejszych intruzji granilto-wych. Znamy je np. z okolicy· Nieradowic

w

po-wieCie Grodków oraz w Sławnicwicach i Na-dzi.ejo·wie koło Nysy na Sląsku Opolskim. Wy-stępują tt.Jtaj granity jasnoszare, zbliżone do gra-nitów strze'l.ińskicll. Na uwagę żasługuje rów-. nież mała intruzja czerwonego granitu, znajdu-jąca się w okolicy Kudowej, wreszcie

wspom-·nieć należy o wielkim masywie łużyckim,

lktóre-go wschodnia część hrzeżna.wkracza w .okoli'Cy Zgorzelca w granice Polski. Spotykamy go w · szeregu wystąpień na prawym brzegu Nysy Łu­

życkiej, gdzie tworzy jasnoszare, zazwyczaj śre­ dnioziarniste odmiany.

Sjenity. Właściwościami i zastosowaniem.

upo-~bniają Się do granitów sjenity. Znajdują się

one wyłącznie na Dolnym SląSku

w

dwóch re-jonach, a mianowicie w okolicy Niemczy oraz

w

masywie, rozciągająeym się między Kłodz­

kiem a Złotym Stokiem. W •tej chw:iłi nasze bu-downictwo -główną uwagę zwraca na sjenity w okolicy Niemczy, gdzie są .one eksploatowane w lci'lku pooktach, a zwłaszeza

w

Przedborowej i Koś.minie. Skały ~ tworzą w porównaniu do granitów Odmiany ciemniej zabarwione, zwY-kle ·ciemnoszare o mniej lUb więcej· zaznaczających . się białych kryształach skalenti. Niektóre od, ...

miany, zwłasz.cza z Kośrn-ina, odznaczają się cha-rakterystyczną Strukturą porfirowatą,

z

uwy-datniającym'i się dużym:i kryształami ·białych

skaleni, dobrze podkreślonymi na plytach wypo-lerowanych; Odmiana ta daje ładne efekty przy

·bezładnym ułożeniu tych ziarn, natomiast efekt maleje, jeśli ~arna układają się ikienmkowo.

·• • !

Musi. więc być przestrzegana selekcja materiału

w kamieniołomie.

Zarówno sjenity z Przedborowej, jak i z Koś­ inim.a dają się dobrze szlifować i ;polerować, a obróbka i'Ch jest dobra, ·choć nieco trudniejsza niż granitów śląskich. Zastosowanie ich jest dość duże, a szczególnie nadają się do wszelkich robót budowlanych w wykonaniu polero;wanym.

Były one dawniej przeważnie stosowane do

wY-robu pomników i nagrobków. W Polsce Ludowej znalazły daleko większe zastosowanie, między innymi ze sjenitu z Przedborowej wykonano schody profilowane i polerowane w gmachu Rady Państwa w Warszawie.

Sjenłty, ogólnie rzecz biorąc, mają :m1acznie

mniejsze znaczenie w porównaniu z granitami. J~t to spowodowane mniej~SZym rozprzestrze-nieniem geograficznym i nieco gorszymi włas­ nościami technologicznymi.

' : Gabro. Jeszcze mniejszą rolę odgrywa w Pol-S.Cegabro. Skała ta znajduje się na obszarze Dol-nego śląska, w rejonie So:bótki oraz w okolicy J5ciwej Rudy. W obu rejonach spotykamy się

z dużą ro.zmai1:ością odmian zarówno ·pod wzglę­

dem struktury i składu mineralnego, jak i wtór-nych pl'2eobrażeń. Dotychczas są one stosowane niemal wyłącznie na kamień łamany i tłucze1'i drogowy, czego ·przykładem jest kamieniołom

w Słupcu koło Nowej Rudly. N a ogół są one

dość trudne w -obróbce, można jednak

przypusz-czać, że ni~które odmiany mogłyby po

wypole-rowaniu znaleźć zasrosowanie jako cenny ma-teriał dekoracyjny. ,

Poza wym1enionymi skałami magmowymi

głębinowymi należy zwrócić kolejno uwagę na

skały wylewne, Hczni,e w Polsce reprezentowane i mające znacznie większy zasięg w porównaniu

do .skał głębinowych. Wys1:ępują bowiem nd.e

tylko na terenie Siąska, ale r-ównież znane są z obszaru krakowskiego i Pienin, a także, choć w •bardzo -skromnyra zakres-ie, znajdują się na terenie Gór Swiętokrzyskich.

Skały wylevme dostarczają naszemu

drogow-nictwu i robotom betoniarskim wiele różnego rodzaju kruszywa, a wyjątkowo znajdują zasto-sowanie przemysłowe.

Wśród Sikał wylewnych należy wymienić por-firy, diabazy i melafiry, bazalty i andezyty.

Porfiry występują w o·bszarze krakowskim i na Dolnym śląsku. W obszarze krakowskim

odsłaniają się one koło Krzeszowic. Używane są

niemal wyłącznie do celów drogowych, dostar-·czając różnego rodzaju kruszywa, a tak2le kosrtki

brukowej. Przy zastosowaniu do budowy na-wierzchni bitumicznych należy zwrócić uwagę

na świeżość skały i na te odmiany, które nie

wykazują zdolności emulgują'Cych lub wykazują

je w minimalnym stopniu.

Na Dolnym śląsku występują ,porfiry w dwóch . rejonach, mianowicie między Kłodzkiem i

Ka-mienną Górą oraz w okolicy Złotoryi, Lwówka

i Jawora. Zastosowanie ich jest podobne jak porfiru z okolicy Krzeszowic, ·z tym że !Produk-cja kostki odbywała się tylko wyjątkowo.

Diabazy i melafiry występują przede wszylit-kim w okolicy Krzeszowic oraz na Dolnym Sląs­ ku w tych samych rejonach co .porfiry. Są to

skały, które zabezpieczają przede wszystkim

produkcję kruszywa wszelkiego rodzaju i na te

cele są głównie wykorzystywane. Diabazy wy-stępują również w Górach Swiętokrzysk:ich, w

okoli·cy Łagowa. Są one jednak na ogół silnie

S!Pękane i wykazują znacznie posunięty proces

wietrzenia. W latach 1936-1937 ,były one przez krótki_s:zas eksploatowane na cele droogowe.

Podofbnie jak diabazy i melafiry, tak i

bazal-ty stanowią bardzo ważną, może najważniejszą

bazę surowca do produkcji różnego rodzaju

kru-szywa. Poza tym bazalty, a także diabazy i me-lafiry mają szczególną w tej chwili wartość ze

względu na problem leizny kamiennej. Posiada

ona doniosłe znacz,enie, zezwala ,bowiem na

zmniejszenie w pewnym stopniu zużycia żeliwa

i niektórych odmian stali.

Bazalty występują na Sląsku i to zarówno Dolnym, jak i Górnym (Opolslcim). TwOTzą one wschodni kraniec pasma wylewów bazaltowych,

rozciągających się od Nadrenii poprzez całe

te-rytorium Niemiec i następnie Sląska aż do oko-licy Opola i Głuhczyc.

Bazalty grupują się w kilku rejonach i tak

idąc od WISchodu możemy wymienić okolicę

Opola, Głubczyc, Niemodlina, Grodkowa, Niem-czy, Lądka Zdroju, Strzelina, a przede

wszyst-kim zachodnią -część Dolnego Sląska z

powiata-mi Legnica. Złotoryja, Lwówek, Lubań i

Zgorze-lec.

Wśród bazaltów dolno-śląskich można

wy-dzielić kilka odmian. Są one zazwyczaj bardzo

twarde i odporne na procesy wierzenia i więk­

szość z nich wykazuje bardzo dużą

wytXzyma-łość na ścmkanie, dochodzącą nawet do 4600

kg/cm2• Ujemną ich stroną jest zaznaczająca się

tu i ówdzie zgorzel. To ·chorobowe zjawisko,

po-legające na pokrywaniu się bazaltu ·białymi lub

niebieskawymi plamkami i włoskowatymi spę­ kaniami, powodującymi ostatecznie rozpadanie

się skały w gruz, Jest wysoce niekorzystne. Na

ogół występuje to zjawisko w górnych partiach bazaltów, ale niekiedy można je obserwować j w strefach głębszych.

Andezyty występują na ob!5zarze Pienin. Poza drogo'W'llictwem wzbudzają one w tej chwili du-że zainteresowanie jako materiał kwasoodpom.y.

Skały metamorficzne w budownidwie i dro-gownictwie odgrywają rolę podrzędną i mogą

mieć zasadniczo lokalne znaczen~e. Występują

one na obszarze Tatr, gdzie jednak eksploatacja zarówno ze względu na potrzebę ochrony przy-rody, jak i ze względów komunilkacyjnych nie może być brana pod uwagę, oraz na Dolnym

śląsku. Spośród skał metamorficznych,

pomija-jąc marmury, o których dalej będzie mowa,

za-sługują tu na uwzględnienie niektóre ich rodza~

je, jak np. granitognejsy, gnejsy i amfibolity.,

Skały te występują na znacznych obszarach w;

Górach Izernki·ch, gdzie tworzą :północną osłonę granitowego masywu Karkonoscy!

w

G<?:raęł:!. ą.Q..,

wich i Orlickich, w masywie górskim

Śnieżni-.ka, w okolicy Strzelina itd. ·

Wiele starych ·budowli na Dolnym Sląsku, a także wiele mostów, np. w .powiatach Wał­

brzych, Dzierżoniów i Ząbkowice Sląskie,

wy-konano z gnejsów dolno--śląskich. Te same skały

i amfibolity używane są też lokalnie jako dobry

· tłuczeń drogowy. I oh łomy -czynne są przeważ­

n ~e sezonowo .

. Spośród skał metamorficznych zasfugują też na uwagę serpentY1111ty, występujące na Dolnym Sląsku, przede wszys1Jldm w okoUcy Ząbkowic

Sląskich i Niem.czy oraz koło Sobótki. Obser-wujemy ·tutaj różne odmiany, wśród których

wyróżniają się odmiany twarde, lokalnie i

okre-sowo używane w postaci tłucznia do celów

dro-gowych, oraz odmiany, których wartość użytko­

wa polega na niekiedy pięknej zielonej barwie

w różnych od.cieniach, zdolności do polerowania

i niedużej twardości. Moglyby one znaleźć

zasto-sOwanie w budownictwie jako kamień ozdobny

· głównie ze względu na małą odporność na

pro-cesy wietrzenia, w dekoracjach wewnętrznych,

a także jako materiał do wyrobu drobnych przed.rniotóyv przemysłu artystycznego.

Z powyilszego przeglądu wynika, że skały

krystaliczne, a więc zarówno skały magmowe,

jak i metamorficzne nie są równomiernie ro-z-mieszczone na całym terytorium kraju. Przede wszystkim uwydatniają się one w budowie geo-logiemej Dolnego Sląska, mając w innych

re-giona-ch Pomki rolę zu:pełnie ~podrzędną. Tym

bardziej więc musimy ;pamiętać o ró2lnego ro-dzaju skałach osadowych jako o. kamieniu

bu-dowlanym i drogowym. Spośród nich

sz.czegól-n~e ważne znaczenie mają piaskowce i wapie-nie.

Piaskowce występują przede wszystkim

w trzech obszarach, a mianowicie w Karpatach fl'lJSzowych, w Górach Swiętokrzysikich i na śląsku.

Kanpaty fliszowe zbudowane są :re skał

osado-wych o bardzo zmiennym wykształ-ceniu. Są to

· głównie piaskowce, występujące . na przemian

z łupkami. ilastymi i zlepieńcami, rzadziej mar-glami i podrzędnie wapieniami.

Piaskowce występują w różnej grubości ławi­

cach, odznaczają się bardzo zmiennym

uziarnie-niem i różnego rodzaju spoiwem. Pod względem

geologicznym utwory fliszu karpackiego

odrpo-wiadają kredzie i starszemu trzeciorzędowi.

W literaturze piaskowce karpackie znane są pod

różnymi nazwami, zazwyczaj geograficznymi. W formacji kredowej wydzielamy więc np. pias-kowce grodziskie, lgoakie, godlul.skie, istebniań­ skie, w trzeciorzędzie zaś mogą nas interesować

piaskowce cię:żlkowiokie, k:rośrueńskie i ma gur-ski e. Nieco odrębny charakter ma flisz podhalań­

ski, rozciągający się między Tatrami a pasem

. skalek pienińskich, do którego należą piaskowce płytkowe, używane obe'Oilie w budownictwie Za-kopanego.

.""

Dąbrowa kolo N. Sącza-piaskowiec (fot. H. świd~iński)

Fiaskowce karpackie zależnie od swych cech

petrograficznych, a szczególnie w zależności od

jakości i ill.ości spoiwa; od wielkości Ziiama i

gru-bości warstw znajdują zastosowanie jako

:ka-mieii. ciosowy bądź też jako materiał drogowy,

zwłaszcza jako kamień łamany na podkład i

tłu-czeń. ·

W Gótach Swiętokrzyskich i obszarach do nich przyległych mamy do czynienia z rómymi typami piaskowców, przynależnych do rórżnych

for.macji geo.Jogkznych. I tutaj również zazna-cza się duża :zmienność w obrębie piasko-m:ów,

polegająca na różnym rodzaju spoiwa i zmiennej

jego ilości, na r(xl;nej wielkości ziarna •i zmien-nym stanie zachowania skały, co powoduje w

re-zultacie odmienne własności techniczne.

Możemy je ogólnie scharakteryzować w ten

sposób, że piaskowce paleozo·i-czne, przede

wszy-. stkim kambryjSkie i dewońskie, zazwyczaj

kwarcytowe, mają zastosowanie przede

wszyst-kim do eelów drogowych, a także wzbudzają

za-. dnteresowanie jako surowiec w produk-cji

dyna-sowych mate:r:iałów ogniotrwałych, natomiast

pozostałe piaskowce, występujące zwłaszcza w obrzeżeniu Gór świętokrzyslri:ch, należące głów­

cie do -różnych poziomów triasu i jury, używa­

ne są powszechnie jako kamień ciosowy w

bu-downictwie.

Wśród piaskowców kwarcytowych, używa­

ny-ch do celów drogowych, zasługują na

szcze-gólną uwagę WS!pomnian.e wyżej piaskowce

kambryjskie. Odznaczają się one dużą

wytrzy-małością na ściskanie i niekiedy wysoką

zawar-tością Si02 • Z nich są zbudowane Lysogóry, a

także pasmo górskie obejmujące góry:

Jeleniow-ską, Szczytniak, Witosławską oraz Trus.kolaską. Szczególnie jednak interesuje nas w tej

cllwi-li rejon Wiśniówk!i Małej i Dużej koło

Kajeta-nowa, gdzie są na dużą skalę eksploatowane

ja-ko materiał drogowy, a odmiany o wysokiej za-357

wartości Si02 do celów przemysłu materiałów ogniotrwałych.

Piaskow~e kwarcytowe dolno-dewońskie ·na

ogół ustępują ,piaskowcom kambryjskim. Są one eksploatowane przede wszystkim w Barczy

pod-Zagnańskiem, gdzie w-chodzą w skład pasma klonowskiego. Stanowią one przedmiot zainte-resowania głównie naszego drogownioctwa.

Spo·śród piaskowców ciosowych na szczególną uwagę zasługują piaskowre o'bejmujące swym

wvstępowaniem znaczne Oibszary położone na póJnocny zachód od. Gór Swiętokrzyskich, a

tak-że rez.ciągające się wąskim tpasem wzdłuż Ka-miermej od Skarżyska do Ostrow-ca i dalej w

kierunku południowo-wschodnim. Piaskow~e te

znajdują slę na ,pogrankzu triasu i jury. Kla--sy-cznym ich ;przykładem jest powszechnie

zna-ny pia.sk9wiec szydłoWi.ec:ki. Jest on zazwyczaj drobnoziarnisty. Daje się doskonale o:bratbiać za-równo ręcznie, jak i m~ani-cznie oraz łatwo :pi

-łować na .płyty. Po wydobyciu jest mięklti i do-piero z czasem twardnieje. Dzięki tym zaletom i ładnej jasnokremowej barwie stanowi pias ko-wiec szydłowiecki wyśmienity materiał cioso-Wy, powszechnie używany do wyrobu :płyt, ko-lumn, nagrobkÓW, a także do różnych robót or-namentacyjnych i rzeźbiarsldoch. Fiaskowiec

szydłowiecki używany jest od kilku stuleci do

różny-ch robót budowlanych. Spotykamy go w

bardzo wielu .zabytkowych i współczesnych bu-dowlach, szczegóLnie Warsz.awy, Krakowa i in-nych miast Polski.

Podobne do szydłowieckiego są piaskowce eksploatowane, zresztą na mniejszą skalę, np.

w Kunowie, Rogowie, Starachowicach, Groma-dzicach, Dołach Biskupich itd. Odpowiadają one

ściśle piaskowrowi szydłowieckiemu, bądź też

są do niego Zbliżone wiekiem. Razem tworzą one niewyczerpalne zasoby i możliwości wielokrot-nego zwiększenia ich wydobycia.

Omawiane .piaskowce są już i>becnie na

wiel-ką skalę eksploatowane zwłaszcza w Szydłowcu

i naj•bliższej jego okolicy, gdzie w ,porównaniu ·

do okresu ;przedwojennego ;produkcja znacznie

została zwiększona. Zaspokajają one w dużym

stopniu potrzeby naszego budownictwa, co

można dobrze zaobserwować szczególnie w roz

-budowującej się Warszawie: np. w elewacji

cem.-tralnego ·domu PZPR, cr.y też w licznych

gm.a-chach

na

placu Konstytucji. Są one też używa­ ne do wyrobu materiałów ściernych na cele przemysłowe i gospodarcze.

Odmienny charakter mają piaskowce do lno-triasowe, występujące w północnej części Gór Swiętokrzyslcich. Są one zazwyczaj czerwone,

ciemnowiśniowe, różowe lub bruna1ne,

zazwy-czaj gruboziarniste. Dają się one również dobrze

obrabiać i stosowane są powszechnie do różnych

kamieniarskich robót budowlanych. Niektóre

· odirniany używane są poza tym na wykładki do

~pieców hutniczych, na wanny kwasoodporne,

ja-ki> ikarnienie młyńskie itp. Dolnotriasowe

pias-. kowce czeJWone wydo:bywane są głównie w

o.ko-353

licy .TumHna, Zagnańska, Suchedniowa, Wą­ chocka i Wierzibnika.

Kilka słów jeszcze należy poświęcić

piaskow-com kredowym z piętra albu, majdującym się już po prawej stronie Wi1Sły. Są to skały kwar-cytowe, bardzo twarde i zwarte, barwy białej. Przez dłuższy czas były one wydobywane w

No-wej Wsi koło Ra-chowa do -celów drogowych oraz

regulacji Wisły.

Na obszarze Sląska piaskowce występują

· również w różnych formacjach geologicznych,

a!le najważniejS'z.e z nich to piaskowce

górnokre-dowe. Odgrywają one bardzo dużą rolę w

prze-mvśle kamieniarskim. Są stosowane głównie ja-ko kamień ciosowy, a do różnych celów budow-lanych •były używane nie tylko na terenie

daw-. nych Niemiec, ale również w wielu innych

kra-ja-ch Europy i Ameryki. Nadają się one do róż­

nych robót ciosowy-ch gładkich i profilowanych,

.a również na odkładziny. Niektóre odmiany ·znalazły zastosowanie do celpw

ornamentacyj-nych. Używane są również do :produkcji kształ­ towanych materiałów ściernych.

Górnokredowe piaskowce ciosowe występują w dwóch rejonach, a mianowicie w okolicy Bo-lesławca, Lwówka i Złotoryi oraz w okoli-cy Kłodzka w Górach Stołowych. Wiele kamien1o-. łomów, np. w pierwszym podanym rejonie w Warcie Bolesławieckiej, Zerkewieach i

Rakowi.-cach Małych oraz w rejonie Kłodz!ka w miejsco-wościach Radków, Wolany, Szczytno, Łęży-ce i Wambierzyce dostarcza i dzi:siaj doskonałego

materiału :budowlanego do szeregu odbudowu-jących się miast Folski z Warszawą na czele.

Podobnie jak w Górach Swiętokrzyskich, tak

'i na Dolnym Śląsku wy!tępują piaskowce czer~

-wone, le-cz wiek ich jes.t inny, odnosimy je

bo-'wiem do formacji ,permSkiej. Odznaczają się one dUżą zwięzłością. Nadają .się do różnych robót konstrukcyjnych i budowlanych i znalazły

istot-nie znaczrne zastosowanie :przy budowie wielu

··mostów i tuneli, a także w licznych budowlach

na terenie Dolnego Sląska. Przykładem ich

eks-ploatacji może być kamieniołom w Słupcu koło

Nowej Rudy. ·

Wymienione piaskowce kredowe i (permskie

nie wycrerpują możliwości wykorzystywania

gospodar{;zego piaskowców na obszarze Śląska.

Zwróćmy np. jeszcze uwagę na piaiSkowce

kar-bońskie, towarzyszą-ce pokładom węgla

kamien-nego zarówno w górno-śląskim, jak i

dolno-śląskim zagłębiu węglowym. Dzisiaj rola ich

jest znikoma albo żadna. Swego czasu jednak

były one dość intensywnie eksploatowane i u:ży­

w~e lokalnie, oo możemy stwierdzić w różnych

o~wktach bud~W'lanych i inżynierskich

wyrnie-ntonych Ok:ręgow przemys~owych.

Na tle powyższego zestawienia możemy

wy-ciągnąć jeden zasadn:czy wniosek. Na terenie Polski znajdują się ,potężne zasoby piaskowców

o znaczeniu budowlano-inżynierskim i

przemy-słowym, które mogą zaspokoić wszelkie

zapo-. trzebowanie krajowe, a nawet w pewnych

'.

'

; ..

·wilpie:nie.i· marmury

stanowią, padobnie jak

piaskowce, .. cenny materiał dla budownictwa. Wapienie zostaną 'hardziej szczegółowo omówio-ne później, przy opiSie bazy surowcowej mate-•

riałów wiążących.

W

tej chwili zwróćmy jedy-nie uwagę na kh odmiany mające znaczenie w budownictwie, przy czym szerzej omówimy mat,mury.

Włiściwe marmury jako skały, iktóre uległy

pro-Cesom metamorfizmu, znamy jedynie

z

ob-szaru Do1n·ego i Górnego śląska, gdZie tworzą . r.ó2m.ej wielkości wkłady wśród łupków krysta-licznych. Są one czysto wapniste 'bądź też dolo-mityczne, a nawet w pewnych przypadkach ma-ją charakter dolomitów o wysokiej zawartości MgO.

N a Górnym śląsku naj:bardziej znane, o

kB-ku wiekowej tradycji, jest złoże marmurów w rejonie Sławniowic koło Nysy. Tworzy on

sze-reg pdmian od białej poprzez jasnoszarą,

nie-bieskawoszarą do brunatnej, s,powodowanej

wpryśnięciami biotytu. Marmury te znalazły za-stosowanie jako okładziny, płyty posadzkowe, kolumny, schody, kominki, płyty rozcmielcze itd.

Wykazują one dużą na ogół zawartość CaCOa w swym składzie chemicznym. W zwiąZku z tym odpadki, ·PQwstałe przy obróbce ·bloków oraz

części surowca nie wykorzystane do o'bróblci, Wypal!łne były na wapno. Były tu swego ·czasu czynne dwa pieoe wapiennicze. ·

· Z obszaru Dolnego Śląska ~budzają zainte-resowanie złoża mannurów właściwych z oko-licy Lądka-Zdroju. Złoże to rozciąga slę w gra-nicach powiatów Bystrzyca Kłodzka i Kłodzko wśród gnejsów i _łupków łyszczy:kowyeh w

for-_mie pasma, w którym marmury wystęP4ją wys-powo, tworząc większe i mniej,sze wkłady.

Pas-Januszewice kolo Krakowa ..:... kredG na wapieniu ska-listym (fot. H. Swidziński).

Jura krakowska-wapień orogeniczny (fot. J. Janczyk).

mo to ro~po,czyna się

w

okolicy Starej Morawy i Stronia śląskiego i ciągnie się w kierunku

północno-zachodnim przez Rogóżkę, Ołdriycho­

wice Kłodztk1e do Zelazna.

W

części

parudnio-wej, obejmującej łomy w Stroniu śląskim i Ro-góżce, występują marmury o dużej zawartości

CaC03, natomiast w części północnej są one

w wielu przypadkach silnie zdolomityzowane. Szczególne znaczenie. ma złoże w Stroniu Sląs­ kim, gdrie w tej ·chwili wydobywa się zasa~i­ czo dwie odmiany, znane w przemyśle kamie-niarskim pod nazwą ,,Marianna biała" i "Ma-rianna zielona".

Zasługują poza tym na uwa~gę złoża marmu-rów, znajdujące się np. na...- południe od By-strzycy Kłodzk:ej w Różance, w. Przewarnie

ko-ło Strzelina, w Czarnowi·e i Rędzinach koło Ka-miennej Góry. W Rędzinach mamy do czynienia z bar-dzo czystymi dolomitami, używanymi do produkcji szkła i porcelany.

Duże złoże marmurów znane jest z rejonu Wojciesz.owa !koło J,6J..eni.ed Góry. Stanowi ono

jedną z wychodni pasa wapieni kambryjskich

znajdujących się w okolicy Jeleniej Góry i Boi-kowa. Wapienie te są. na ogół bardzo czyste,· o dużej· zawartości CaC03 , przeważnie drohno-żiarniste, występują tu jednak i odmiany dolo-·

mity·Q.Zne, a nawet czyste dolomity.

Marmury z Wojcieszowa i okolicy były swego czasu :przedmiotem intensywnej eksploatacji

zwłaszcza dla .różP_ych okazałych budowli w Pocz.damie. Ich cechą korzystną jest łladna barwa i duża zdolność do polerowania, ujemną stroną są nieprawidłowe spękania i szczeliny, które utrudniają ·możliwości otmymywania

większych bloków i płyt, a także mała odpor-ność na dZiałanie czynnikóW atmosferycznych.

Wymienione marmury śląskie nie ograniczają

naszych możliwości w zakresie kamieni dekora-cyjnych typu węglanowego .. Należy zWTócić

jeszcze uwagę na różne złoża wapieni występu­

jących w Polsce centralnej, które możemy

trak-tować jako marmury w sensie handlowym. Ten tY!p marmurów od dawna ceniony jest w naszej

architekturze i rzeźbie, a przede wszystkim te

odmiany, które występują w okolicy Krakowa i K:ielc.

Marmury krakowskie to wapienie dewońskie i kartbońslcie. Z pierwszych jest szczególnie ce-niona odmiana czarna, znana z Dębnika, której

łomy czynne były już w XV wieku. Z okolicy Krakowa interesujące są również marmury bar-wy brunatnej z Racławic i odmiany do nich po-dobne, odsłaniające się w okolicy Czernej oraz marmur żyłowy barwy różowej z Paczółtowic.

W obszarze iJ:tieleckim możemy wydzielić dwa

zasadnicze typy marmuTów: pokłaoowe i żyło­

we. Do pierwszych zalicza się przede wszystkim wapienie dewońskie, których wzoreystość

po-chodzi .głównie od różnych szczątków

organi<YZ-nych a także od użylenia białym lub ba.rwnym kalcytem. Tego rodzaju marmury znamy OJP.

z miejscowości Szewce, BolechoWice, Sosnówka

i Barwinek. Również niektóre wapienie juraj-skie, jak tllp. ·z Marawicy, oraz zlepieńce

cech-sztyńskie znalazły zastosowanie jako kamień

de-koracyjny, czego klasycznym pmy:kładem d,la

tyoh ostatnich może •być popularna "Zygmun-tówka'", odznaczająca się charakterystycm.ym

wzorem dzięki różnorodnym otoczakom skał

ob-cych, spojonych czerwonym lepiszczem.

Marmury żyłowe w porównaniu do marmu-rów !pOkładowych występują w ograniczon~h

ilościach. Tworzą one wśród tych ostatnich

wy-pełnienia ~zelin uskokowych. Odznaczają się

niekiedy pięknym rysunkiem i barwnym,

efek-townym użyleniem. Przykladem ich może być

maTmur zelejowski, stanowiący surowiec o

wy-sokich walorach artystycrz.nych. Prócz :powyż­

szych wapieni, mający,ch charakter kamieni

de-koracyjnych, należy jeszcze zwrócić uwagę na

inne wapienie, które znalazły zastosowanie

w budownictwie. Do nich należy zaUczyć, mię­

dzy innymi, wapienie górnojurajskie, rozciąga­

jące się od Krakowa w kierunku północno-za­

chodnim, jako tzw. pasmo krakowsko-wieluń­

sk.ie. Wyróżnić tu można kilka charakterysty~z­

nych poziomów, z których szczególnie

interesu-jące dla ·budownictwa są wapienie skałirste, tak · często spotykane w postaci białych bloków

z uwydatniającymi się bułami krzemieni, w róż­

nych zabytikowych i współczesnych budowlach Krakowa. Odmienne pod względem

technolo-gicznym są wapienie płytowe, eks4>loatowane

np. w Zalesie koło Krzeszowic, odznaczające się dużą podatnością do obróbki zarówno ręcznej,

jak f maszynowej. WykaZ!Ują one dohrą

oddziel-ność płytową i prawie zupełny brak krzemieni.

Stanorwią jednak materiał porowaty, o dużej

na-siąkliwości, nieodporny na działanie czynników

360

atmosferycznych, nadający się wyłącznie do

sto-sowania wewnątrz budynków. .

Nie jest jeszcze należycie ustalona wartość odmiany wapienia juTajskiego, eksploatowanego

w Siedlcu koło Złotego Potoku i używanego na

licówkę. Zagadnienie jego dalszej eksploatacji

musi być szczegółowo rozważone, przy czym

na-leżałoby wziąć ·pod uwagę wszystkie argumenty

przemawiające za, jak i przeciw jego użytkowa­

mu.

Do celów budowlanych eksploatowane są również niektóre odmiany watpieni triasowych

obszaru górno-śląsko-krakowskiego, ale

szcze-góln:ie interesujące są ściśle pod względem

gro-logicznym związane z nimi dolomity. W tym

względzie ceniona jest zwłaszcza odmiana z

Li-biąża koło Chrzanowa. Dolomit ten daje się ob.:.

rabiać ręcznie, a także przecierać na trakach na

płyty, które od dawna są stosowane w

budow-nidwie i' to zarówno na licówkę, jak i na

wszel-kie roboty ciosowe, jak: obramowania okienne,

gzymsy, portale itd. Podobne dolomity do libiąs­

kiego znajdują się w wielu innych miejscowoś­

ciach, jak np. w Bolęcinie i Imielinie.

. K:ilka s~ów poświęcimy jeszcze tzw.

wapie-mom lekkim. Wśród nłch szczególnie ważną rolę

i to od kilku wieków odgrywa wapie1'i pińczow­

Sk.i, będący odmianą wapieni litotamniowych.

· W stanie świerl:ym joest on .rupełnie miękki i w

związku ·z tym daje się dobrze ciosać i niezwykle

łatwo obrabiać, po wyschnięciu .zaś staje się

twardy. Mamy tutaj trzy zasadnicze odmiany:

· grubo- śt~edln.io- i drobnoziarniste. Ta ostatnia

odmiana szczególnie jest korzystna do celów

r2eźbim'skich.

· Odrębny ty,p wapienia lekkiego stanowią

ska-ły wapniste barwy bialej lub żółtawej, należące

do kredy (dolny turon), wydobywane w

powie-cie o:patowskim, a zwłaszcza w Janikowie,

Kar-sach i Ożarowle. Są one podobnie jak wapień

pińczowski miękkie, dają się również łatwo

pi-łować i o.bralbiać, a z czasem twardnieją.

Istnie-jące łomy w Janikowie czynne są od paruset lat, a materiał z Iricll używany jest powszechnie

przede wszystkim ,przez ludność wiejską na

bu-dulec i !pOmniki .

Tufy porfirowe. By zakończyć omawianie

za-gadnienia kamieni budowlanych, zwrócimy

jesz-cze uwaogę na tufy porfirowe, znane w przemyś­

le kamieniarskim pod nazwą tufów

filipowie-kich. Tworzą one druzgot o ciemnoróżowym

za-barwieniu. Ich zwięzłe odmiany eksploatowane

w kilku, jak na razi.e niedużych, łomach włoś­

ciańskich, zwłaszcza w FilipoWieach koło

Krze-szowic, chętnie stosowane są w okolicznych

wsiach na podmurówkę i mury domów. Tufy te

ze względu na swój skład cllemi.czny, a przede wszystkim dużą zawartość K20 wzbudzają za

-interesowanie przemysłu hutniczego,

szklarskie-go i przemysłu chemiczneg<>, np. przy produkcji

siarczanu portasowego jako .produktu ulx>cznego

pr,zy fabrykacji cementu.

Podohne. tufy porfirowe występują również

Ponad-"fu

·

nateey

iwr6ći6.

u

wilgę

:f

ria

lhn~ odri:rlari:y-

tu..;

fów :wulkanicmych występujących w· Polsce.

Obserwujemy dzisiaj niezwykły wzrost zuży­

cia · kamienia

dla

różnych celów budownictwa

i techniki 1 należy. się fq>Odziewać, że wzrost ten

jeszcze w większym stopniu zaznaczy się w

naj-bliższym planie pięcioletnim. Należy-w:ięc mieć

na uwadze rozwój przemysłu kamieniarskiego

:1 -dołożyć wszelkich starań, by mógł on

podo-łać planowanemu zapotrzebowaniu. Ro~ój ten

zależy od wielu czynników, a więc od ;samej

ba-:zy surowcowej, od wzrostu wydobycia, który

:ściśle wiąże się ze zdolnością produkcyjną

ka-. rnieniołomów, uzależniioną w znacznym stopnd.u

od ~oh mechanizacji~ od ilości i :zdolności

pro-dUkcyjnej zakładów ohrobki kamienia i ich

na-Ieży;tego usytuowania w kraju oraz od wielu

m- ·

nyteh czyimików, wśród których na pewno

za-, gadnienie kadr odgrywa również nie małą rolę.

W zwtiązku z .istotą tego refera tu, który ma

-··-• przede

wszystkim uwzględnić zagadnienie baz

surowcoW'ych, zatrzymamy się jedynie na

omó-. wienju ::praw ściśle związanych z S'amym

su-.- towoom, a pominiemy wszelikie inne czynniki.

Jeszcze raz podkreślimy, że krajowa baza·

_pr.zetp.ysłu kamieniarskiego jest szczególnie bo•

. · gata i z całą pewnością może zaspokoić

wzra-Stające potrzeby. Nie .znaczy to jednak, że ta ba..,

·za została szczegółowo poznana. Musimy sobie

jasno powliedz,ieć, że od tego ideału jesteśmy

je!SZcze bardzo diailecy i że· dotychczas. raeżej

'

w

zakresie badań kamienia użytecznego

prowa-. 'dż:iliśmy studia dorywcze i bezplanowe, których -Ś'tyl zasadniczo p<YWinien być zmieniony.

Od-·. czuwamy na ogół brak odpowiedniej do~1l:tnen­

tacji zarówno z zakresu zas01bów, jak i jakości

kamrienia~ Te zaległości ,przemysł i ·nauka

po-·wmny jak najszybciej odrobić.

Filipawice :-- tufit ciosowy (fot. H. Swidziński).

. -~

Przejdźmy

-dla

,przykł~du kiik~

bar&iel

inte--. reśtij ącyąh problemów. W tej ~wili dysponuj

e-my-pewną ilością odnrian kamienia-

dekoracyj-nego, które jakże szęsto _spotykamy, np. na

te-renie rmJbudorwująoej się Warszawy. Wydaje się

· jednak, że ta powszechnie stosowana ilość

od-mian jest jeszcze ~byt ulboga i wymaga daleko

idącego rozszerzenia. Wzrost zakresu

asortymen-tów kamienia dekoracyJnego jest możliwy i

.po-winien być przeprowadzony wspólnym wysił­

kiem polskiej geologii i krajowego •. przemysłu

kamieniarskiego.

Tych moŻ'liwoścl jeSt jeswze 1_bardzo dużo.

Na-leży między innymi zwrócić uwagę na zróżni­

·oowanie odmian na..szy<:l; śląsldch granitów.

Du-że możliwości mamy pod tym względem w

ma-. sywie Karkonoszy, gdzie poza tak <lbecnie

pos-politą odmianą różową o !6trukturze :porfirowa..,

tej, elmploatowaną w łomach okolicy S2ikl~skiej

Poręby, znajdują się inne odmiany, wyróżni~ją­

ce się barwą czy to jej odcieniem, czy też

struk-turą lub składem mineralnym. Należy więc

przeprowadzić studia geologiczne,

petrograficz-ne i technologiczpetrograficz-ne ze szczególnym uwzględnie­

niem różnych punktów występowania granitów,

które w różnych olkresach czasu w powiecie

je-le.niogór:s'kim były prżedmiiotem choćłby

sezono-wej ebploata-cjri. Interesujące .mogą byc

rów-nież wyniki analogicznych studiów w obrębie

intruzji czerwonego granitu_ okolicy Kud.owej,

· który może również w pewnym stopniu uzupeł­

nić asortyment lciimienia dekoracyjnego. Pewne

wyniki mogą dać wreszcie studia nad .granitami

· masywu strzegomskiego i strzelińskiego, gdzie

również uwyda tn;ia się pewne

charakterystycz-ne zróżnicowanie skały. ·

Należy w większym stopniu niż dotychczas

·.zainteresować się sjenitami śląSkimi. zarówno

masywu Niemczy, jak i masywu Kłodzka i

Zlote-go StokU. Sjenit z Kośmina jest przykładem

możliwośc~ powiększenia naszej hazy kamienia

dekoracyjnego, a naieży pamiętać, że drugi

wy-mienJiony .przez nas masyw sjeniłowy jest

w

tej

chwlll ni,emal całkowicie rz:apo.znany. · To samo

dotyczy gabm śląskiego. Prace

geologi:czho4JQ-iSrukiwawcze

'i

to zarówno na terenie Sob61;ki;

jak i masywu gabrowskiego Nowej Rudy mogą

również rozszerzyć nasze możliwości w zakre_,

s:ie kamienJia dekoracyjnego. Gabro śląslcle może

w pewnym stopniu zastąpić tzw. czarne granity

szwedzkie lub labradoryty, a_ więc skały o

szcze-gólnych walorach i dużej tradycji. w przemyśle

kamieniarSkim. ·

Nie są jeszćze należycie · wykorzystane złom

. naszych marmurów śląski-ch i w~ieni

dekora-: cyjnych obszaru kieleclciego i rejonu

kra:kow-skiego. Zespołowe prace geologiczne;

petrogra-ficzne i technologiczne porw'inlri.y ustalić sz,częgól­

. riie interesujące ·miejsca występawania-tych skał

i dać obraz zasobów poszczególnych ich odlmian.

· Asortyment karn:ienia dekoracyjbega ·za.pewne

b~ie mo~a ro~erzyć przez dokładne zariałi­

zow~mie możliwości, jakie toogą dać śląmrte

sef-··J

pentynity, a także niektóre inne skały meta-mol'nczrne, jak: gnejsy, hp. gnejsy ocz.kowe, am-fibolity itd. Również należy przeanalizować

-możliwości stosowania do tych celów gipsów

z nlektórych naszych złóż krajowych.

.~ . Należy przeprowadzić stud:a poszukiwawcze

i badania petrograficzno-technologiczne nad ró

ż--nego rodzaju piaskowcami, które jako kamień

ciosowy konstrukcyjny, czy też okładzinowy

mo-gą być, poza obecnie stosowanymi, w przyszłości

. użyte. Należy w szczególności rozszerzyć możli­

wości e~loatacyjne piaskowca szydłowieckie­

go, kt.óry, jak wiadomo, rozciąga się na znacz-nych p.rzestrzendach, ale nie zawsz.e jego w

łas-. ności są znane. Poznanie tych własności,

zbada-nie ]ego uziarnienia, ilości i jakości spoiwa,

sta-nu zachowania, barwy, .często zmieniającej się

pod wpływem wodorotlenków żelaza, jest

przy-kładem tych studiów, które powinny być

prze-prowadzone, by rozsze~yć możliwoś<:i w~do~y:­ ciatego tak cennego piaskowca. Nalezy rowmez

określić możliwości jego· zastosowania· także

i poza budownictwem. To samo odnosi się do pials!kowców czerwonych północnego obrzeżenia

Gór Swiętokrzyskich, wykazujących pewne

charakterystyczne zróżŻlicowanie i w zw:ąz.ku

z tym różne zastosowanie, które nie jest dotych-czas popart~ odpow:ednimi studiami podsta-wowymi. Wyniki tych bada~ powinny ~ć nam ··

pełny obraz wartośCi tych p1askowców 1 okreś­

lić pewne charakterystyczne odmiany czy typy

skały o śc~śle określonej możlwości użytkowa­

.nia.

. Z racji badań geologiczno-naftowych

piaskow-ce

karpackie doskonale są nam znane pod wzglę­

dem występowania geologicznego, ale nie mamy

pełnego obrazu ich własności petrograficznych

i teChnologicznych. Braki te należałoby spie

sz-nie uzupełnić. P:askowce karpackie powinny

· bowiem w większym stopniu niż dotychczas

zna-leźć zastosowanie w różnych dz~edzinaćh nas ze-go budownictwa .. Powinny one zapewnić ma

te-riał dla calego rejonu Folski południowo- wsch<_>-dniej i różnych budowli, które na tym tererue

są przewidywane w planie pięcioletnim.

· Wydaje się, że zbyt słabe zaS'tosowanie

znaj-dują obecnie piaskowce ciosowe okolicy Kłodzka

i rejonu •bolesławieokiego, a przecież

odznacza-ją się one bardzo cennymi własnościaro

tech-nicznymi. Należałoby · wybrać spośród wielu znan.ych szczególnie korzystne miejsca e ksploa-tacji i w większym stopniu niż dotychczas

użyt-kować te skały w naszym budownictwie, zwłasz­

cza na terenach z:em zachodnich, gdzie zresztą

·tak często możemy je obserwować w różnych

dawniejszych·budowlaGh. Te same uwagL może­

. my zastosować do czerwonych piaskowców

wy-stępujących w okolicy Nowej Rudy. ,.

·· W zakresie złóż wapieni, poza wymienionymi

.'u:Prz:edriio wapieniami o znaczeniu

dekoracyj-. nym, należałoby szczególnie zbadać możliwo~ci

stosowania w większym stopniu w

budowmc-. twie wapieni jurajskich pasma

krakowsko-wie-.luńskiego,

a

także z obrzeżenia Gór

Swiętokrzy-skich oraz ostatecznie ustali~ wartość w~pieni

z okolicy Złotego Potoku. Sprzeczne w tym kie-nmku opinie powinny być wreszcie uzgodnione na podstawde odpowiednio przeprowadzonych

badań i poczynionych już doświadcz-eń. ..

Również w większym niż obecnie stopniu

po-winny wzbud:zić zainteresowanie dolomity,

zwłaszcza triasowe, okręgu śląsko-krakowskie­

go, wśród których przecież znajdują się ławi~e

cennego materiału budowlanego .

Należałoby wszechstronnie zbadać . różnego

rodzaju wapienie lekkie dla powiększenia ich wydobycia i to zarówno z rejonu Pińczowa, jak

i Ożarowa, gdzie już w tej chwili wzbudzają

za-interesowanie . naszego przemysłu kamieniar-skiego takie punkty, jak: Janików, Karsy itd.

Geologowie i przemysł kamieniars1ki muszą bar-dzo energicznie p·rz·estudiować inne możliwości

w zakresie wapieni lekkich, a zwłaszcza

prze-prowadzić systematyczne •badania w rejonie

lu-ba:czowskim, gdzie od dawna w miejscowym bu-downictwie wiejskim a także w -okolicznych miasteczkach znajdują zastosowanie wapienie

lekk~e typu wapieni litotaminowy.ch, do

pewne-go stopnia .z~bliżonych do niektórych odmian wa-pienda pińczowskiego. .

Sprawa kamienia -budowlanego, głównie ka-mienia okładzinowego i możlwości powiększenia

zakresu jego asortymentów, wiąże się nie tylko z ·aktualnymi badaniami petrograficzno-geolo-gicznymi i poznaniem. własności technicznych, ale również ze studiami w zakresie historii pol-!>kich kamieni •budowlanych w architekturze

i rzeź):>ie. Studia

te,

:przeprowa-dzone na terenie

miast polskich, zwłaszcza Warmawy, Krakowa,

Wrocławia, Poznania, Gniezna, Gdańska itd.

da-dzą .nam .pełniejszy obraz naszej bazy kamienli.a

budowlanego i jego zachowania się w czasie

i przestrzeni. Z radością należy powitać w tym

względzie inicjatywę Ministerstwa Przemysłu

Materiałów Budowlanych a także Centralnego

Urzędu Geologii i Muz.eum Zi-emi.

Pewien chaos, jaki panuje jeszlC'Le w tej

chwi-li w dziedzinie kamienia budowlanego, pewne

sprzeczności, jakie powstają między dostawcą

i odbiorcą kamienia, muszą być wyrównane

między innymi przez ustale.tnie pewnych ściśle

określonych typów kamienia. Powinny lbyć one

udostępnione naszym projektantom IPrżez

stwo-rzenie

w

w~ększych ośrodkach kraju jednolitych

wwrcowni kamienia, popartych od1powiednimi metrykami oraz przez katalog z barwnymi

ry-cinami. , ·

Również wiele problemów w zakresie

kamie-nia drogowego wymaga jeszcz.e należytego

wszechstronnego opracowania. Wzrastająee

gwałtownie zapotrzebowanie, zwłaszcza na

kostkę i różne asortymenty kamienia

skruszone-gQ, wymagać będzie •powiększenia wydobycia

w obecnie istniejących łomach, przede w~st­

kim przez odpowiednie· zmechan'izowanie

pro-dukcji oraz ustalenie nowych punktów . eksplo-atacji. Te nowe punkty należałaby o ile możnoś­

. uw.zględ:nd.eniu nie tylko skał pochodzenia mą.g­

mowego, których rozmieszcz·enie z punktu wi-dzenia ekonomicznego nie zawsze jest korzyst-ne, ale również i to w znacznym stopniu skał

osadowych, obejmujących duże połacie obszaru Folski południowej. W tym względzie zasługują .

na szczegółową analiozę, opartą na

wszechstron-. nych studiach podstawowych, różne piaskowce ka.r.packie, kwarcyty i ·piaskowce kieleckie, do-lomity dewóńskie i niektóre odmiany wapieni.

Wszechstronne studia po.dstawowe pozwolą

również rozszerzyć nasze możliwości w zakresie

kami·enia przemysłowego, w szczególności grani-tów, sjenitów, andezytów oraz kwarcytów i pias-kowców krzemionkowych jako materiału kwaso-odpornego, kwarcytów jako surowca !Przemysło­

wego materiałów ogniotrwałych, różnych od-mian piaskowców karpa·ckich, śląskich i świę­

tokrzyskich jako materiałów na ksżtałtowane

materiały ścierne oraz marmurów i niektórych

odmian Wlłlpien'i, mających zastosowanie jako talblice rozdzielcze elektrotechniczne itd,

Studia podstawowe powinny mieć ważne zna-czenie dla .zabwpieczenia wzrastającego zapo-trzebowania na kamień budownictwa wodnego do regulacji rzek i górskich ł'Otoków czy też do

ubezpieczeń dużych budowli wodnych, jak:

za-wry zbiornikowe, śluzy i jazy.

Studia te wreszcie powinny stać się podstawą

racjonalnego wyznaczenia złóż .na obszarze, o ile

można całego kraju, ~tór.e mogłyby zaspokoić

·potrzeby Przemy\Slu terenowego goopodarki ko-munalnej i wiejskliej w zak,resie kamienia bu-dowlanego i drogowego.

Jako problem który wymaga wyświetlenia

· zarówno od strony geologi;~znej, w~runków eks-ploatacji, jak. i ~tasowania, należy wymienić

łupki dachówkowe występujące w wielu

punk-tach na Dolnym śląsku i wydobywane jedynie na małą skalę w róinych okresach czasu.

Odrębne zagadnienia stanowią głazy

narzuto-we, żwiry~ piaski, które rozwleczone są na

ca-łym pbszarze Folski północnej .. Głazy

narzuto-we tworzą tu niekiedy charakterystyczne

nagro-madzenia występujące w formie rozległych

pa-sów kamiennych lub wałów, &tanowiący.ch lo-dowcowe moreny czołowe. Mają one znaczenie

tym więlmze, że na obszarze ich występowania

zaznacza się brak :innych materiałów kamien-nych. W związku z tym na terenie wielu

powia-tów Niżu Polskiego są one zbierane i stosowane

lokalnie jako materiał budulcowy lub drogowy.

Ujemną cechą jest ich duża różnorodność

petro-graficzna, a w z:wią2Jku z tym i 2;mienne włas­

ności fizyczne i mechaniczne.

Głazy narzutowe mogą zaspokoić w

niektó-rych regionach ich silniej~j akumulacji

jedy-nie lokalne potrzeby prz~y:siu-terenow~go-

W

zakresie kamienda drogowego, wyjątkowo bu-dowlanego, natomiast żwiry i .piaski jako natu-ralne kruszywo posiadają wielkie znaczenie w skali ogólnopaństwowej. Wymaga ono jeszcże

wszechstronnego opracowania i rola geologii w tej sprawie jes't szczególnie -ważna.

Największe złoża kruszywa naturalnego' wią­

żą .się z okresem zlodowacenia pleJstoceńskiego

i gromadzą się w terenie Polski (p6łnocnej.

Znaj-dują się one również wśród różn:'fch starszych

formacji geologicznych. Wreszcie poza tymi zło­

żami o charakterze złóż okopalnych ba11Clzo waż­

ną bazę kruszywa stanowią rzeki górskie,

zwłaszcza karpackie a także sudeckie. ·

W celu· usprawnienia gospodai1ki knr.sZywem naturalnym, tym tak ważnym dla budownictwa surowcem, należy przede wszystkim stosować

iPQspółkę jedynie ja:ko materiał miejscowy, co

zmniejszy jej przewóz jako surowca nis

kowar-tościowego, IPrz,aprowadzić badania geologicz.ne

i wyznaczyć żwirowanie w pobli'ilu wielkich

bu-dów ~które eliminowałyby transport k011ej•owy)

oraz w obszarach deficytowych.

Z .przeprowadzonej analizy wynika, że

naj-większy deficyt w produkcji kruszywa odczuwa

woj. warszawskie i stalinogrodzkie, następnie

woj. lubelskie, pomorskie, kieleckie, gdańskie,

szczecińSkie i kosza:liń.skie. Na tych więc te~e­

nach i w sąsiedztwie wielkich budów konieczna jest aktywna wspóŁprac.a geologów dla uspraw-nienia tej dlziedziny nasrej .gospodarki ~row­ cowej. Trzeba pxikreślić, że w wielu przypad-kach deficyt

w

produkcji kruszywa nie jest" je-dnoznaczny z brakiem tego surowca na dariym

obszarze. ·

Dotychczasowe dane dotyczące zasobów kru-szywa naturalnego mają jedynie charakter orientacyjny, gdyż zaledwie 6,6% złóż posiada odpowiednie udokumentowanie geologiczne. Za-chodzi więc potrzeba przyspdeszenia prac .nad

dokumentacją zasobów, przy czym kategoria

po-znania złóż 1powinna być uzależniona od ich

wielkości, a ta·kże od tego, czy są przewidziane

inwestycje duże, czy też małe o charakterze

sprzętu pr~woźnego.

Konieczne jest zebranie i wykorzystanie wszelicich danych z badań kruszywa naturalne-go, grzeprowadzonych przez Instytut Geologicz.

-ny i różnych inwestorów.

Zagadnienie gospodarki krll8zywem powinno

być .rozwiązane w skali krajowej przy uwzględ­

nieniu tych wszystkich elementów, które·

!pOWO-dują jeszcze niedociągnięcia zarówno w dziedzi

-nie eksploatacji, transportu, jak też stosowania w budownictwie.

(Dokończenie w nr 10)