JAN KOSTECKI
SUROWCE
PRZEMYSŁU MATERIAŁÓW OGNIOTRWAŁYCH
Kontyn.uOIWanie oro?lbudO'Wy •l)rzemy.slu ciężkiego -Ziodni.e z rredaniami Plal'liU 6-łefmi.ego - jest zasad-niczym waorlllllkiem 1Ullbe2lPirezenia rozwoju g~rki narodowej. fWsoluwude 1.o lila SZ'C7legó\ny obowiązek · utrzymania rroibudowy tych dtzi.edzin przemysłu, które
wytwaa:za1ą przedmioty niezbędne do ,J!rontylmlowa-nla rro:zJbudo.wy !Przemysłu ciężkiego", czyli nd·ezbędiile
do określonej iOO'Zlbudowy hutiDotwa żelaza, a :z.masz-cza produkcji stali 7lwyldych i specfailinych, 1Ilie2lbęd
nych także do. ro::~budorwy . hutlnictwa metaU nieżela
znych ora:z do rodrudOIWy przemysłu maszynowego i irmycb. przemysłów 1WSpó4lt'aou1ących, tj.ale cłtemicz
nego, mateł'ialów budowJ.aiilych, węg:lopoc<hodnych (ko~ ksu), energetyki, tC.3ił'lSpOil"tu i.td. ·
· Jedną z dziedzin ,przemysłu wytwan-zającą
pnzedmio-~y nriezbędne do ruchu i ro'Llbudowy za!kładów wymie-J;iionych ,przemY,~Słów - jest :przemysł rnateri.ałów og.nio-tl"Wialych. Ptrrzemysł ten diOBta.rcza tworzyw (cegieł: ~taittek i prostek) do wy.murowywa-nia pieców i
pa-l~isk przemysłowych oraz innego II'oi:tlaju urządzeń, · kttócycll stoooowall'lie wymaga wysokich temperatlur. Znaczenie tego przemysłu polega na tym, Ze produk-cja jego limirlluje opt'Udukcdę hutnictwa i staoowd:
nie-zbędną część skiładową podstawOIWych urządzeń przo~ dUjących gałęzi IPrzemJSłu, 1bez k.tórej !byłaby niemo~ żliwa realizacja owielu iiJrOCes'ÓW wy;twóreżyclh. Jednak pod względem wielkości produkcji, ILiczebrloęci . zalogi, wlożQ!DegO tkapiJtalu i wielu inn)'dl IWSkiWniMW pr.te-mysi ma. teriatlów ogniortmwałych zaljmuje skromne
.miej-Sce
wśród innych gałęzi .gOS{)Odarki n&rOdowęj, głów nym odbiorcą (60% q:xroduatcji) jego wy·tworów jesthut-nictwo. ·
Na !POdstawie !Wieloletnich POOet',wacji tWy:pro. wadzo-no. !PeWille przedębne ilości zmycia ró:lmych odmian ma-teniałów ognlotrwałyoh IIMl jednos~kę ~orów, ~· surówlki, staJi•, koksu, co nielkiedy ~la ok;reś11ć w)I\Sokość prrzyszłego :zużycia omawianych mater1ał6w, . a taMe świadczy o jakości tych materiałów, jak
c(Jw-41
t . !
nfeż i O· umie~ę.tności obsługi urządzeń · zbudowanych
z materiałów ogniot>rwalych.
Rosnące wymagania jakościowe i ilościowe,
stawia-~ wyttlworom hutni.clwa, !POWodują koniee:lmość
o.pra-CO\yY/Wania li. wprowadz:.mia coraz to nowych ·rod-zlaojó·łl materiałów ogniotrwałych, co z kolei pociąga za
so-bą lkoniecz.ność poszukiwania nowych SW"'WC6w oraz
. ~ do ustalanda irnudnym.i bcdan:łami nO'Wych
metod przetwarzania odkrYJtyCh kQPa1dD. Bodaj w żad
nym !Mym przemyśle ścisła wspólp.ra.ca
\P<)Bzukiwa-cm kQPailin .(geologa) z rec:hnologiem .ni~ dest taok ko-nieczna ~ak w przemy·śle maierialów ogniotrwałych.
Jedy.n·ie ona bowiem zapewnia wykonanie· zadań. IDo wyrobów ~iokwałych eaiicm się takie m
ate-riifl.y, 1krl:órę IPOSiadają ogni•otrwalaść żwykłą (.tempera-tura topnienia) powyżej 1580° (tj. powyżej stożka
Se-gera. nr. ·26). .
. Wyroby ogniotrw~e fP'.lłW1nrny wykaz)'!Wiać nie tylko odpowiednio wysoką tempe<raturę itopPJenia., aJ.e także ńlUSfl.ą być odjpoorite ltia nagł·e 1miany .temperartur, a w wysdkioh 1emperat1JI1a'Ch 1pracy· powinny posiladać od-porność na dz!alłmia mech&rriczrie oraz chemic7Jru:!.
IPodstawą
fWIYiboru
mataruałów ~otrwałycb dood-pawiednich 1\li"ządzeń przemysłQ~WYch Zlł'WSZe ~winna
być laiktyczna :temperatura pracy .tych urządzeń oraz takie warun'ki.. jak d~ałania chemiczne wysokość
~ążeń ~echanic.mycll, zmiany temperatu~ i
inne,
pa-: nuJące w· środulwlslru ~racy wyrobów. Różnorodny cha.ral<lter c-hemiczny substancji Og\['Ze!Wanyeh w pie-cach przemrysl()Wych powodtrje, że nie może isbnleć uni-We<rsalny materiał Ogt!liotrwały. Wynika1 stąd duża różnorodność .malł:eri:a.łów opiobrrwałycll; a IWJęc i po-tureba ich klasyrflkacji. Najczęściej matterialy ognio-trwalę. ,są grupowane wedrlug ich własnościchemicz-nych: · · ·
1
. I'. K w a ś n e (Zależnie od stosunku Si02 : AI20:;,
.tilióry w ·wytt"(jbaoh k.rzemi0111kowych wynooi około 100.: l; w kJI.varcowo- szamotowych 4--3 : 1; w szamo-towych 3-2 : l. o dużej zawartości AI20a na ogól po -WY'żeJ l. Wyszczególlllione odmiany wyrobów .posiadają cha'l"aokter baTdziej l·ub nmiej lklwaśny. W 1pmktyce za kwaśne IPl'Z~ uważa wyroby klrzemion:k:O'We nato-miast lkW6re04Wo-szamotowe - za ,;pó'ł:kwaśne", 'a sza -motowe - za "zaGadowe"). ·
·a) lkl'zem!onkowe (clylnaS'Owe) o lepiszczu wapiena1ym
rzadziej gHnowym, '
lb) kwarccww<H>zamotr.we, . c). szamotowe, .zaw.ies:ające do 46U/0 Al~a.
d) () dużej zawartości Al~3 (pOWY!i;ej 460'0 zwv.kle
5() - 60%). . . 11 ' ~ li. Zasad owe a) m~ezy.towe, tb) dolomitowe, c) forsterYJ!;o:we., d) chromitowo-magnezytowe. LII. O boj ę'tn e
a) zawieoo.jące węgiel (Więglowe, grafirt04WD-'Sza:moto-we, karl>oru.ndoiWe),
lb) chromiltowe.
p,rócz wymienianych produkoow&ne są w
ognmiczo-ałej •i'lo9ci ·różne wytroby specjalne, dak 'korundowe, cyr-konowe, rtytanawe, !berylowe ,f inne.
Z tej ·róimarodności używanych materialł6w'
e>gr>Jo-trwałydl wYlilika ~ieczność stosawoatnia do idh wyro
-bu wielu oro<iza:jów d odmia:n surowców kopalny:eh o od-powieónidl włąs:nośoiach.
GłówJlymi surow~ami mmera1nymi, uży,wanymi do · wy.robu. materiałów. og!Iliobrwałych, są:
gliny: wyosoko,plastyczne, pjastyczne chude o zawar-. tości 30-43% Al~a (w przeliczeniu na glinę
wypalo-.ną), • .
1up1ri ogniotrłW~e o zawartości 40 - 46% AlzOa, i.kwatrcytty, piasrki. kw!lfreowe,
lka()lialy,
oma.gnezyty, SeJ1Pel11tyny, chromity, dołomirty.
Przed wojną z wdeLu pOtWadów wyttwórczość mate-riaiłów o~i()trwałych tnie stała łlla właściwym pozio-mie, tkonsumoja qch była lllietEta:b.LJ.izowana, ~eśni
przemysłowcy niechęfmie inwestowali w 'Polsce n()łWo
cze9llt! zaklady .z tej. dziedzmy, jako .rzekomo nieren-. toW!Jle (1JD1Chomienie rwy.t;wómi materiaław ogniO<trwa
-łych ,,Stella" w Chrzanewie było podyktowane chęcią
ominięcia qpłat celnych). 'Oprócz tego brak by-ło xro-1Zl1mienia. ~Y prnc badawczo -technologicznych
w dzied2li'nie !Przetwórstwa manych wówczas ·k· rajo-wych surowców (ofiarn.a dzia>la;l.ność jednostek nie (ly-. ~ujących OO;po-wiedtnliani środkami materialnymi <Die.
JMgla dać IWięiks(lych efektów, ale świadczyła chlubnie o ambicjach badaczy; .problemy .wymagały jednak
ze-społowej pracy i od~powiednie","{) ·wyposażenia). P.oza
tym prace geologiczmo...-poszuki.wawcze nowych złóż su-rorwców n.i.e stały na właściwym po7liomie, ;nawet :brak
był() geologic7lnego rozpoz.mmia .slktramnych, ni~'ielu
eiksploato~W~aJnych wówtczas olbsZ8!!'6W surQ<Wcowych.
U.trzymYfW'a.nle tego stanu rzeczy IPtZez 'k81Pi:tał, p
rze-waąmie zagraniczmy, lbylo pody'krtowane dążeniem do maksymalnych zysków, stąd też wynikał() i~a
nde zarówno materiał•clw ~otrwalych .got~h. jak
i 19\lrowców minera:l4lYCh z .zągranicznych za-kładów i kopałń, mimo że sbwierdtr.ono rwys~łllllie w .Maju wielu złóż tych 'kopalin. ·Plrzeciętnie 50% zapotmebo-wania na gliny ogniotrwałe i kwarcyty pokTywano
im-porttem, a rnagnezy,t i łupki Qgnio.tl'w.ale sprowadzaoo
~owicie z ·zagranicy. Zaole'bnie od koiliunittury
im-portowano !pOWatime i:lości g()to~h wyTolbów ~ni() ·tr.walych: szamotowych przeciętnie 50%,
magnezyto-wych -:-lOOOfo. ·
IR<nJWinięcie planorwydh, systematycznych @eologicz
-nych !badań złóż surowców okopal<Dych było oczyrwiście w IWIIII'tlnkach 6wcz€Siilych rniemożliwe. Stwierdzenie
wyst!W)ień surowców IPl'Zydatmych do rprodulroji maote-.rda·lów ~'iobrwa~ych J:w~o osiąitllięciem na: marginesie irmych pos7rukiwań. Żadlne złoże nie posi•adalo doku-mentacj,i geolo~gicznej i wielkość .jego zasoibów •nie
zo-Sitała olcr"eśJOI!la prawidłowymi obadaniami. Eksploata-. cja •byla proWIIl.d1Zona ll'llieracjonali!rie. I'S<lm.iały jedynie
Stare i nowe kopalnie glin. ogniotrwałych {fot. J. Bobrowski)
42
skąpe, xorr.siane 1P0 roimych periodykach opisy tech-nologiczne ·niektórrydl 'kopalin.
·Pr.:remiany ustrojowe oraz powrót •Polski na
obsza-ry zadhodnie, JJoga.te w :złO'Ża surowców og-niotrw<ll}ch
(gliny ogniotrwałe, kaoliny, lupki ogniotrwałe,
:kwar-·CY:ty,. ,ma-gnezyty) araz posiadające l)ewną liczbę zakła
dów przetwórczych- to dz!JŚ główne podstawy
wielikie-go rozwoju przemysłu materiałów _ogmotrwałych.
Z-droWa myśl oparera wytwórezoścł materiałów
oogniobrwałych na krajowych surowcach jes.t od
chwi-li wyzwolenia konse:kiWenJtnie realizowana.
. .Już
w
oklrE!lie piemzyc'h ilat p~rowadzonoin-wentaryzację złóż wszystkich znanych w przemyśle
smowcaw ognioltrwa2ych oraz zapoczątkOIWano·
bada'-nia .geolog-iczne obszarów eksploBltC<W·anyt:h i· i-nnych,
gd;z;ie lbyly możliwości walezienia llropa-Iin. ·
-UJporządkowa.no stroJJ.ę . praow1!1ą eksploa.tac~i, podda~
jąc surowce a.gniotrwale prawu ~ótniczemu oraz
zor-ganizowano admim1straojoę gómiczą (przedsięblo.n;.tw
ko-palniooych, a .talkiże zorganizowano ·własną słurżlbę
geo-lQgiC'll!lą i nawiązano IWSPÓ}pracę z Instytutem
Geolo-gi~zmym d geologami wy,l.<;zych uczelni. Laiboratot'ia
ba-d-awcze przemysłu ~teriaMw ogniotrwałych i
hutnic-twa. 'WY!Ptiłoowały oowe, _przystooowa.ne do krajowych
surowców, zń.eiody jprzetwonstrw-~ •. co zosWo
·
w
jednymWYJPadkU WytrÓŻ!llione nagrodą pań&twową. Zywa,
bar-cliz<1 ścisła' współpra,ca techriologów, gęologów i
gómi-~w 'przem)'5łu materiałów· ogniotrwałych podjęta od
1~5 ·i" ... daJe . pt.ważne wy.n.tiki, ha skalę . nieosiągalną
~ ~oJf\ll:.· ._. ~;. . . ..
'Produkcja·· ikilka'k.TOitnie wyŻiSza od ;przedwojennej
wychodii' .blż. ·n'ie'
z
pryrillty,w:nych,. -asa'nirtarnyahfabry-Cfek J biedaszylbów, a.'l,e z sz}nfjko modernizi.ttiących s-ię
stacych · i ł. nowO'WID10SZoaJ.Y"Ch, dobrze fla!projektpwa-.
nY'ch zaikładów, iiJl'a.cu.JĄcyC'h rw wa·runkach
hilgienicz-nych, mająJCych ~alkter wielkiiCh laiboora.tP:rió.w
(przy-ktadem ~ad oMateri~ów Ogniotrwałych przy Nowej;
ąucie). Z'll'ieclhanoizowa:ne.kOipalnie o poznanych v.iat"i.m-; .
-k~ch .geologicznych wydobyciem surowców wielokrot.:
nle cP~aCzają aJctolności całego kopa1nictwll przed-·
~ojen.nego. WyorUgOWWl\J cąłkowide impcni kwarcytów i !:łupków· ogniotrwałych
oraz
ogr!l'tliczono impoo·t glinogniot.rtwałycb i maJgnezytów. P.rzeprowadzono · bad31nia
geoa~giczne i opracowano szereg .z16ż · ~ll.n ~iotrwa łych; 'kwaTcy.tów, kaolinu zll'równo na Dol:nym $Iąsku,
jak .i w Polsce centrai'I!ej. Przeprawadrono systematykę
'klrlajowych koparun z zasobnJejszych złóż ~in ognia-.
trwały~ 1 kwarcytów.
QpracQIW'ano metodę produkcji ma.gnezy.towych ma-·
te-riałów ogniotrwałych z krajowego mn~czybu: mate-.
rialów magnezyltowo-.fol1S·teorytowych i dolomitu
stabili-zcwanego·.
-Mimo niewąotpJ:iw.yoh osi~ięć zau·ÓWJno .geologów,
jak i technologóW po.trzEiby SUl'OW~owe przemysłu
ma-teriałów ogniotrwałych lilie są deszcze dostatecznie
za-be2lpieczone. Odkryć borwiem :należy i opracować
210-ża Q powa:imiejszych zasohadh:
~) -gUO: ogndoti."W3!yah 4:YlPU Za~·nów,
tb) · !kwarcYJtÓ'W ty,pu IBolesla<Wiec,
c) magnezytów, dhromi.tów, .
d) dolomitów, przydatmych do produkcji dolom.ttu
sta·bi'lizowatnego,
e) k!warcytów 9\Viętcolm-zys'kich, przy'!ia.tnych do
pro-dukcji ma.teriaJów o.gniobrwałych. .
Opracować .m!ileży "llloż.a: ·
·a) łuiPków 'Ogniotrwałych Zagłębia Górno-śląskiego,
'b) iłulp"lru Mzemionkowego,
c) dalsze, odkrYte a :n.ieudo'klumentowane zloża glin
ogniotrwałych !J'rieoki ~kzegomskiej.
P:ra~ powyższe są pilne i ~owi-.nny być uwieńrwne sporządzeniem ddlrumen.tatcji zasobów, alby projektom
eksploatacji dać· rea,lne (Il<ld.sotawy. Jednak ipl'ZY
prowa-dzeniu badań należy wyk~ystać doświadczenia 'lat
minio:nyc'h, 1krYJtycwiej opracowywać metody
wyko-nawstwa poowkiwań sura.wców przydatnych du
wy-twaorxania mata"iałów ogniotl'IWałych.
Słuszne dest JPO!łoilen.ie aZ<:Zegómego nacisku na obo~
wiązek skt'I,Wularonego za.I>oznawania się z materiałami
z jpoprzednio przeprowadzanych lbadań złóż rud żela
za i jn:nych surowców •Da olbsza'l"a.ch moi;liwego
wy-stępowania glin ogniotrw&łych typu Zarnów.
Boga-ctwo .tych m!literi.ai·ów nie może być JP(lmlnięte. Analiza
poprzednich ibadań obszaru da poważne oszczędno&ci
kosztów, ttriewą'llPliwie skróci ok.res poszulki:wań pió-.
nierskich i. 7lnlliiej&zy ilość projektowanych wiereeń
i szybów. · · ·. . . · · · Poddłmie należy postępować !przy ;poszukiwaniu .2łóż
kwareytów !ty.pu Bole:;ławiec, złóż ma~ezytóiiV czy
chromitów, a takrie IJ)rZY poszUki:wa.niacn złóż dołomi- ·
tów i kwa.rcyltów śWiiętolkrzyskich, · chooiaż ilość
za-chowanych materiałów z poprzednich badań tych
obszarów, jak i ijlość .fa!ktY•CMtie ll)rzeprowadzan.yoh
ba-dań _,geo-log!.czm,ycll 1l'la .tych abszara'Clh, .są mniejs~e niż
dla g1in ttypu Zacrnów.
ObOIWiązelk wykorzY\Sita.nda O!g.r()tllU fakitów, ujawn:
a-nych przy. codziennej eksploatacji węgla lkam.ienn~o,
dla opracowa.nia. wystąpleń łupk·u ~fotvWBlego w zą:.
,glłębiu Gómo-śląskim, a ~wo taiide
w.
ZagłębiuDo:lno-iŚląsklm, jest staae niedQceniany .. Praca 'ta musi
być 5YStematycznie ·wykonywam~ pwez sru.JJby
geolo-giczne zjedno<:z,eń czy ko.palń (dla ~ięcia trudn..aści
wynilkaljących z jednoczesnego -gos.podarowania dwu
różnych @'UIP geo~ic2lilych na· tym samym obiekcie) .
ze współu<Wi.ałem techoologów przemysłu' materiałów
ogniotTwałyctl. Opanowanie tego zagadnienia~ da
nie-wątpliwie powaime zasoby ł~u ogni~rwałego i skró-..
ci tranapoi-t ikopali.D.y do a:alcladów iprzetwórczyoch prze..,
m,yslu materiałów ~iotrwalycłt. · • ·
Sledzenie literatury geolo.gicznej i technolo'gk:znej a
także ekonamic7lnej ,państw 1sąsiadujących z POOską na-sl.liiąć może wiele ciekaJWych wskazówek dótyczących
:powliększenia lba.zy S~Urowcowej ll)Olsk.ie.go przemysłu
materiałów ogniotrwalytah. Na przylclad czeski·
mie-si:ęc'Liltk "Hutnicke Listy" w ,zeszycie 1(1953 11.', zawi~ra
ci~wą pracę o badaniacll ~lowacltioh ikwa•r-cytOIW_
z ipUll'lm'll Wlidzenia ich IPJ".ZYdatności do· produkcji
lrrze-miookowyoh maJter.i!liłów ogniotrwałych. · Powdnńo · nas ·
to nlewął!Pliwie m.hnteresować. Folska przecież grani-czy z Czecboołowaooją w strefie wyst®Qwania ll'ówych
piaskowców d kwa·n:y,tów. . · ·
Post®Ujące jednocześnie dalsze .badania nad
opano-waniem :tec'hnol~ii surowców ,k,J;'ajowych muszą
do-prowadzić
oo
o.precowan.ia prodt*cji ilE~JSz.yt:h, lbardZi·ejwYtrzymałych ma terjałów ogniotrwałych.
Właściowde prowadzone badania geologicz;ne z~óż su-l~wców •przyd311m.yoh do- wy.twarzama materiałów
ogniot-r.wałych, przy tścisłej współpracy z ro?Jbudow:u-. jącymi się labora~toriami tecOJ.n()logów - oto wa~i{ie
czynniki zaibeZ(pieczeni-a ~071Worju WSZYJSitlkidh gałęzi
polskiego przemysłu, a .w szczególności łru1nictwa, dą
żącego do skrócenia czaru to-pów i do automatyzącJi
p.mcesów spa:lan:ia (co jest uzale-~i<me przede wszy.st~
kim ad jakości wyglad:Mn ogtn:iotrwałych pieca).
Wykm.TZ)'5taal1e wiEikl tlen!ków ogń.iotrwalydh, węgli
ków, 37X)Itków,
a
zwiłaśzeza ich mieszanin niestoso:-wanyoh dotychczas dako surowce ,prod'Uiklcji -mat~•:ia-·
łóyv ~i o trwałych,. otwliera; nowe· drogi i sze-rokie ..
perspektywy pod-wyższenia j'!lkości j zmniejszenia ko-sztów wlasnyrll pt"Odukcji mwteriałów ogn.iott-walych
- to pięlme zadanie dla tecłmologa w większej miel'IZe,
a w pewnąj cr.ęści dla gea.loga. WsiP6'lpraoa geologa
z ·tecbnologiem w dziedzinie przemysłu materiałów
o.gniotrwalych - 1xl częsta, Ż.}"Wa wymiooa ~PQglądów,
doświadiC'Zeń, ooią:gnięć.
Geolog mmi sta.le .uzupelniać swoje wiadomości
o potrzebaCh IPrZem)'5lu, a ·technolog musi śledzić
akltualroe osiągnięcia geo.Iogl.i polskiej; bo dopiero
.wte-dy rza.równo jed.en, ~ak i d~i romzerzadąc swoje
ho-ryzonty, potrafią ro7JSzerzyć mO'i:l.J.woścl przemysłu.
