nose dokumentacji w zakresie wymagan stawianych jej przez admiDistracj~ paIistwow~ W szczeg6InoScl:
1) poprawnosc udokumentowania Hdasyftkacji
zaso-bOw,
2) poprawnosci udokumentowaIi zloZa z punktu wi-dzenia ochrony zasob6w,
3) poprawnoSci udokumentowania jakoSci kopaIiny i okreSlenia sposobu jej UZytkowania,
" 4) wystarczaInoSci danych do oceny skutk6w eks-ploatacji w srodowisku naturalnym.
Kontrola formalnej poprawnosci (w zakresie kom-pletnoSci danych do spo~zenia bilansu zasob6w) moZe bye wykonywana przez personel administracyjny.
SUMMARY
This article presents some differences in methods of the deposit, documentation, pronounced by the Com-" mittee of Mineral" Resources, in conditions of
central--planning and market economies.
The geological documentation loses its formal pur-port in new situation but its essential meaning become more valid. The realization of required instruction, in-" dicating methods of the deposit documentation, should secure its co~ormity with the rules of mining
documen-tation and requirements of the licence offices of the Civil Service. The main aim of the Committee of Mineral Resources should be analysis of substantial conformity of offered documentations with demands of the Civil Service.
PE310ME
B CTan.e npe~8BJIeBLI pa3H111J;h1 B cnoco6e ~o xyMeBTBpOBaBHJI MecTOpo:wmemdt,xoTopLle no~ra IOTCJI peJ:OMe~~ KOMHCCBH PecypcoB HcxODaeMLIX
B YCJIOBIDIX ~eHTP~HO WIaHHpOBaHlloro
nperomca-rem.HO-pacnpe~e.mrreJILHOro X03J1CTBa, a TaIal:e B yCJIO-BIISIX pYHO'IHoro X03mCTBa.
" B HOBOM nOnOJlreHBH reonoI'll'lecuJI AOJCYMeHT8.IJ;WI 'repJleT CBOe ctx>PMa.JlLlIoe 3Ha'leHHe, }'BeJIII'UIBaIO
"3aTO
ea
MepHTOpH'lecxHe ~a.HHJI. B!,mOJIHeHHe .n;a:pex:-TUB onpe~erunoIItBX CD0(:06 ~OJCYMeHTIIpOBa.HIIJI MecTO-pO:llCJlead: P:OJDICHO o6ecne'lBTb npaBBJlLHOCTb ~ory MeHT~ B 06naCTR ropHoro npoen1IpOBaHIDI,a TaDl:e "ee
COFJlaCHe c rpeOOB8BHJIMB )[O~eccJloIIBpYlOIQeroopraHa rocy~pCTBellllOit BJI8.CTR.
POJIL KOMHCCRH PecypcoB HClConaeMLIX 38lCJIIO-'1aeTCJI npe:wme Bcero B amu:m3BpOBaHBH MepHTOPIl'le-ClCOit DpaBBJlLHOCTH ~OJCYMeHT~ c TO'IXH 3peHHJI rpe60BallJdt rocy~apcTBeHHo:ii BJUlCTH.
REMIGIUSZ TARKA
PaDstwowy Instytut Geologicmy, Warszawa
GENEZA WYSADOW SOLNYCH - EWOLUCJA POGL4J)OW
Osiemdziesillt lat temu po raz pierwszy przedstawio-no dwie hipotezy powstawania wysad6w soInych: auto-nomiCZIUl (grawitacyjnlJ) i tektonicmIJ. Po odrzucemu starszych pogllJd6w obie koncepcje udoskonalaly si~, ai; do wytworzenia klasycznych po~ halokinezy i halotek-toniki. W nowoczesnym u~u terminy te oznaczajlJ jedynie fragmenty realnych zjawisk. Autor przedstawia "dzieje tej dyskusji w nadziei, Ze pozwoli" to na lepsze zrozunrienie obecnych pogllJd6w, tak niez~e w Polsce, w kt6rej tektonika solna dotkn~a, w r6mym stopniu, 60% obs:mru kraju. Artykul ten powstal na marginesie pracy nad rozpraw4 doktorsQ przygotowanlJ pod oPiek4 profesora Jerzego Znoski
PRZEGLI\D HlPOTEZ
Diapirowy charakter struktur soInych poznano po raz pierwszy w Algierii. Francuski inZynier g6rniczy L. Ville w 1856 roIro opisal struktur~ soInq, Rang el Melach (GOra Solna~ zauwafyl on "erupcyjny i podobny do gejzeru" charakter tej struktury (42). Pierwsze wysady soIne w Europie stwierdzil w Siedmiogrodzie F. Posepny (31), a w roku 1915 L. Mrazec (25) wprowadzil termin
diapir dla rummiskich struktur soInych. . W roIro 1910 R. Lachmann wypowiedzial si~ 0 "auto-plastycznoSci soli" (18). W roku 1911 H. Sti1le za przy-czyn~ po~tania wysad6w
uznaI
tangencjalne naciski tektoniczne (36), choe juZ w roIro 1892 sugerowano, Ze wysady 54 faJdami (fuJe 9). W roIro 1911 E. Harbort (13) stwierdzil, Ze 801 pod ci~m nadkladu wciska si~"UKD 551.247.001.5 w niego w miejscach osIabienia. W rob 1912 szwedzki fizyk S. Arrhenius uznal za przyczy:tJ.~ powstania wysad6w mniejszq, g~stose soli niZ warstw nadleglych (2, 3).
Byl to poczlJtek "najbardziej gorq,cej kontrowersji w historii calej geologii"· (28). W dyskusji ~aI bra1i: K. Andree (1), D.C. Barton (4), E. De Golyer (8), E. Harbort (13), R. Lachmann (18-21), L.L. Nettleton (26), G.S. Rogers (33), H. Sti1le (36-39) i P. Woldstedt (45).
Koniec drugiej dekady XX w. przyni6s1 schylck licznych starych teorii powstawania wysad6w, majlJCYch obecnie tylko historyczne znaczenie,jak wzrost wysad6w w wyniku dzialania ci8nienia gazu, si! krystalizacji czy wulkanizmu (fide 9). Dyskusja zwolennik6w hipotez grawitacyjnej i tektonicznej, zapoczlJtkowana w latach 1910 -1912, jest Zywa do dzis.
H. Stille (38) stwierdzil :ie: te same sHy tektoniozne, ktOre powodowaly ruch soli,
dzi8.IaIy
na skaly otaczajlJce struktury soIne wykazujIJ zwilJzek przestrzenny i ezasowy z tektoniklJ saksoriskQ; a zatem struktury soIne powstaly w wyniku dzialania naciskow tektonicznych.Zwolennicy hipotez grawitacyjnych zwracali uwag~ na: r6Znice w ~stoSci soli i sW otacza.jlJCYch, dllZll mobilnosc soli. Odpowiednio wi~ pisano 0 plywalnoSci
(buoyancy), izostazji, modelu Ouidalnym (801 zachowujllC8
si~ jak ciecz). D.C. Barton (4) w modclu izostatycznym
(isostatic downbuilding) zakladal, Zes6l podnosi si~ wzgl~
dem obniZajlJCYch si~ dokom osad6w, tak Ze wysokosc • OczywiScie dyskusja wok61 tektoniki Icier miaJa macmie ~ tempera~ 0 czym jeszcze nie wied.zial H. Ode.
. bezwzgl~astropu struktury solnej jest stala. Rownole-glosc sfaldowanych warstw soli weWIllltrz wysadu do jego granic, po raz pierwszy opisana przez F.E. Vaughana (43),
byla takZe waZkim argumentem na rzecz autonomicznego
ruchu soli.
Klasyczne, przynajmniej w Europie, poj~a tektoniki
solnej powstaly w Niemczech. Od czasow prac H. Stillego
(36 - 39), Dolnll Saksoni~ uznano za typowy obszar
wystwowania wysadow 0 genezie tektonicznej. Pogllld
ten dominowal przez niemal pOl wieku aZ do roku 1957,
w ktorym ukazalo si~ klasyczne studium F. Trusheima
(40), bardziej mane w wersji angielskiej (41). F. Trusheim
podzielil tektonik~ solnll na halokin~, tj. autonomiczny
ruch soli pod wplywem grawitacji i·halotektonik~ - ruch
soli wywolany silami tektonicznymi. Halokineza roz-poczyna si~ po osadzeni:u warstw soli i nadkladu 0
do-statecznej miliZszoSci. Krytyczna gl~bokosc
uruchomie-nia soli zale.zy od sumarycznej gruboSci soli w serii solnej,
miliZszoSci poszczegolnych warstw soli, litologii soli i
nad-Jdadu oraz temperatury.
Migracja soli tworzy coraz to bardziej rozbudowane ciala solne od poduszki do diapiru i wywoluje redukcje
warstw soli mi~ strokturami. Halokineza powoduje
powstame wielu struktur w nadkladzie: pierwotnych i wtomych niecek brzemych oraz struktur Z6lwiowych
mi~ wysadami. Rozwoj struktur solnych odbywa si~
w trzech stadiach: poduszkowym, diapirowym i
pOino-diapirowym. Historia wzrostu kopuly solnej zaznacza si~
lokalnymi niecillgloSciami i zmianami facji nad
wyniesie-niem na szczyci~ wysadu.
W
Polsce te klasyczne po~dyspopularyzowali R. Dadlez i S. Marek (6), S. Marek i J.
Znosko (22), J .. Poborski (30 i in.), J. Sokolowski (34) oraz
J. Sokolowski i A. Tokarski (35).
Wielkie znaczenie mialy ·badania modelowe i
roz-waZania teoretyczne. Pierwsze pr6by modelowania byly niezgodne z warunkami powstawania prawdziwych
wy-sadow (vide 27). I tak B.G. Escher i P.H. Kuenen (10)
przykryli materialy symulujllCC sol
P¥ll
z otworem.Nacisk na ~ powodowal. wciskanie si~ materialu
w otw6r, co mialo prowadzic do diapiryzmu. L.L. Nettle-ton (26) uZy"wal cieczy do wytworzenia "sztucznych
wysadow"; Z czasem eksperymenty byly coraz bardziej
wiarygodne (np. 29). Tym niemniej, niezaleZnie od stopnia ich wiarygodnoSci, wyniki badaD. wykorzystano dla po-parcia hipotez grawitacyjnych. Badania mechaniczne i fizyczne (16, 28) pokazaly odmienne od innych skal wlasno8ci soli, co rowniez wskazywalo na autonomiczny
ruch soli
Zamknj~em i·podsumowaniem drugiego etapu
ba-daD. tektoniki solnej, ktory rozpoC7Jll si~ sformulowaniem
. podstawowych tez w latach 1910-1912, i willZal si~
z poszukiwaniami w~glowodorow towarzysz/lCYch
zlo-zom soli, byly konferencje: Saline Deposits (23) i
Dia-pirism and Diapirs (5). . .
Nowy etap w rozwoju badaD. zlOZ soli jest zwillZaDY z ekspansjll technologii j/ldrowej. Istnieje wielka spolecz-na potrzeba budowy bezpiecznych skladowisk odpadow
promieniotworczych. Wysady od czasow raportu W.B.
.. Heroya (14) Sll rozwaZane jako dogodne miejsca
sklado-wisk odpadow radioaktywnych. F. Gera (12)
podsumo-wal dotychczas wiadomoSci na temat tektoniki zloz soli
pod klltem stabilnoSci zloz. Za gl6wnll przyczyn~ ruchow
soli uznal on sil~ ci~osci dzialajllCll na mobilnll sol.
Omowil konieCZDll - dla zaPOCZ/ltkowania ruchu
-~sc soli i nadkladu,
wpIywu
temperatury orazwspOlczesne ruchy diapirow.
. WspOlczeSnie wi~szosc badaczy sklania si~ ku
po-360
gllldowi, Ze w przyrodzie ma miejsce zarowno mechanizm tektonicznego, jak i grawitacyjnego powstawania wysa-dow. Dokladne rozroZnienie tych procesow w
poszcze-golnych regionach jest jednak nadal w wi~kszoSci
przed-miotem kontrowersji, nawet w klasycznych obszarach
badiui nad wysadami I tak np. w roku 1955 T.J. Parker
i A.N. McDowell (29) pisali, Ze powszechnie uwaZa si~
niemieckie i rumunskie wysady za spowodowane siIami
faldowymi, a wysady w Zatoce Meksykali.skiej i Iranie
. wywolane kontrastem g~to8ci.
Hipoteza halokinezy sensu stricto miala wielu
pm-ciwnikow. Ju.z w roku 1957 J. Znosko wykazal - na
przykladzie wysadu klodawskiego - wspOludzial siI
tektonicznych w formowaniu struktur solnych (46). W Niemczech pogilldy F. Trusheima napotkaly na
kryty-k~ R. Meinholda (24), ktory rownie.z uwaZal, Ze ruchy soli
sll zapocz~tkowane przez impuls epejrogeniczny i majll
charl).kter tektoniczno-grawitacyjny. W Polsce wla&nie .
PQgllldy R. Meinholda zyskaly najwi~ uznanie.
Uwa-Za si~ tu powszechnie, Ze wzrost struktur solnych by.
zainicjowany przez pionowe ruchy blokow podloZa (7).
Za najbardziej typowe wspOlczesne pogllldy moma
uznae prace B.C. Koniszczewa(l7) i M.P.A. Jacksona
i CJ. Talbota (15) .. B.e KOnllszczeW (17) uWaZa, :le na
obszarach platformowych wzrost struktur solnych byl wywolany glownie ruchami blokow podlOZa. Stroktllry
solne pierwszego ~u Sll wi~ halotektoniczne. Dopiero
ich powstanie moglo wywolaC wtomy hafokinetyczny
sensu stricto wzrost nast~pnych kopul. Szczegolnie
w tych rejonach,. gdzie w podIoZu wystwujll ryfty
kon-tynentalne, wyraina jest linijnosc wielkich struktur
sol-nych, jak waly, grzbiety czy mury solne oraz ich zwillZCk
z zarysami rowow i gl~bokimi rozlam.ami wpodloZu. M.P.A. Jackson i CJ. Talbot (15) wyroZnili szeSc Jypowych mechanizmow tektoniki soln!,j: cztery
przypad-ki w ktorych halokineza jest wywolana przez: wypomose
soli, nierownomieme o~ie soli nadkladem.
grawita-cyjne rozplywanie si~ soli (jak w lodowcach solnych
w Iranie), konwekcj~ termiezIDl, i dwa przypadki
halotek-toniki wywolanej kontrakcjll- i ekstensjll.
Wszystkie procesy charakteryzujll oni zmianami
ener-gii potencjalnej (wzrost lub spadek) i reZimem
tektonicz-nym (kompresja lub tensja). Tak wi~c klasyczne procesy
trusheimowskie - »halokineza" i "halotektonika" - Sll
szczego1nymi przypadkami w tym schemacie. "Czysta"
halokineza jest okreSlona stabilnoSciQ. tektonicZDll i
spad-kiem. energii potencjalnej, ktora zamienia si~ w
kinetycz-Dll. tj. we wzrost diapiru, natomiast trusheimowska halotektonika jest okreslona kompresjll i wzrostem ener-gii potencjalnej (15) .
W dziedzinie badaD. teoretyczno-eksperymeIitalnych
nastllpil rowniez znaczny post~p. Modelowanie struktur
solnych za pomOCll wirowki rozwijarie przez H.
Ramber-ga**
(32) i jego szk~ dalo wiarygodnll metod~ badaw-CZIl zwolennikom hipotezy grawitacyjnej. Wirowkadajll-ca przyspieszenie do 4000 g po~ala dobrze symulowac
warunki zbliZone do naturalnych; W eksperym.entach
uZy"wa si~ specjalnych substancji 0 odpowiednio
do-branych wlaSclwoSciach (g~tosc, lepkose). Model
przy-gotowuje si~ z kolorowych warstw, nast~pnie poddaje si~
wirowaniu. Potem tnie si~ go, otrzymujllc naturalne mapy
•• W arto pami~taC, 2Je jakoieden z perwszych zast080wal
eksperyment w geologii M. SmofuchowsIci, z kt6rego wynik6w korzystal m.in. H. Ramber$- Ramberg zaproponowal teZ, aby jed.rul z zalemoScl
D8ZWae
liczbll Smoluchowskiego.lub przekroje. Inne nowe narz@zie badawcze, uZywaD.e
d1a analizy problemu genezy struktur, to modelowanie
matematycme metod4 element6w skonczonych (11~
Co-raz wi~kszlt. uwag~ zwraca si~ teZ na rol~ wody w
defor-macji soli (42~
PODSUMOW ANIE
W pierwszym etapie badati struktur solnych
stwier-dzono ich wysadowy charakter. Wtedy powstaly pi~sze
teorie wyjaSniajllCe ten fenomen.
Drugi etap to dokladny opis wlaSciwoSci struktur
solnych i na tej podstawie sformulowanie klasycmych
. teorii halokinezy i halotektoniki.
Etap trzeci to wsp6lczesne teorie wyjasniaj~ gen~
wzrostu struktur solnych. Terminy trusheimowskie skry-tykowano gdyZ: 1) halokineza to etymologicmie kaZdy tuch soli, 2) halotektonika wecUug pierwotnej definicjijest
wywolana tylko kontrakcjll basenu i 3) terminy te nie
pozwalajll na precyzyjnll i caik.owitll klasyfikacjll ruch6w
soli. .
Niemniej terminy te weszly chyba
na:
zawsze douZytku i ~ powszechnie stosowane w szerokim, choc Die
zawsze precyzyjnym uj~u. Warto jednak pami~tac, co
oznaciAly p<>eqtkowo, a jak rozumie si~ je obecnie. LITERATURA
1. And re e K. - Zent. Min. Geol. Palaont, 1911 So
698-701.
2
A r r hen ius S. - MeddelandenVetenskapsaka--demiens Nobelinstitut, 1912 s. 1-25.
3. A r r hen ius S., Lac h m· ann R. - GeoL
Rundschau, 1912 s. 139-157.
4. Bar ton D.C. - Bull. AAPG, 1933 vol. 17
s.
1025-1083.
5. Bra u n s t e i n J., 0' B r i e n G.D. - AAPG
Mem., 1968 vol. 8 s. 1-444. .
6. Dad
1
e zR,
M are k S. - Kwart Geol., 1969. t 13 nr 3 s. 543-565.
7. Dad 1 e
z
R, M are k S. -£W:1
W. POZaryski(red.) Budowa Geologiczna Polski. 1974 T. 4 cz. 1 s.
239-250.
8. D e 0 0 lye r E. '- Am. Inst. Mining Engineers
B~ 1918 vol. 137 s. 987 -1000.
9. D e
00
1
y e r· E. - AAPG Jiull., 1925 vol. 9 s.831-874.
10. E s c her B.O., K u e n e n P.H. - Leidscbe
0001. Mededeelingen, 1929 s. 151-182
11. Fie t c·h e r R.C. - Am~ J. Sci., 1972 vol. 272 s.
197-216.
12. 0 era F. - Bull. OSA, 1972 vol. 83 s. 3551- 3514.
13. H a r b 0 r t E. - Mn. Deut Geol. Ges., 1911 vol.
63 s. 267 - 276.
14. Her 0 y W.B. - Nat Ace. Sci., 1957 nr 519 s.
108-142.
15. J a c k son M.P.A., Tal bot CJ. - BuIi. GSA,
1986 vo1..97 s. 305 - 323.
16. J 0 f fee A, L e wit sky M.A. - Zeit Physik,
1925 vol. 31 s. 576-583.
17. Ko n is z c z e w B.e. - Srawnitelna tektonika
oblastej galokineza drewnich platform. Nauka, 1984.
18. Lac h m ann R. - Mn. Zeit. Deut. Geol. Ges.,
1910 vol. 62 s. 113 -116.
19. Lac h m ann R. - Ibidem, s. 597-601. 20. Lac h m ann R. - Zentralbl. Min. Geol.
Pala-ont., 1912 s. 745-757. .
21. Lac h m ann ·R - Ibidem, 1917 s. 414-426.
22. M are k S., Z nos k 0 J. - Kwart.GeoI., 1972 t
16 nr 2 s. 1-18,232-248.
23. M a t t 0
x
RD. (ed.) - OSA Spec. Pap., 1968 vol.88 s. 1-701.
24. M e i n h 0 I d R. - Ber. Geol. Ges. DDR, 1959
Reihe A s. 157 -168.
25. M a r
z
e ci. -
Inst. Geol. Romaniei, ComptesRendues, 1915 vol. 6 s. 226-270.
26. Net tie ton L.L. - Bull. AAPG, 1934 voL 18 s.
1175-':"1204.
27. Net tie ton L.L. - Ibidem, 1955 vol. 39 s.
2373-2383.
28. 0 d e H. - GSA Spec. Pap., 1968 vol. 88 s. 543-595.
29. Par k er TJ., Mc D 0 w e 11 AN. - Bull.
AAPG, 1955 vol. 39 s. 2384-2471.
30. P 0 b 0 r ski J. - Pr. Inst. Geol.; 1960 vo1. 30 s.
355-376.
31. P 0 s e p n y F. - Jb. Kaiser-Konig, Geol. Reichst.,
1867 vot. 17 s. 123 -186.
32. R
a
m b erg H. - Gravity, deformation and theearth's crust. Academic Press, 1981.
33. R 0 g e r s O.S. - Beon. Geol., 1918 voL· 13 s.
447-485.
34. So k 0 low ski J. - Pr. Inst. Geol., vol. 50 s.
1-112.
35. S 0 k 0 low 8 k i J., T 0 k a r ski A. - Prz.
Geol., 1983 nr 5 s. 318 - 322~
36. S till eH.":" Zeit. Prakt. Geol., 1911 vol. 19 s. 91-99.
37. S till e . H. - Kali, 1911 vol. Ss. 341- 348.
38. S till e H. - Bull. AAPO, 1925 vol. 9 s.
417-441.
39. S till e H. - Ibidem, 1932 vo116 s. i69-177.
40. T r u she i m F. - Zeit. Deut. Geol Ges., 1957 voL
109 s. 111-151.
41. T r u she i m F. - Bull. AAPO, 1960 vol. 44 s.
1519-1540.
42. U r a i' J.L. i in. - Nature,. 1986 vol. 324 s.
554-"~
.43. V a u g ha n F.R - AAPG Bull., 1925 vol. 9 s.
756-797.
44. Viii e L. - Ann. Mines, 1856 vol. 15 s. 351-410.
45. W old s t e d t P. - N. Jb. Miner., 1927 vol. 58B
s.579-614.
46. Z nos k 0 J. - Kwart. Geo!., 1957 vo!. 1
s.9O-.105.
SUM MAR Y
Since the discovery of the structure of diapiric salt
bodies there has been much speculation about the
phe-nomenon origin. The domes were of volcanic origin, or were uplifted by forces of crystalization or due to gas pressur&..etc.
In 1910-1912 S. Arrhenius and R. Lachmann
sug-gested gravity theory and H. Stille sugsug-gested tectonic theory. Thus began one of the most heated controversies in the entire history of geology, as H. Ode wrote. The hipotesis of autoplasticity, ekzeme, buoyancy or isostatic
downbuilding was based on the lower density of salt than
that of the overlying strata and the prominent mobility of salt. In the hipotesis of H. Stille salt structures were
produced by the tangential compressive pressure or the
Saxonian tectonics.
In 1957 F. Trusheim coined halokinesis and
tomcs terms and gave the classical defInition of the procces. Trusheim's concepts and terminology strongly simplicized the nature and many geologists made at-tempts to give the modern and adequate solution.
Now, the salt tectonics is classified by M.P.K. Jack-son and CJ. Talbot on the basis of charge of gravity potential energy and the tectonic regime, so halokinesis and halotectonics sensu F. Trusheim are restricted only to the limited conditions: halokinesis - absence of strain, and halotectonics - only contraction. But the both terms are still in use in the less precisely and broad sens.
Translated by the author PE310ME
C MOMcma OTXpLITBJI .InIan.upOBOfO xapanepa co-JIeBhIX crpyrryp B03BBXJIO MBOfO nmOTe3 no BX
reBe-lHCY. CoJIeBLle xynOJILl BMeJIH BYJIX8BH'ICCKBii: reBC3HC,
06pa3oBaJIIICb CHJIOH KpBCTaJJ.lIH3artBH BJIH ,naBJIeBIUI ra38. BTII.
B nepBO,n 191O-1912.C. Appemryc B P . .JlJi:xMaHH" palpa60TaJIB rpllBBTana;OBH)'lO Teopmo, a X.
CTBJI-JIe - rerroHB'lecKyIO. TImIM 06pa30M, xax:no BaIIH-caJI X. O,ne, Ha'I8JIOCL caMoe ropJi.Jee palHornaCBe B BCTOPHB feoJIOrHB. IHnOTe3LI "aBTOnJI8.CTII'IHOCTH,:311':-3eMOB; WIaBa.lIbHOCTB BJIH H3OCTalBB, 6LIJIB OCHOBaHld Ha Mem.mei IDIOTHOCTB COJIeii'leM oxpy)K8lOIIgIX nopo,n B BX 60JIbmeii Mo6HJIbHOCTH. no MHeHHB X. CTBJIne
cX.Jm.n'IaTOCTb COJIeBYX TeJI, BhI3BaJla TaBI'CHIJ;Ham.-HLIMH ,naBJIeHmIMH caxCOHCJ:oit TerrOBHm.
B 1957 f.
cI».
TpycxaitM BBeJI nOIDl"nm fanOmHe3aH fanOTerromum B .nan BX caMLIe XJIaCClIIIecme
onpe-,neJIeJIWl. B WlCTo~ee BpeMII uacCBctmxana;eii coJIeBoi TerrOBHm 3aHBMaIOTCJI M.n.A. ~eK:COH B
1.(.:9.
Tam.-6oT, Ha OCHOBaHHH H3MeHeHili nOTeHIJ;HaJIbHOH 3HeprBB B TerrOHB'lecx:OfO pexBMa.. ranomHe3 B raJIOTerrOBB-J:a (no MBemDO TpycxaitMa) orp8BH'lem.I TOJIbJ:O ,no onpe,neJIeHHLIX YCJIOBBit: ranOJ:HHe3 - OTcyrcTBHeTeJ:-TORB'lecK:BX HanpIDKeuBit. fanOTeXTOHBlta - TOJIbJ:O K:Ou.-rpaxnBll 6acceitHa. Ho BciS Tam 06a 3TH noHJl'I'BJl yn<rrpe6ruoOTCJI B MeHee TO'IHOM H 60JIee mHpoJ:OM
CMLICJIe.
REMIGIUSZ TARKA
pamitwowy Instytut Geologiczny. W8I8Z8wa
SKLADOWANIE ODPADOW PROMIENIOTWORCZYCH W Zl.OZACH SOLI
Wysady solne od konca lat pi~esiJltych naszego stulecia sI! rozwai:ane jako miejsca skladowania odpad6w promieniotw6rczych. Zwr6cono w6wczas uwag~ na fakt, Ze najwi~ksze zloza soli Die zostaly zniszczone przez ponad 200 m1n lat od czasu ich powstania. W wyniku ponad 30 lat badati zyskaliSmy nie tyle gotowe roz-wi~a, co raczej nowe pytania. W pracy przedstawiono zarys problematyki na podstawie dosWiadczen kilkuna-stu patistw, kt6re opowiedziaJy si~ za tll koncepcjll:. SI! to gl6wnie paIistwa europejskiego basenu cechsztyIiskiego. Zr6dlem odpad6w radioaktywnych jest nie tylko energetyka j~rowa, lecz takZe i inne gaI~e przemyslu. W skladowiskach moma r6wniez magazynowaC odpady toksyczne r6mego pochodzenia.
W zloi;ach soli rozwaZa si~ cztery metody ich slda-dowania: w wyrobiskach g6rniczych, w wierceniach pro-wadzonych z wyrobisk g6miczych, w g1~bokich wier- " ceniach szerokosrednicowych i w komorach wylugowa-nych z wiercen.
W wyrobiskach skladuje si~ odpady w beczkach lub kontenerach; w otworach wiertniczych w odpowiednich pojemnikach
w
ksztalcie cygar. Do wylugowanych kom6r odpady cielde moZna wprowad.za.C ~Srednio przez otw6r wiertniczy (zmieszane z substancjll zestalaj~. Konstrukcja pojemnik6w na odpady silnie aktywne to odr~bny problem. z dziedziny inZynierii materiaJowej."Wyb6r solijako skladowiska to metoda bierna, w kt6rej
gl6wnll barierl! izolujllCll jest skaJa. Druga metoda -aktywna to sldadowisko, W kt6rym. bariera ma charakter techniczny. W wielu paDstwach analizuje si~ takZe przy-datno~ ska! ilastych i granit6w. "
W budowie sldadowisk w zloi;ach soli najbardziej zaawansowane Sll Niem.cy. W Morsleben znajduje si~ skladowisko odziedziczone po bylej NRD. Od 1979 r. magazynuje si~ tam w starej kopalni beczki z odpadami
362
UKD 621.039.7:553.632 nisko i srednioaktywnymi. W Dolnej Saksonii w opusz-czonej kopalni w Asse od lat sze8Cdziesil!tych prowadzi si~ badania w nast~pujl!cych dziedzinach: geologia g6rnicza, hydrogeologia, wlaSciwoSci mechaniczne skaJ, geotermia, migracja scilanek, migracja radionuklid6w. Koszt calo!lci badaJi w cenach
z
1985r.
ocenia si~ na 2,5 mldmarek. Asse traktowane jest jako skladowiSko badawcze i tymczaso-we. wlaSciwe skladowisko jest budowane w Gorleben (r6wniei; Dolna Saksonia). W 1999 r. planowano otwarcie skladowiska, lecz Die wiadomo, jak plany te zostanl! zmodyfikowane w zjednoczonych Niem.czech. Na mar-ginesie burzliwej publicznej dyskusji na temat skladowisk, jaka tam rozgorzaJa, stwierdzono, Ze spolecznosc nauko-wa musi ostroZnie dyskutonauko-waC, gdyi; opinia publiczna Die rozumie naukowej r6Znicy zdaD i SIldzi.Ze problem. jest nie rozwiQzany.PowaZne badania przeprowadzono w Danii. Z szeSciu wysad6w poIoZonych w p61nocnej Jutlandii wybrano wysad Mors, chat wysady Uglev, Vejrum, Monsted i Batum mogl! bye r6wniez przydatne. C~SC badaIi prowadzono r6wnolegle przez grupy dunskie i zagranicz-ne (RFN. USA).
ZloZa soli moglt. mieC charakter poldadowy, sfaI-dowany Gak Wieliczka) 19b wysadowy. W USA roz-waZano skladowanie odpad6w radioaktywnych w zlo-i;ach pokladowych i w wysadach. ZloZa pokladowe Sll znacznie bardziej stabilne. W Niemczech czy w Danii wybrano wysady z koniecznoSci. W Polsce mamy moz-liwosc wyboru ze wzgl~u na bogactwo zl6Z soli.
Wewn~trzna budowa wysad6w jest bardzo skom-plikowana, tak Ze niemoZliwe jest pelne poznanie bez prac g6rniczych. W profilu cechsztynu w Polsce wys~ujll przewarstwienia soli potasowych i anhydrytu, kt6re mogll stanowic powaZne przeszkody w bUdowie skladowiska. Istotne znaczenie ma wsp6lczesna aktywnosc wysad6w.
