A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA OECONOM ICA 8, 1981
Maria B ijak-K aszuba *
CZY N N IK I O K R EŚLA JĄ C E M OBILNOŚĆ TECHN OLO GII W SK A LI M IĘDZY NA ROD OW EJ
1. PO TEN C JA LN A A RZECZY W ISTA M OBILNOŚĆ TECH N O LO G II Technologia — rozum iana jak o ogół w iedzy m ającej zastosow anie w pro d u k cji dóbr i usług m ate ria ln y c h — coraz pow szechniej s ta je się w w a ru n k a ch w spółczesnej gospodarki św iatow ej przedm iotem w ym ia-ny m iędzynarodow ej.
Technologia je s t to w arem specyficznym . J e s t to bow iem dobro nie-m a te ria ln e , którego istotę stanow i in fo rnie-m a cja p rzy d a tn a w procesie p ro d u k cji m ate ria ln ej К S pecyfika technologii rz u tu je na jej przenoś-ność (mobilprzenoś-ność) zarów no w skali k rajo w ej, ja k i m iędzynarodow ej.
W iedza technologiczna pow staje w w y n ik u określonych nakładów p rac y i to w ym agającej w ysokich kw alifik acji p rac y naukow o-badaw czej i rozw ojow ej. N akłady p rac y niezbędne do w y tw orzenia w iedzy odzna-czają się c h a ra k te ry sty c z n ą nieciągłością 2. N ieciągłość ta polega na tym , że w y tw a rz an ie w iedzy je s t kosztow ne, n ato m iast jej rep ro d u k c ja — tania. Raz osiągnięta w w y n ik u odpow iednich nak ład ó w w iedza może być w y k o rzy sty w an a przez now ych użytkow ników bez konieczności w iększych nakładów na je j rep ro d u k cję. Istn ieje wobec tego stały, z reg u ły w ysoki, koszt „w yp ro d u k o w an ia” wiedzy, niezależny od liczby jej p o ten cjaln y ch użytkow ników , i krań co w y koszt pow ielenia czy
prze-* D r, a d iu n k t w Z akładzie M iędzynarodow ych S tosunków G ospodarczych In -s ty tu tu O b ro tu Tow arow ego UL.
1 P or. E ksport te c h n ik i do k r a jó w ro zw ija ją cyc h się”, red. J. N o w i c k i , W ar-szaw a 1976, s. 37.
2 Por. W. D. N o r d h a u s, Inno w a cje, w zro st i dobrobyt. Postąp te ch n ic zn y w u ję c iu te o re ty czn y m , W arszaw a 1976, s. 80—81.
kazania w iedzy, p rzy p ad ający na każdego dodatkow ego u ży tkow nika (ten koszt je s t z re g u ły re la ty w n ie n is k i) 3.
R elaty w n ie niski koszt społeczny pow ielenia i przekazania wiedzy, w y n ik ają c y z jej n iem aterialn eg o c h a ra k te ru , przesądza o p o tencjalnej łatw ości ro zp rzestrzen ian ia się technologii, a więc o jej p o ten cjaln ej m o-bilności.
W rzeczyw istości now a w iedza technologiczna nie jest ta k m obilna, ja k w yn ik ało b y to z jej p o ten cjaln y ch m ożliw ości ro zp rzestrzen ian ia się. W odróżnieniu od podstaw ow ej w iedzy naukow ej, k tó ra w zasadzie je s t dobrem w olnym , je st ogólnie dostępna i upow szechniana; w iedza techno-logiczna — z uw agi na swój zw iązek z pro d u k cją m a te ria ln ą — uw aża-n a je s t za przem ysłow e dobro aża-n ie m a te ria laża-n e 4 i jak o tak ie staaża-now i ele-m en t ele-m a ją tk u jednostek, k tó re ją w y tw o rzy ły lub posiadają w stosunku do niej praw o w łasności. Oznacza to, iz fak ty czn a m obilność technologii je s t w w iększym lub m niejszym stopniu ograniczona, w zależności od z ak resu k o n tro li, jak ą sp ra w u ją nad nią odpow iednie podm ioty
gospo-darcze.
N ależy podkreślić, że k o n tro la ta je s t z re g u ły przejściow a. W ynika to, po pierw sze, z ograniczenia u staw odaw stw em czasu trw a n ia ochrony w łasności przem ysłow ej, dającej w łaścicielow i p raw o w yłącznego k orzy-stan ia z technologii. P odstaw ow y system och ro n y w łasności przem ysło-w ej, ja k im je s t system patentoysło-w y, chroni in te re sy posiadacza p a te n tu z re g u ły przez o k res nie dłuższy niż k ilk anaście lat. Po upływ ie tego czasu zn ik ają p raw n e przeszkody dla procesów dyfuzji w iedzy. Po d ru -gie, m im o iż technologia jako dobro n iem a te ria ln e nie ulega fizycznem u zużyciu, to jed n a k m a m iejsce proces jej m oralnego zużyw ania się. N ie-zależnie więc od istn ie n ia ochrony p raw n ej technologii, ochrona ta tra c i sens ekonom iczny w p rzy p ad k u m oralnego zużycia się objętej nią tec h -nologii. P o trzecie, w y n ik ają c y z a k tu a ln ej ochrony praw n ej m onopol w łaściciela technologii m oże de facto zostać n aru szony w w y niku p o ja -w ienia się u k o n k u ren c y jn y ch podm iotó-w gospodarczych technologii sub-s ty tu c y jn e j. W ym ienione przyczyny pow odują, iż określona cząsub-stka w ied zy technologicznej jeied y n ie przejściow o je s t przeiedm iotem o b ro tu h a n
-* P or. H. G. J o h n s o n , A sp e c ts of P a te n ts and L icenses as S tim u li to In -n o va tio -n , „W eltw irtsch aftliso h es A rc h iv ” 1976, H eft 3, s. 420.
4 Por. S. S z c z y p i o r s k i , N ow e fo r m y i m e to d y w y m ia n y m ięd zyn a ro d o w ej, W arszaw a 1976, s. 30. T a część zasobów technologii, k tó ra ja k o przem ysłow e dobro n ie m a te ria ln e stanow i w łasność przem ysłow ą, w y stę p u je z fo rm a ln o p raw n eg o p u n k -tu w idzenia w fo rm ie w ynalazk u , znaku tow arow ego, w zoru użytkow ego, czy zdob-niczego o raz kn o w -h o w .
dlowego jak o tow ar. Po u p ływ ie tego czasu technologia stopniow o za-czyna n abierać cech dobra w olnego 5.
P rzeg ląd czynników o k reślający ch m iędzynarodow ą m obilność tech-nologii jak o to w aru należy rozpocząć od pew nego uściślenia. Technologia może być sam odzielnym przedm iotem w ym iany m iędzynarodow ej, co m a m iejsce w przy p ad k u obrotu licencyjnego (można m ówić wówczas o bezpośredniej sprzedaży technologii), ja k rów nież może być przeno-szona za pośrednictw em in n y ch form m iędzynarodow ych pow iązań go-spodarczych, przede w szystkim takich, jak: obrót tow arow y (handel tow aram i „ u p rzed m io taw iający m i” określoną wiedzę technologiczną, czyli h a n d e l to w aram i o w ysokim stopniu intensyw ności technologicznej) oraz o b ró t k ap itało w y (zagraniczne in w esty cje bezpośrednie, k tó ry m z reguły tow arzyszy tra n s fe r w iedzy technologicznej w różnych postaciach). Mó-w iąc o m obilności technologii Mó-w skali m iędzynarodoMó-w ej, będziem y mieć n a m yśli ten pierw szy aspekt tra n sfe ru , a więc przenośność technologii w form ie m iędzynarodow ych obrotów licencyjnych. W przy p ad k u pozo-stały ch form pow iązań, k tó re służą jak o k a n a ły tra n s fe ru technologii, nie m ożna bow iem oddzielić k w estii m obilności technologii od m obilności k ap itału , czy tow arów . Celowe w y d aje się je d n a k przeanalizow anie p ro -blem u su b sty tu c ji bezpośredniego tra n sfe ru technologii przez pośrednie jego form y. T e sam e czynniki, k tó re ograniczają m obilność technologii w form ie sprzedaży licencyjnych, pow odują w ystępow anie pośrednich fo rm tra n sfe ru , tak ich jak: ek sp o rt tow arów ucieleśniających now ą tec h -nologię, czy zagraniczne in w esty cje bezpośrednie, op ierające się na tejże technologii. P rzew ag a technologiczna w określonej dziedzinie w y tw a rz a -nia m a bow iem sens ekonom iczny tylko wówczas, gdy może w te n czy in n y sposób zostać zdyskontow ana. W ybór sposobu w y k o rzy stan ia p rzew agi technologicznej rzewobec k o n k u ren tó rzew zagranicznych oznacza jed n o -cześnie w ybór fo rm y tra n s fe ru technologii.
Ogół czynników o k reślają c y ch m iędzynarodow ą m obilność technologii m ożna ująć w dw óch grupach: z jed n ej stro n y są to czynniki w y stęp u -jące po stro n ie sprzedaw cy, z drugiej — czynniki w ystępu-jące po stro n ie n abyw cy technologii ®. P ierw sza g ru p a czynników określa skłonność w ła -ściciela do sprzedaży technologii oraz rz u tu je na w ybór form y tra n sfe ru , d ru g a g ru p a składa się n a p refe re n cje nabyw cy oraz jego zdolność do absorpcji technologii.
6 Por. K. P o z n a ń s k i , M obilność technologii w skali m iędzynarodow ej,. „S p raw y M iędzynarodow e” 1975, n r 2.
• W w a ru n k a c h w spółczesnej gospodarki św iatow ej sprzedaw cą je s t z reg u ły k o rp o ra cja k ap italisty c zn a , często tran sn a ro d o w a . N abyw cą, obok iir m z ro zw in ię-ty c h k ra jó w k ap italisię-ty czn y ch , b y w a ją często k r a je Trzeciego Ś w iata , a ta k że k ra je ■ocjalistyczne.
2. C ZY N N IK I W Y STĘPU JĄ C E PO STR O N IE SPRZEDAW CY TEC H N O LO G II Do tej g ru p y czynników zaliczyć należy przede w szystkim pew ne cechy technologii, k tó re o k re śla ją c h a ra k te r posiadanej przew agi tec h
-nologicznej nad k o n k u ren tam i, a tym sam ym d ecydują o skłonności w łaściciela technologii do jej przetran sfero w an ia.
Taką cechą je st w pierw szym rzędzie stopień nowości technologii. A bsolutnie (w skali św iatow ej) now a technologia z re g u ły nie byw a p rzedm iotem bezpośredniej sprzedaży w form ie udzielenia licencji7. W łaściciel w y k o rz y stu je tak ą technologię w e w łasnej działalności pro -d u k cy jn ej, a sw ą przew agę technologiczną wobec zagranicy -d y sk o n tu je ew e n tu aln ie ek sp o rtem dóbr, przy p ro d u k cji k tó ry c h now a technologia została zastosow ana. W m iarę ja k technologia ulega d y fu zji w skali m iędzynarodow ej (na sk u te k procesów im itacji, pojaw ienia się rozw
ią-zań s u b sty tu c y jn y c h itd.), a tym sam ym w łaściciel technologii tra c i stopniow o swą przew agę w zględem kon k u ren tó w , w zrasta jego skłon-ność do bezpośredniej sprzedaży technologii.
T eoretyczne w y jaśn ien ie tej k w estii m ożna znaleźć w m odelu m ię-dzynarodow ego cyklu pro d u k tu , sfoririułow anym przez R. V e rn o n a 8 na podstaw ie uogólnienia p ra k ty k i firm am erykańskich. C ykl rozpoczyna się od w ytw orzenia przez p ionierskie przedsiębiorstw o now ej technologii (w yrażonej w now ym p rodukcie lu b now ej m etodzie produkcji) i w p ro -w adzenia jej na ry n e k -w e-w nętrzny. Z u-w agi na dobrą znajom ość ry n k u w ew nętrznego przez p roducenta, a tak że ze w zględu na specyficzne cechy tego ry n k u (re laty w n a dostępność odpow iednich czynników pro -dukcji, w ysoki dochód p e r capita), je s t on w y k o rzy sty w an y jak o poligon dośw iadczalny dla now ej technologii. N astępna faza cyklu polega na w yk o rzy sty w an iu osiągniętej przew agi technologicznej na ry n k ac h za-granicznych. P rzed siębiorstw o pionierskie dokonuje tego poprzez eksport produktów , w y tw a rz an y c h w oparciu o now ą technologię. Faza ta trw a tak długo, ja k długo ek sp o rt je s t opłacalny ze w zględu na u trz y m u ją c ą się przew agę technologiczną. Po pew nym czasie przew aga ta zaczyna się zm niejszać w w y n ik u n ieu ch ro n n y ch procesów dyfuzji w iedzy techno-logicznej. Oznacza to zagrożenie pozycji eksportow ej przedsiębiorstw a pionierskiego. N a stęp u je k olejna faza m iędzynarodow ego cy k lu p ro d u k tu , kiedy to przedsiębiorstw o sta ra się w y korzystać resz tk i swej przew agi nad k o n k u ren ta m i w drodze zastąpienia ek sp o rtu tow arow ego bezpośred-nim i in w estycjam i zagranicznym i, um ożliw iającym i w y k o rzy stan ie d
al-7 P or. B. J. B a r d , T h e T ra n sfe r o f T echnology, „A cta O econom ica” 19al-71, Vol. S (1—2), s. 38.
* R. V e r n o n , S o v e re ig n ty at B ay: th e M ultinational Spread of U S E nterprises, -London 1971, s. 60 i n.
szych atu tó w , tak ic h jak : niższe ceny czynników pro d u k cji w k ra ju lokaty, bliskość ry n k u zb y tu itd. A lte rn a ty w n y m rozw iązaniem w tej iazie m iędzynarodow ego cyklu p ro d u k tu je s t bezpośrednia sprzedaż tec h -nologii w form ie udzielenia licencji. O w yborze m iędzy w ym ienionym i form am i tra n s fe ru d ecydują k olejne czynniki.
W koncepcji cyklu p ro d u k tu zn ajd u je potw ierdzenie teza o wzroście m iędzynarodow ej m obilności technologii w m iarę postępow ania procesu je j m oralnego zużyw ania się. W ty m kontekście m obilność technologii w skali m iędzynarodow ej w y k azu je odw rotną zależność w sto su n k u do stopnia jej nowości. Jednocześnie koncepcja R. V ernona zw raca uw agę na c h a ra k te ry sty c z n ą sekw encję zm ian form tra n sfe ru : od form pośred-nich aż do bezpośredniej sprzedaży technologii na ry n k i zagraniczne •.
K olejną cechą technologii, rz u tu ją c ą na w ybór fo rm y tra n sfe ru , je s t stopień złożoności pro d u k tó w lub procesów podlegających transferow i. W ysoce skom plikow ana technologia przem aw ia za w yborem inw estycji bezpośredniej jak o k a n a łu tra n s fe ru 10. W ynika to, po pierw sze, ze zna-cznej skuteczności tego k a n a łu tra n s fe ru w przy p ad k u niedogodnych w a ru n k ó w dla w y k o rzy stan ia technologii w kraju -o d b io rcy . Po drugie, skom plikow ana technologia nie je st n arażona na niebezpieczeństw o szybkiej d y fu zji na sk u te k działalności im itacy jn ej firm k ra ju lokaty; w ta -kiej sy tu a cji celow e w y d aje się dyskontow anie posiadanej przew agi technologicznej bez n aru szan ia p raw w yłącznych do technologii.
W kontekście problem u w yb o ru m iędzy zagraniczną in w esty cją bez-pośrednią a udzieleniem licencji jako form am i tra n s fe ru technologii w a rto zwrócić uw agę na jeszcze jed n ą cechę technologii, a m ianow icie na to, czy je s t ona chroniona p a te n ta m i lub in n y m i praw am i własności. W p rzypadku technologii chronionej ogólnie p rzy ję ty m i ty tu ła m i w łas-ności p ierw o tn y posiadacz m a w iększą ochronę w stosow aniu technologii,
• Ja sk ra w eg o p rzy k ła d u n a zależność tra n s fe ru technologii od stopnia jej n o -wości do starcza p o lity k a stosow ana przez sz w ajc arsk ą firm ę S ulzer. F irm a ta w okresie p o w ojennym szeroko u d ziela ła licen cji n a p ro d u k cję rozw iniętego przez siebie dieslow skiego silnika okrętow ego (nie b y ła to bow iem w ów czas technologia najnow sza). Z kolei, w o dniesieniu do w prow adzonego n a początku la t sześćdzie-siąty ch bezczółenkowego k ro sn a, stanow iącego now ość w skali św iato w ej, S ulzer zastosow ał o dm ienną politykę. T ak długo, ja k długo p o siad ał przew agę tech n o lo -giczną (przez k ilk a następ n y ch lat), u n ik a ł bezpośredniego tr a n s f e ru technologii na p ro d u k cję k rosna, zado w alając się w yk o rzy stan iem tej technologii we w łasn ej p ro -du k cji i ek sp o rto w an iem jej poprzez w łasn e k a n a ły zbytu. Por. J. B a r a n s o n , In tern a tio n a l T ra n sfe r of A u to m o tiv e T echnology to D eveloping C ountries, „U NITAR R esearch R ep o rts” 1971, No 8, s. 38.
10 Por. W. C a b a n , T ra n sfe r p o stęp u techniczno-organizacyjnego p rzez p rzed- tię b io rstw a m iędzynarodow e, [w:] E ko n o m ic zn y m ec h a n izm procesów in n o w a cy jn yc h , W arszaw a 1975, s. 136—137.
co pow oduje, że h a n d e l nią je s t ła tw ie js z y u . C zynnik te n może w ięc działać w k ie ru n k u zw iększenia m obilności technologii jak o sam odziel-nego przedm iotu w y m ian y m iędzynarodow ej.
O bok w ym ienionych cech technologii, do g ru p y czynników w y stęp u -jący ch po stro n ie sprzedaw cy należy zaliczyć określone w a ru n k i ry n k u zarów no w sensie gałęziow ym , ja k i geograficznym .
Isto tn y w pływ n a skłonność przedsiębiorstw a do sprzedaży techno-logii w y w iera długość trw an ia „cyklu życia” określonego rozw iązania technologicznego, c h a ra k te ry sty c z n a dla danej dziedziny w ytw arzania. Im k rótszy cykl p ro d u k tu , co m a m iejsce w now oczesnych, dynam icznych gałęziach przem ysłu, ty m w iększe je s t praw dopodobieństw o bezpośred-niej sprzedaży technologii poprzez udzielenie licencji. D yskontow anie przew agi technologicznej w drodze ro zw ijania w łasnej p ro d u k cji (czy to w k raju , czy za granicą) je s t bow iem w w a ru n k a ch kró tk o trw ało ści tej przew agi zb y t czasochłonne.
P rzedsiębiorstw o może je d n a k sy stem atycznie odnaw iać sw oją przew agę technologiczną nad k o n k u ren ta m i dzięki in te n sy przew n y m pracom b a -daw czo-rozw ojow ym i ciągłem u doskonaleniu technologii w danej dzie-dzinie w y tw a r z a n ia 12. Istn ien ie m ożliw ości odn aw ian ia przew agi tech-nologicznej pow oduje, że przedsiębiorstw o sta ra się u trzy m ać e fek ty w n ą k o n tro lę nad technologią, m im o iż „cykl życia” k o n k retn ej innow acji jest k rótki. S y tu a cja tak a sk łan ia do rezy g n acji ze sprzedaży licen cji n a rzecz rozw inięcia w łasnej działalności p ro d u k cy jn ej lub usługow ej w oparciu o now ą technologię. W aru n k iem w y b o ru tej fo rm y w yk o rzy -sta n ia technologii je s t oczyw iście posiadanie odpow iednich zasobów do u ruchom ienia p rodukcji. W przy p ad k u , gdy p ro d u k cja m a być rozw inięta za granicą, w drodze in w esty cji bezpośredniej, konieczna je st dodatkow o znajom ość ry n k u zagranicznego. W zw iązku z pow yższym , w iększą skłonność do bezpośredniej sprzedaży technologii w y k azu ją z re g u ły f ir -m y re la ty w n ie -m ałe, k tó re nie są w stan ie sy ste-m atycznie o d naw iać sw ej przejściow ej przew agi technologicznej, ani też nie posiadają od-pow iednich środków na dyskontow anie tej przew agi w drodze w łasnej działalności p ro d u k cy jn ej za granicą.
K o lejn y m czynnikiem o k reślającym skłonność w łaściciela technologii do jej p rze tra n sfero w a n ia za granicę są cechy ry n k u w sensie g eogra-ficznym . O dnosi się to zarów no do ry n k u k ra ju sprzedaw cy, ja k i do potencjalnego ry n k u zbytu. P o ró w n an ie s tr u k tu ry czynników pro d u k cji na obu ry n k a c h pozw ala podjąć decyzję o lokalizacji produkcji. R elaty w
-11 G. R. H a l l , R. E. J o h n s o n , T ra n sfe rs o f U nited S ta te s A erospace T e c h nology to Japan, [in:] T h e T echnology Factor in In tern a tio n a l T rade, ed. R. V e r -n o -n , N ew Y ork 1970, s. 311.
nie w ysokie koszty p rodukcji w k ra ju w porów naniu z zagranicą ogra-niczają m ożliw ości tra n s fe ru technologii w drodze ek sp o rtu tow arów o w ysokim stopniu nasycenia tą technologią, a sk łan iają raczej do pod-jęcia zagranicznej in w esty cji bezpośredniej lub sprzedaży licencji.
In n y m p a ra m etrem je st chłonność ry n k u zagranicznego 13. M ały r y -nek, o poten cjaln ie niew ielkiej skali obrotów , nie stw arza bodźców do bezpośredniego inw estow ania; bardziej korzy stn y m rozw iązaniem może okazać się wów czas sprzedaż licencji.
D uży w pływ n a m obilność technologii m ają także ograniczenia w h a n d lu m iędzynarodow ym w postaci b a rie r celnych i pozataryfow ych. Z m niejszając zyskow ność obrotu tow arow ego, b a rie ry te pow odują po-średnio w zrost zainteresow ania sprzedażą licencji lub dokonyw aniem za-gran iczn y ch in w esty cji bezpośrednich.
W ym ienione dotychczas czynniki w a ru n k u ją m iędzynarodow ą m obil-ność technologii w różnych form ach — z p u n k tu w idzenia interesów sprzedaw cy technologii, który, w zależności od k o n k retn ej sytuacji, p re fe ru je ten lub in n y sposób w y k o rzy stan ia sw ej przew agi technolo-gicznej.
3. C ZY N N IK I W Y STĘPU JĄ C E PO STR O NIE NABYWCY TECH N OLO G II Z p u n k tu w idzenia nabyw cy podstaw ow ym czynnikiem w a ru n k u ją cym m ożliw ość tra n s fe ru technologii je s t odpow iednia zdolność do ab -sorpcji (asym ilacji) p rzetran sfero w an ej technologii.
Zdolność do absorpcji technologii polega na: a) um iejętności w łaściw ego w yboru technologii;
b) zdolności przystosow ania technologii do fizycznego, ekonom icznego i społecznego środow iska;
c) um iejętności stw orzenia sprzyjającego środow iska dla now ej tech -nologii 14.
U m iejętność w yboru w łaściw ej technologii, odpow iedniej w stosunku do potrzeb i m ożliw ości k raju -n ab y w c y , w ym aga posiadania przez ten k raj w łasnego p otencjału badaw czorozw ojow ego. Jeżeli k raj sam pro -w adzi przy n ajm n iej b adania podsta-w o-w e -w określonej dziedzinie go-spodarki, to o rie n tu je się on w stan ie zaaw ansow ania i k ieru n k a ch roz-w oju śroz-w iatoroz-w ej technologii roz-w tej dziedzinie. O rien ta cja tak a ułatroz-w ia m u
13 Por. S. K a r c z e w s k i , P o lityka korporacji m ięd zyn a ro d o w yc h w zakresie sp rzed a ży licencji, „S p raw y M iędzynarodow e” 1976, n r 12, s. 137.
14 Por. R. S o l o , T h e C apacity to A ssim ila te an A d vd n c ed T echnology, [in:] T h e Econom ics o j T echnological Change. S elected R eadings, ed. N. R o s e n b e r g , H arm o n d sw o rth 1971, s. 48>-.
w ybór w łaściw ej technologii jak o przedm iotu zakupu. M ożliwa jest wówczas ra cjo n aln a p o lityka uzu p ełn ian ia w łasnego p o ten cjału b ad aw -л czo-rozw ojow ego technologią im portow aną.
Im p ortow ana technologia z re g u ły w ym aga odpow iedniego jej dosto-sow ania do w aru n k ó w kraju -o d b io rcy . D ostodosto-sow anie to odbyw a się w k ilk u płaszczyznach. W płaszczyźnie n ajp ro stszej technologia je s t a d ap -tow ana do now ych fizycznych w a ru n k ó w funkcjonow ania, na które składa się m. in. klim at, jakość i dostępność surow ców , odległość od ry n k u zb y tu itd.
K olejna płaszczyzna a d a p ta c ji technologii dotyczy jej przystosow a-nia do now ych w aru n k ó w ekonom icznych. N iezależnie od fizycznych m ożliw ości zastosow ania technologii, jej w ykorzystanie może być eko-nom iczne lub nie, w zależności o d s tr u k tu ry ilościowej i jakościow ej czynników p ro d u k cji dostępnych w kraju o d b io rcy . Technologia pow -sta je w o k reślonym środow isku ekonom icznym i siłą rzeczy je s t dosto-sow ana do tego w łaśnie środow iska. W k ra ju o re la ty w n ie dużych zasobach k ap ita łu i w ysokich kosztach siły roboczej p ow staje z reg u ły tec h -nologia o c h a ra k te rz e k ap itałochłonnym i pracooszczędnym . Jeżeli tak a technologia zostanie p rze tra n sfero w a n a do k ra ju , w k tó ry m u k ład czyn-ników w ytw órczych je s t a k u ra t odw rotny, to najpraw dopodobniej jej zastosow anie okaże się nieefektyw ne, a n a w e t zacznie powodow ać n ie-pożądane konsekw encje ekonom iczne i społeczne w postaci np. w zrostu bezrobocia. Podobnie, nieekonom iczne może okazać się p rz e tra n sfe ro -w anie technologii op ierającej się na -w ielkiej skali pro d u k cji i na odpow iednio chłonnym ry n k u zb y tu — do k ra ju o w ąskim ry n k u w ew n ę trz n y m i niew ielkich m ożliw ościach eksportu. W w ym ienionych sy -tu ac jac h niezbędna jest więc a d a p ta c ja im p ortow anej technologii rów nież z p u n k tu w idzenia ekonom icznych w a ru n k ó w funkcjonow ania.
N ależy jed n a k zaznaczyć, że m ożliwości tak iej a d ap ta cji są ograni-czone. W racając do przedstaw ionego w yżej p rzy k ła d u technologii roz-w iniętej roz-w roz-w a ru n k a ch roz-w zględnej obfitości k a p ita łu i n ied o sta tk u siły roboczej: te n sam p ro d u k t fin a ln y o niezm ienionym sta n d a rd zie jak o ś-ciow ym m ożna także produkow ać przy pom ocy bardziej pracochłonnej technologii; jednakże obniżka kapitałochłonności technologii może być zrekom pensow ana w zrostem pracochłonności — bez uszczerbku dla efek -tyw ności w y tw a rz an ia — tylko na tyle, n a ile pozw ala na to s tru k tu ra kosztów czynników p ro d u k cji (w podanym przykładzie granicę tę w y-znaczać będzie stopień w zględnej taniości siły roboczej w porów naniu z kapitałem ).
W zw iązku z pow yższym n asuw a się w niosek, że ekonom iczna a d ap -ta c ja technologii m ożliw a je s t tylko wówczas, jeżeli m iędzy środow iskiem ekonom icznym sprzedaw cy i nabyw cy technologii nie w y stęp u ją z b y t
d rasty czn e różnice. P o tw ierdza to jednocześnie tezę o fun d am en taln y m znaczeniu w łaściw ego w yboru technologii, k tó ra m a być zakupiona.
Obok um iejętności w łaściw ego w yboru technologii i w ielostronnej jej ad ap ta cji do potrzeb nowego środow iska, n a zdolność do absorpcji technologii składa się także ■ um iejętność stw orzenia sprzyjającego śro -dow iska dla now ej technologii. W iąże się to z pew nym dostosow aniem w arunków ekonom iczno-społecznych do w ym agań now ej technologii na tyle, n a ile je s t to uzasadnione w agą w prow adzanej technologii z p g ó ln o - ekonom icznego i społecznego p u n k tu w idzenia. W odniesieniu do śro-dow iska ekonom icznego są w ażne nie ty lk o w y m iern e elem en ty tego środow iska, tak ie jak: w ykw alifikow ana siła robocza, rozbudow ana in-fra s tru k tu ra przem ysłow a i w y starczające n a k ła d y finansow e na prace badaw czo-rozw ojow e, ale także sk ładniki niew ym ierne, na k tó re w p ie r-w szym rzędzie sk łada się system o rganizacji i zarządzania gospodarką. D la przykładu, elektroniczne p rzetw arzan ie dan y ch -i inne techniki opar-te na k o m p u opar-terach m ają sens jak o zaplecze dla fu n k cji planistycznych i k o n tro ln y ch jed y n ie w bardzo dużych organizacjach. T racą one n a to -m iast na znaczeniu w niew ielkich jed n o stk ach gospodarczych. D latego tez efek ty w n a asy m ilacja technologii kom puterow ej je s t u w arunkow ana istnieniem lu b p rzy n ajm n iej te n d e n cją do tw orzenia w ielkich jed n o stek organizacyjnych. Z p u n k tu w idzenia środow iska społecznego decydujące znaczenie d la procesów asym ilacji now ej technologii m ają postaw y ludzi, ich stosunek do in n o w a c ji16. W iedza leżąca u podstaw technologii n ie jest statyczna. W ykorzystanie now ej technologii, a zwłaszcza jej tw órcza adaptacja, w ym agają od ludzi elastycznego podejścia do kw estii dosko-nalen ia w iedzy i um iejętności, a n aw et pew nej zm iany kw alifikacji. P o staw y ludzi przesądzają o istn ien iu w gospodarce sprzyjającego k li-m a tu dla asyli-m ilacji technologii.
W oparciu o rozw ażania dotyczące problem u zdolności do absorpcji technologii m ożna w yciągnąć ogólny w niosek, że zdolność ta je s t fu n k cją stopnia społeczno-ekonom icznego rozw oju k raju , a w ty m : odpow iednio zaaw ansow anego poziom u i s tr u k tu ry przem ysłu, istn ien ia w y k w alifi-kow anej kadry, chłonnych ry n k ó w zb y tu i Sprzyjającego k lim atu dla innow acji. Im w iększa będzie zdolność poszczególnych k rajó w do absorpcji technologii, ty m lepsze będą istn iały w a ru n k i dla tra n s fe ru tech n o -logii m iędzy nim i.
Zdolność do absorpcji technologii przez jej potencjalnego nabyw cę nie ty lk o w a ru n k u je tra n s fe r technologii jako taki, ale także w pow aż-n y m stopaż-niu rz u tu je aż-na form ę tra aż-n sfe ru . K raj o dużej zdolaż-ności do absorpcji technologii może pozwolić sobie n a znaczną swobodę w w
rze form y tra n sfe ru , poniew aż jest w stan ie zasym ilow ać zarów no tec h -nologię uprzedm iotow ioną w postaci now oczesnych m aszyn i urządzeń, ja k i technologię z a w artą w dok u m en tacji i przekazaną w ram ach uniow y licencyjnej. W odw rotnej sy tu a cji z n a jd u je się n ato m iast k raj o niskiej lub żadnej zdolności do asym ilacji technologii. B rak zdolności do sam o-dzielnej asym ilacji technologii pow oduje, że m usi ona zostać „zaszcze-pio n a” do gospodarki takiego k ra ju dzięki usługom zagranicznej k a d ry i często dzięki w y k o rzy stan iu zagranicznego k a p ita łu 16. O granicza to m ożliw ość tra n s fe ru technologii poprzez zakup licencji, a przem aw ia za w ykorzystaniem zagranicznych in w esty cji bezpośrednich, joint v e n tu res czy zakupu kom p letn y ch obiektów w raz z usługam i specjalistów . N ależy podkreślić, że tra n s fe r technologii w drodze „zaszczepiania” jej do go-spodarki przy pom ocy zagranicy m oże w iązać się z u jem n y m i konse-kw encjam i w postaci ten d e n cji do enklaw ow ego ty p u rozw oju, czy też uzależnienia się ekonom icznego od dostaw cy technologii.
O bok zdolności do absorpcji technologii zagranicznej isto tn y m czyn-nikiem rz u tu ją c y m na w ybór form y tra n s fe ru przez odbiorcę są jego m ożliw ości płatnicze. D eficyt zagranicznych środków p łatniczych m oże w znacznej m ierze zawęzić m argines w yboru odbiorcy technologii, z r e -gu ły pow odując, iż p re fe ru je on tra n s fe r technologii, k tó re m u tow arzyszy dopływ k a p ita łu zagranicznego w postaci in w estycji bezpośrednich lub joint ventures.
N a zakończenie rozw ażań n a tem a t czynników w aru n k u ją c y c h tr a n -sfe r technologii m iędzy k raja m i i jeg o form y w arto zwrócić uw agę na rolę czynnika polityczno-ustrojow ego. Może on stw arzać pow ażne b a rie ry d la tra n s fe ru technologii m iędzy k raja m i o odm iennych u stro jac h spo-łeczno-politycznych. Są to b a rie ry w y stęp u jące zarów no po stro n ie sprze-daw cy, ja k i nabyw cy technologii. Po stro n ie sprzesprze-daw cy są to ograni-czenia, u podstaw k tó ry c h leży obaw a p rze d udostępnieniem p o ten cjal-nem u przeciw nikow i polityczcjal-nem u ta k ważnego czynnika w ytw órczego, ja k im je s t now oczesna technologia. Z kolei po stro n ie nabyw cy w y stę-p u ją ograniczenia zw iązane z selekcją im stę-portow anej technologii stę-pod k ą te m preferow anego m odelu rozw oju. W ym ienione ograniczenia ulegają siłą rzeczy n asileniu w okresach nap iętej sy tu a c ji pplitycznej m iędzy k rajam i.
*
* *
W sum ie m obilność w skali m iędzynarodow ej technologii m ającej w artość handlow ą jest uzależniona od splotu różnorodnych czynników
18 Por. M. P P i g a n i o 1, Som e In tern a tio n a l A sp ec ts of T echnological In n o -vation, [in:] In tern a tio n a l A sp ec ts o f Technological In n o va tio n , P a ris 1971 (UNESCO),
o c h a ra k te rz e ekonom icznym , fo rm aln o p raw n y m i politycznym . O ddzia-ły w anie ty c h czynników , w y rażające in te re sy sprzedaw ców i nabyw ców w iedzy, je s t różnokierunkow e. P ow oduje tp, że m iędzynarodow y tr a n -sfe r technologii je s t procesem tru d n y m i skom plikow anym , a jego roz-m ia ry pozostają daleko w ty le za p o ten cjaln y roz-m i roz-m ożliw ościaroz-m i ro zp rze-strz e n ia n ia się w iedzy technologicznej.
M aria B ija k -K a szu b a
FAC TOR S D ETER M IN IN G M O B ILITY OF TECH N OLO G IES ON T H E IN TER N A TIO N A L SCALE
N o n m aterial c h a ra c te r of technological know h o w accounts for its high p o te n -tia l m obility. In re a lity th e technological k n o w -h o w is n o t m obile a s it could be assum ed fro m Its p o te n tia l possibilities of dissem ination. T h a t is d u e to a n u m b e r of fa c to rs ap p e arin g both on th e side of th e seller an d b u y e r of know -how . T he firs t group o f fa c to rs — such' as degree of th e k n o w -h o w novelty, d eg re e o f its com plexity, ex iste n ce or lack of p a te n t p ro tec tio n fo r a given technology, d efin ite conditions of th e m a rk e t in in d u stria l b ra n c h an d geographical sense — d eterm in es th e o w n er’s p ro p en sity to sell technologies an d e x e rts an influ en ce on selection of th e technology tra n s fe r form . T he second group of factors, w hich includes — firs t of a ll — w idely u n d ersto o d ab so rp tio n capacity for technologies, d eterm in es p refe re n c e s of th e buyer.
