Medialna sytuacja komunikacyjna a obraz świata (na przykładzie doniesień prasowych poświęconych stuleciu urodzin)

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz

Medialna

sytuacja

komunikacyjna a

obraz

świata

(na przykładzie

doniesień

prasowych

poświęconych

stuleciu urodzin)

Podjęte w artykule rozważania podyktowane są chęcią uszczegółowienia ustaleń poczynionych przeze mnie we wcześniejszych pracach (Zimny 2007, 2008) poprzez zbadaniezależności między sytuacją komunikacyjną wypowiedzi prasowej a wytworzonym w tekstach obrazem osoby stuletniej. Dalszaanaliza opiera się na tym samym korpusie materiałowym, który był przedmiotem mo­ jego zainteresowania wcześniej, czyli na zbiorze około 150 tekstów wyekscer-powanych z lokalnych dodatków„Gazety Wyborczej” (głównie zdodatku byd­ goskiego), pochodzących z lat 1996-2007.

Maja Wolny zwracauwagę na dwie dominujące w polszczyźnie przeciw­ stawne tendencje obrazowania starości: kakofemizacyjną (służącą wulgaryzo-waniu, ośmieszaniu, deprecjonowaniu starości) oraz eufemizacyjną (motywo­ waną przez społeczno-kulturowe tabu, coskutkuje językową konwencjonalizacją mówienia o starości, która w ten sposób bywa niekiedy dowartościowywana) (2003:193-198). Autorka nie ustala zależności między tymitendencjami a typo­ logią sytuacji komunikacyjnych,możnajednak przyjąć, żepierwsza z nich będzie charakterystyczna raczej dla kontaktu nieoficjalnego, w którym tabu może być zniesione, a zajego złamaniemówiącemu niegrożą społecznesankcje. Wniosek ten potwierdzają podane przez autorkę egzemplifikacje z gwary uczniowskiej, a także zarejestrowane przez Słownik polszczyzny potocznej (Anusiewicz, Ska­ wiński 1996) pogardliwelub lekceważące określenia starych kobiet i mężczyzn:

pudernica, purchawa, próchno, (stara) jranca/ jędza/klępa /prnkwa/ rasz-pla / rura,stare pudło(o starych kobietach);dziad, dziadyga, ramol, (stary) cap

/grzyb /pierdoła /pierdziel /piernik /pryk, wapniak (o starych mężczyznach). Tendencja eufemizacyjna może się przejawiać w sytuacji nieoficjalnej (głównie poprzez spieszczeniatypu babunia, staruszek), częstsza jednak będzie w sytua­ cjachoficjalnych.Typowe określenia eufemizujące starość,takiejak: trzeci wiek, jesieńżycia, wiek matuzalemowy, słuszny wiek, podeszły wiek, dojrzały wiek,być

u՛pewnym wieku, być już niemłodym,starsza pani, włosy przyprószone siwizną itp., są bowiem odnotowywane przez słowniki polszczyznyogólnej bez kwali­ fikatorów pragmatycznych. Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że określenia eufemizującestarośćmogąbyć pragmatyczniezabarwione pozytywnie(na przy­ kład staruszek) lub negatywnie (jesień życia).

Można w polszczyźnie wyróżnić ponadtojeszcze jedną tendencję obrazowa­ niastarości - nazywam ją tu honoryfikacyjną. Występuje ona wwypowiedziach „których prymarną i inwariantnąintencją jest wyrażenie szacunku (a możena­ wet złożenie hołdu) starości, zwłaszcza bardzo późnej (symbolizowanej »ma­ giczną« liczbą lat֊ 100), i wyrażenie podziwu dla człowieka w tak sędziwym wieku” (Zimny 2007: 199). Honoryfikacja również charakterystyczna będzie dla kontaktu oficjalnego, aw kontakcie nieoficjalnym wystąpi z pewnościąrzadziej niż eufemizacja.

Zależność między tendencjami obrazowania starości a rodzajem sytuacji przedstawia poniższy schemat:

sytuacjaoficjalna sytuacjanieoficjalna kakofemizacja

+

+

+

+

֊/+

+/֊

+

Sytuację komunikacyjną w mediach masowych określa się dziś często mianem paktu faktograficznego (więcej o tym: Bauer 2000), na mocy które­ go nadawca ponosi odpowiedzialność za takie ukształtowanie przekazu, które jest zgodne z następującymi głównymi warunkami: ekonomii,jasności,prawdzi­ wości i funkcjonalności środków. Nadawca jest ponadto identyfikowany przez odbiorcę jako realny podmiot komunikacyjny, istniejący w realnymświecie i za­ nurzony w określonym - częściowo wspólnym dlanadawcyi odbiorcy -kontek­ ście kulturowym. Tak więcobowiązkiemnadawcy jest komunikować zasadniczo ofaktach niefikcyjnych i dostosowywać sposób ich przekazywania do założonej wiedzyi kompetencji kulturowej odbiorcy. Paktfaktograficznyoznacza także,że zapośredniczonyprzezmedia kontakt między nadawcą iodbiorcą jest kontaktem oficjalnym(w odmianie publicznej - jedenlub niewielu nadawców komunikuje się z nieograniczoną liczbą odbiorców), copowoduje, żenadawca nie ma pełnej swobody w doborze zarówno sposobów stylistycznego ukształtowaniaprzekazu, jak i jegonacechowania aksjologicznego.

Wprzypadkuzebranegoprzezemniekorpusutekstównadawcanie podlega zewnętrznym instytucjonalnym ograniczeniomze względu naniekontrowersyjny (a nawet błahy) temat wypowiedzi -jubileusz stulecia urodzin„zwykłych ludzi”, osób niepublicznych, znanych niewielkiemu kręgowi ludzi. Dlatego też założyć można, że autorzy tych przekazów dążą w nich przede wszystkim do realizacji następującychmakrointencji: (I) „Chcę,bymój przekaz byłdla ciebie interesu­ jący”oraz (2) „Chcę, by zawarte w nim treści i poglądybyłyzgodnez normami

Pierwsza z nich realizowanajest przez dążenie do zgodności tekstu z obra­ zem świata odbiorcy oraz z jego stylistycznymi i retorycznymi oczekiwaniami (więcej o tym: Zimny 2007, 2008), co przejawia się już na poziomie wyboru ukształtowania genologicznego wypowiedzi. Większość z analizowanych dalej tekstów reprezentujegatunek zwanysylwetką (więcej o tym: Zimny 2008), która według W. Pisarka (2002: 170) jest gatunkiem niezwykle atrakcyjnym czytel- niczo, gdyż odbiorcy wypowiedzi medialnych ponadprzeciętnie interesują się m.in. tym, co się wiąże z ich codziennymżyciem,tym, co bliskie (portretowa­ ni seniorzy są członkami lokalnych społeczności orazjako „zwykli ludzie” są podobni do odbiorcy, który też może osiągnąć długowieczność), a także tym, co niezwykłe, nowe i nieoczekiwane(stulecie jestfaktem statystycznie rzadkim, w Polsce w XXI wieku stu lat dożywajedna osoba na około 20 0001). W tym sensie zawszejednostkowo indywidualizowana sylwetka człowieka stuletniego jest zajmująca dla czytelnika, dziękiczemu możliwe staje się skrócenie dystan­

su komunikacyjnego między nadawcąi odbiorcą przy zachowaniu oficjalności przekazu. Zgodnie z propozycjąP. Nowaka i R. Tokarskiego dobór takiej formy przekazu dziennikarskiego można traktować jako przejaw kreowania sytuacji komunikacyjnej (2007: 20-24).

1 Obecnie w 38-milionowej Polsce żyje około 1800 osób stuletnich (dane za: P. Walewski, Wiek długowiecznych, „Polityka” 2008, nr 8, s. 74).

Drugaz wymienionych makrointencji odpowiada zato, coNowak i Tokar­ ski nazwali kreowaniem wizji świata (2007: 10-19) oraz kreacją językowego

obrazu świata (kulturową) (2007: 24-30). Pierwsza z nich polega na selekcji informacji, wyborze sposobu ich przedstawienia i ułożenia w komunikacie, na wyróżnianiu lub ukrywaniuposzczególnych wydarzeń (2007:12). Istotą drugiej jest aktualizowanie zawartego w językowym obrazie świata relatywizmu po­ znawczego poprzez wybór pewnego historycznie utrwalonego w języku sposobu ujęcia danegowycinka rzeczywistości. W omawianychtu tekstach kreacja wizji świataodbywa siępoprzez uwypuklanie w poszczególnych komunikatachokre­ ślonych cech człowieka stuletniego, składających się na jego medialny stereo­

typ (obraz), akreacjakulturowaprzejawia sięwwyborzektórejś zkulturowych tendencji obrazowaniastarości, co tworzy medialny stereotyp mówienia o sta­

rości ludzi stuletnich.

W przekazach medialnych, którymi się tu zajmuję, kakofemizacjastarości jest nieobecnaze względuna to, żejej występowanieodbiorczo wiązane mogło­

by być z dążeniem nadawcy do realizacji celu antagonistycznego, niweczące­ go warunki paktu faktograficznego. To samo dotyczy eufemizacji negatywnej. Z koleieufemizacjapozytywnai honoryfikacja służą wtym rodzaju komunikacji osiągnięciu celu nieantagonistycznego - zgodności obrazu seniora z normami społeczno-kulturowymi będącymi wynikiem tabu.

Zarówno eufemizacja pozytywna,jak i honoryfikacja mają wzgromadzo­ nym korpusie swoje eksponenty leksykalne nominujące bądź osobę stuletnią, bądź jejwiek.

Nazwy osób stuletnich: a) honoryfikacja - głównieprzymiotniki: dostojni,

szacowni (kilkadziesiąt poświadczeńwkorpusie 150 tekstów), sędziwi,czcigodni

(kilkanaście poświadczeń); b) eufemizacja- starszy pan, starsza pani /starsza kobieta (najczęściej), także hipocoristica, takiejak: staruszka, staruszek (około 20 wystąpień).

Nazwy wieku stuletniego: a) honoryfikacja - dostojny, szacowny, sędzi­

wy (najczęściej), matuzalemowy (jednostkowo); b) eufemizacja - słuszny(kilka razy).

Z wymienionych wyżej powodów nie ma w badanej próbie ani eufemi­ zmów wprost wartościujących starość negatywnie, ani konotacyjnie ją depre­ cjonujących, takich jak: leciwy, zaawansowany wiek, jesień życia, trzeci wiek,nie ma też kakofemizmóww rodzaju: starośćnie radość,stary cap/grzyb /piernik,

staruch itp. W prasowych doniesieniach o stuleciu czyichś urodzin najczęściej zatem aktualizowany jest stereotyp: „O ludziachstuletnich tylko dobrze (z sza­ cunkiem)”.

Przytoczone wyżej określenia (komponenty proste - leksemy zpola seman­ tycznego szacunku, a nawet hieratyczności) wraz z komponentami złożonymi (presupozycjami, implikaturami, metaforami pojęciowymi2) stanowią tekstowe wypełnienie składnikaoceniającego sylwetki. Składnik informacyjny natomiast realizuje się w prezentacyjnych segmentach opisywanych portretów - nadawcy przedstawiają w nich uwarunkowania biograficzne, rodzinne, psychologiczne, społeczne, zawodowe poszczególnych ludzi. Nierzadko jednak wjednym seg­ mencie sylwetki obakomponenty przeplatają się (wytłuszczam określenia war­ tościujące):

2 Kilka metafor pojęciowych starości analizuje M. Wolny (2003).

3 Ze względu na ograniczenie miejsca rezygnuję z podawania odsyłaczy do źródeł materiału.

Pani Zofia jest elegancką kobietą. Dba o siebie. Skrupulatnie dobiera kosmetyki, lubi się stroić. -Bardzożałuje, żeniemoże chodzić - mówi

Siwkowski3.

Stereotyp osoby stuletniej w przedmiotowym korpusie tekstów obejmuje dwa rodzaje cech: cechy relacyjne - wartościujące pozytywnie wyłącznie ze względunasędziwy wiek osoby,gdyż kulturowo przypisuje się je ludziommło­ dym; cechy nierelacyjne (bezwzględne) - kulturowo właściwe ludziomstarym, dlatego nazywa się je wprost lub eufemizuje.

Motywacjądlatych pierwszych jestto, żew analizowanychwypowiedziach osiągnięciewieku stu lat jest ujmowane jako wartość stała,która niewymaga kul­

turowego uzasadnienia, bo jest powszechnie uznawana i szanowana. Przypisanie ich człowiekowi stuletniemu pełni z jednej strony funkcję eufemizującą („od­ mładza” człowieka stuletniego), z drugiej - jest wyrazem szacunku i podziwu dla osoby, która mimoswego zaawansowanego wieku może się nimi poszczycić, stąd ich wartość honoryfikatywna.

Cechy nierelacyjne mogą być motywowane intencją honoryfikatywną lub eufemizującą, ale mogą wynikać także z czynników czysto pragmatycznych - z podobieństwa bohateratekstu do odbiorcy lub z chęci nadawcydo potwier­ dzenia założonego u odbiorcy stereotypuczłowieka starego.

W profilowaniu obrazu ludzi stuletnich najczęściej wykorzystujesię trzy główne cechy relacyjne:

Optymizm eksponuje się za pomocą różnych środków leksykalnych, z których na pierwszy plan wysuwa się uśmiech / śmiech lub pogodność /pogoda ducha՛.

Wszyscy zgodnie podkreślająpogodę ducha stulatki. - Nigdysię niede­ nerwowała, uśmiech rzadko schodził z jej twarzy - mówi wnuczkaAg­ nieszkaBabyszka-Pociągiel.

Wiecznieuśmiechniętawyglądanaosobęznaczniemłodszą.

֊ Dziadek[...]- twierdzi jego wnuczka Anna.-[...] jest niezwykle po­

godnym. rodzinnym człowiekiem.

Wszyscy ją chętnie odwiedzają, bo zaraża swoim optymizmem nawet

największegoponuraka.

Żywotność znajduje kilka szczegółowych,uzupełniających się wzajemnie konkretyzacji. Często bywa wyrażana wprost: hoży staruszek, żwawy stulatek,

energicznastaruszka,krzepka, samodzielniesięporusza, żywotna ipełna energii.

Wartościowania nie wprost opierają się namechanizmie metonimii, to znaczy, że o żywotności osoby stuletniej mówi się poprzez aktywowanie określonego pola semantycznego metonimiczniepowiązanegoztąkategorią, na przykład ak­

tywności fizycznej:

Stulatka, która jeszcze wyszywa obrusy.

[...] codziennie chodzi na spacery ze swoim psem Psotą. - Nic nie trze­ ba przy nim robić,nawet do sklepusam pójdzie - mówi wnuczka Teresa. - Samsię ubierze,ogoli, umyje. Bardzosprawnyjest-chwali go synowa Melania.

Uwielbia podróże. Jeszcze nietak dawno sama pojechałado Wilna, do ro­ dziny. Należy do kółka różańcowego w parafii św. Jadwigi. Jest bardzo samodzielna, nie lubiprosićo pomoc.

Wartościowanie to dotyczy także dobrego zdrowia lub kondycji fizycznej: Cieszy się świetnymzdrowiem, jedynie nieco gorzej słyszy.

Pan Michałpomimo swojego wieku zachował świetne zdrowie i kondy­

cję-Nie narzeka naproblemy ze zdrowiem,nie opuszcza jej poczucie humoru i lubi przyjmować gości.

PaniGenowefacieszysiępełniązdrowia.

Pasje, hobby i marzenia osób stuletnich wiążą się pojęciowo z ich ży­ wotnością ֊częściej w sferze intelektualno-poznawczej niżw sferze aktywności fizycznej:

- Wędkowanie to moje hobby - przyznaje 100-latek.

Pani Urszula uwielbia czytać gazety. - Zawsze musi wiedzieć, co się na świecie dzieje - mówi córka.Jednak ostatnimiczasy największym hobby stulatki jest oglądanie filmów.

Jubilatkakocha sztukę,szczególnie muzykę poważną.

Dwalatatemuodkryłbowiem nową pasję -poezję.Napisałi sam wystu­ kałna maszynie tomikpoetyckipt. Wypociny100-latka.

Niekryje jednak, że wciąż marzyo kilkupodróżach.

Illokucyjnie wszystkie trzyzespoły odniesień służą neutralizowaniu (eufemizo-waniu) przykrych aspektów starości - bliskości śmierci, cierpienia spowodowa­ nego złym stanem zdrowia, świadomości przemijania, samotności itp., dlatego ukazująstuletnich seniorów jako spełnionych życiowo, dzielnychw pokonywa­ niu trudności wynikających z ich wieku, podejmującychdziałania„odmładzają­ ce”,aktywnych fizyczniei poznawczo.

Jako najważniejszą z cech wartościujących nierelacyjnie eksponuje się z koleiosobistą historię życia stuletniego seniora,częstosplecioną z ważnymidla dziejów narodu i narodowej tożsamości wydarzeniami (jaknaprzykład II wojna światowa):

- Mama przeżyładwie wojny iczęstowspomina tamte trudne czasy. W jej opowieściach wojna to przede wszystkim ubóstwo. Jednak nawet w naj­ cięższych chwilach zapewniła rodzinieopiekę. Pracowałazawodowo tyl­ ko w czasie okupacji, kiedy dorabiała w niemieckim tartaku - opowiada Piszczel.

- Wybuchła wojna, pewnego dniaSowiecizabralimojegomężaijużnigdy więcej go nie widziałam - mówi pani Bronisława. -Po latach dowiedzia­ łamsię, że rozstrzelali go w lesiepodMińskiem. Do dziś nie wiem, gdzie jest jegomogiła-przyznaje. Rodzina Mędelskich zostałarepatriowanado

Człuchowai stamtądw latach 60. pani Bronisława przeprowadziła siędo Bydgoszczy.

Pani Zenobianiemiała łatwego życia. [...] W czasie II wojny światowej pracowała przymusowodla Niemców,a jejmąż przebywał wróżnychobo­ zach hitlerowskich.

Odniesienia tego rodzaju świadczą o narodowej „współpamięci” (funkcja komemoratywna) traumy wojny, co motywuje ich funkcję honoryfikatywną. Powstaje więc tu stereotypowy układ treściowy, którego tekstowe wypełnienie jest kulturowo mniej istotne - inwariantne jest zrealizowanie funkcji, wariancja zaśdotyczy tylko faktów biograficznychportretowanych osób (czyli indywidua­ lizacji wizerunku). W odbiorze ma dominowaćstereotyp: człowiek stuletni jako ten, ktoprzeżył wojnę, obligatoryjnie zasługuje naszacunek.

Szczęśliwość życia rodzinnego osoby stuletniej jest przedstawiana jako czynnikłagodzący dotkliwość późnej starości,jako swoista nagroda za trud ży­ cia. za cierpienia spowodowane przez wojnę. Historię prywatną (pozytywnie wartościowaną) konfrontuje się tu zhistorią ponadjednostkową (będącą źródłem tragedii icierpieńjednostek).

Kontrapunktem dla wydarzeń historycznych, w którychbrali udziałportre­ towani seniorzy,są przywołania faktówz ich rodzinnego życia:

Jubilatka[...]najbardziej lubiłaspędzaćczas,opiekującsiędomem.- Gdy byliśmy z moimbratem dziećmi,uwielbiałasię nami zajmować- wspomi­ naŚlinko.- Zabierała nas nadługiespacery po Bartodziejach i do parku na OsiedluLeśnym, amiaławtedy jużponad siedemdziesiątkę. Nigdyna nas niepodniosłagłosu, rozpieszczała do granic możliwości - opowiada. 1 mimo że córkizgodnie określają mamę jako pogodną i serdecznąosobę, ześmiechemwspominają, jakzjedzenie w Wielki Piątekciasta drożdżowe-gogroziło zamknięciemwschowkupod schodami.

* * *

Przedstawionaanaliza dowodzi, że uwarunkowania sytuacyjneaktu komunikacji medialnej stanowią ważny czynnik rządzący modelowaniem obrazu człowieka stuletniego. Oficjalnośćkomunikacji w prasie wpływa napreferowanie honory-fikacji i eufemizacji pozytywnej jako składników tego obrazu. Sylwetkaobcho­

dzącegojubileusz stulecia seniora indywidualizowana jest głównienapoziomie faktów biograficznych, psychologicznych czy rodzinnych, wariancji natomiast nie podlega wprowadzane do tekstu wartościowanie, zgodnez przyjętymprzez nadawcę stereotypem. Przebadane portrety możnawięc interpretować jako kul­ turowo fatyczne - nadawca próbując maksymalnie zindywidualizować tekstowo obraz osoby stuletniej,dąży jednocześnie do tego, by był on w jaknajwiększym stopniukulturowo redundantný.

Literatura

Anusiewicz J., SkawińskiJ. (1996). Słownik polszczyzny potocznej,Warszawa. Bauer Z. (2000). Gatunki dziennikarskie, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów,

red. Z. Bauer, E. Chudziński, Kraków, s. 143-173.

Nowak P., Tokarski R. (2007). Medialna wizjaświataa kreatywność językowa,

[w:] Kreowanie światów w języku mediów,Lublin, s. 9-35. Pisarek W.(2002).Nowaretorykadziennikarska, Kraków.

Wolny M. (2003). Językowy obraz starości ludzi i zwierząt w polszczyźnie, „Ję­ zyk a Kultura”,t. 15,Opozycjahomo-animal w języku i kulturze, red. A. Dą­ browska,Wrocław, s. 189-199.

Zimny R. (2007). Portretosoby stuletniej w doniesieniach prasowych{analiza pragmatyczno-kulturowa), [w:] Beiträge der Europäischen Slavistischen

Linguistik (POLYSLAV), band 10, hrsg. von B. Brehmer,V. Ždanovaund R. Zimny, München,s. 199-208.

ZimnyR. (2008). Gatunkowykształtprasowej syłwetki osoby stułetniej, [w:] Poł- szczyzna bydgoszczan 4, red.M. Święcicka, Bydgoszcz, s. 135-159.

THECOMMUNICATIVE SITUATION VERSUSTHEIMAGE OFTHE WORLD (BASED ONTHE EXAMPLES OF PRESS RELEASES ON

ONE HUNDREDTH ANNIVERSARYOFBIRTH)

Theaim of the paper is toshowtherelationship between the press commu­ nicativesituation and the imageof theone-hunderd-years-old.

Firstthe author presentsthe tendenciesof depictingsenescence and senility in Polish: cacophemisation, positive or negative euphemisation and hon-orification, and thererafter shows to which extent they are manifested in speechactsmade in both unofficialandofficial situations.

In thenextpartof the paper it is claimed that the ‘factographic pact’, man­ datory in media-communication, impels broadcasters to follow two main macrointentions: l.T want my message tobe interestingand attractiveto you (the recipient)’ and 2. T wantmy message to be in accordance with the culturalnormsof ourcommonworld’. In consequencetwostereotypes are distinguished: 1.the imageof theone-hundred-years-olds inthe media, and 2. the stereotype oftalking about the one-hundred-years-olds in the media.

Intheanalytical part of thepaper it is proved that positive euphemisation andhonorification areonly present in the media discourse referring to the elderly aged one hundred years or more. Both tendencies are expressed mainly: by the lexis signifying the one-hundred-years-olds or their age, and bythe features(relative or non-relative) attributed to them. In culture therelative features are usually attributed tothe young, but ifin reference to the elderly theyfunction as the means ofaxiologisation. The authorde­ scribes the following: optimism, vivacityandhobbies or dreams. The non-relative featuresareculturallyaccreditedtothe elderly, so their axiological poweris incloserelationshipwiththerecipient’s idealizedimage of avery oldperson. Most oftenjournalistsunderlinethattheone-hundred-years-old is a witness to important events in national history, and therefore he/she deserves special respectfromthe younger.

The author concludes that: 1. situationalcircumstances play acrucial role in modeling ofthe image ofthe one-hundred-years-old, which is evident in preference for honorificationand positive euphemisation, 2.the portrait of theelderly isindividualized on thelevel of biographical, psychological or familial facts but invariantin respectto theevaluationwhich must bein accordancewiththe assumedstereotype, 3. the press portraits ofthe one-hundred-years-olds arethen culturallyphaticand textually differentiated.