Krystyn a S. Moisan
Beata Szafraniec
M A R Y J A
ORĘDOWNICZKA
WIERNYCH
M a tk a B o sk a w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m M a tk a B o sk a R ó ż a ń c o w a M a tk a B o s k a S z k a p le rz n a M a tk a B o sk a P o c ie s z e n ia - • M a tk a B o sk a Ł a s k a w af
t
W a r s z a w a 1987
Beata S z a fr a n ie c
1. Matka Boska w płaszczu
opiekuńczym
1.1. G eneza, rozw ój i ty p o lo g ia p rzed staw ień
M ater M isericordiae
P rz e d s ta w ie n ie M a r y i w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m r o z p o s ta r ty m n a d z g r o m a d z o n y m i p o d n im a d o r a n ta m i b y ło je d n y m z p o p u la r n i e js z y c h te m a tó w m a r y j n y c h w ś r e d n io w ie c z n e j s z tu c e e u r o p e js k ie j. T e n ty p ik o n o g r a f ic z n y a t a k o w a n y p ó ź n ie j p rz e z z w o le n n ik ó w r e f o rm a c ji, a ta k ż e n ie z a a k c e p to w a n y p rz e z p o s ta n o w ie n ia S o b o ru T ry d e n c k ie g o , z a n ik ł p r a w ie z u p e łn ie w s z tu c e z a c h o d n ie j. N a to m ia s t w P o ls c e , g d z ie w iz e r u n k i M a te r M is e r ic o r d ia e z n a n e b y ły w m a la r s tw ie ś c ie n n y m X IV i X V w ie k u , p o ja w i ły s ię o n e p o n o w n ie w w ie k u X V II i p o w s ta w a ły je s z c z e d o ść lic z n ie w n a s tę p n y m s tu le c iu . W p o ls k ie j lit e r a tu r z e z z a k r e s u h is t o r ii s z tu k i M a r y ja w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m n a z y w a n a j e s t n a jc z ę ś c ie j M a tk ą M iło s ie rd z ia , M a tk ą B o s k ą O p ie k i lu b b łę d n ie M a tk ą B o s k ą Ł a s k a w ą . T o o s ta tn ie o k r e ś le n ie o d n o s i s ię p r z e d e w s z y s tk im d o p r z e d s ta w ie ń M a ry i ła m ią c e j w d ło n ia c h s tr z a ły B o ż e g o G n ie w u . T y p M a te r M is e r ic o r d ia e o m ó w io n y z o s ta ł s z e r o k o w l it e r a tu r z e z a c h o d n ie j. P ie rw s z ą i n a jb a r d z ie j o b s z e r n ą p r a c ą , j e s t k s ią ż k a P a u la P e r d riz e ta La V ie r g e d e M is é r ic o r d e w y d a n a w 1908 r o k u 1. R o z le g ła p r o b le m a ty k a te m a t u p o r u s z o n a p rz e z P e r d r iz e ta z o s ta ła p o g łę b io n a w p ó ź n ie js z y m o d w a d z ie ś c ia la t a r t y k u le V e r y S u s s m a n n M a ria m it d e m S c h u t z m a n te l2. J e d y n y m p o ls k im o p r a c o w a n ie m te g o t y p u ik o n o g r a f ic z n e g o j e s t p r a c a M ie c z y s ła w a G ę b a ro w ic z a M a te r M is e r ic o r d ia e — P o k r o w — P o k r o w a w s z t u c e i le g e n d z i e ś r o d k o w o - - w s c h o d n ie j E u r o p y 3. W ię k s z a j e j c z ę ś ć p o ś w ię c o n a z o s ta ła r u s k ie j w e r s j i t e m a tu . G ę b a ro w ic z r o z p a t r u j e z e b r a n e p r z y k ła d y p r z e d e w s z y s tk im n a p ła s z c z y ź n ie id e o w e j, d la te g o w r o z d z ia le p o ś w ię c o n y m M a te r M is e r ic o r d ia e z n a la z ły s ię te ż p r z e d s ta w ie n ia G n ie w u B o ż e g o o ra z M a tk i B o s k ie j Ł a s k a w e j. P o p rz e z o k r e ś le n ie „ M a te r M is e r ic o r d ia e '' r o z u m ie o n s z e r o k o p o j ę t ą id e ę „ O p ie - k u ń s tw a M a tk i B o s k ie j” . Z a ło ż e n ie ta k ie j e s t n ie w ą tp liw ie s łu s z n e , je d n a k a u t o r k a n in ie js z e j k s ią ż k i k i e r u j ą c s ię g łó w n ie k r y te r ia m i ik o n o g r a f ic z n y m i
1 P. P e r d r i z e t, La Vierge de M iséricorde. Etude d’un thèm e iconographique. Paris 1908.
2 V. S u s s m a n n , Maria mit dem Schutzm antel, w: „M arburger Jahrbuch für K unstw issenschaft" t. 5, 1929, s. 285-351.
3 M. G ę b a r o w i c z , M aler M isericordiae — Pokrow — Pokrowa w sztuce i le
gendzie środkow o-w schodniej Europy, m aszynopis w IS PAN.
z a c ie ś n iła te r m in ,,M a te r M is e r ic o r d ia e " d o p r z e d s ta w ie ń , n a k tó r y c h o b e c n y j e s t m o ty w p ła s z c z a o p ie k u ń c z e g o . N a to m ia s t w iz e r u n k i M a tk i B o s k ie j Ł a s k a w e j o m ó w io n e z o s ta ł y w o s o b n y m ro z d z ia le . T e n d o ść ś c is ły p o d z ia ł, c z a s e m t r u d n y d o p r z e p r o w a d z e n ia b y ł k o n ie c z n y ze w z g lę d u n a c h a r a k te r c a łe g o o p r a c o w a n ia . W s z y s tk i e z a w a r te w n in ie js z y m to m ie te m a t y m a r y j n e z w ią z a n e s ą ś c iś le z id e ą O p ie k i M a tk i B o s k ie j, a w ia d o m o te ż , że n ie w y c z e r p u ją o n e te j p r o b le m a ty k i d o k o ń c a .
M o ty w p ła s z c z a o p ie k u ń c z e g o s ię g a s ta r o ż y tn o ś c i. P ła sz c z k r ó le w s k i b y ł z n a k ie m w ła d z y . J a k o s y m b o l n a d p r z y r o d z o n e j s iły o d g r y w a ł d u ż ą r o lę w l e g e n d a c h . N a n im u n o s z o n o s ię w p o w ie tr z u o ra z p r z e d o s ta w a n o s ię b e z p ie c z n ie p rz e z w o d ę . P ła sz c z c h ro n ił n ie ty lk o te g o , k to go n o sił, le c z ta k ż e w s z y s tk ic h , k tó r z y z n a le ź li p o d n im s c h ro n ie n ie .
G e s t o ta c z a n ia p ła s z c z e m p o ja w ia s ię n ie je d n o k r o tn ie w S ta r y m T e s t a m e n c ie . W s c e n ie p o w o ła n ia E liz e u s z a n a p r o r o k a , g d y „ E lia sz p o d s z e d łs z y d o n ie g o , z a r z u c ił n a n ie g o s w ó j p ła s z c z " (1 K ri 19,19)4 — j e s t o n z n a k ie m w y b r a n ia i n a m a s z c z e n ia . P ła sz c z E lia s z a to ta k ż e s y m b o l w ła d z y n a d a n e j m u p rz e z B oga. P o d je g o u d e r z e n ie m w o d a r o z s tę p u je s ię n a d w ie s tr o n y , a b y p r o r o c y m o g li p r z e jś ć p o sucheij z ie m i (2 K ri 2,8). E liz e u sz , ja k o n a s tę p c a E lia sz a o tr z y m u je w r a z z je g o p ła s z c z e m d a r d o k o n y w a n ia c u d ó w (2 K ri 2,13). N a to m ia s t w K s ię d z e R u t g e s t o s ła n ia n ia p ła s z c z e m j e s t z n a k ie m o p ie k i. R u t u d a w s z y s ię w n o c y d o s w e g o p r z y s z łe g o m ę ż a B o aza, p r o s i g o : „ ro z c ią g n ij b rz e g s w e g o p ła s z c z a n a d e m n ą , a lb o w ie m j e s t e ś p o w in o w a ty m " (Rt 3,9). A n a lo g ic z n e z n a c z e n ie m a ją „ s k r z y d ła " B o g a. B oaz z w r a c a s ię d o R u t: „d o k tó r e g o (B oga iz ra e ls k ie g o ) p r z y s z ła ś , a b y s ię s c h ro n ić p o d je g o s k r z y d ła m i” (Rt 2,12). W S ta r y m T e s ta m e n c ie t a „ o s ło n a N a jw y ż s z e g o " j e s t je d y n ą s k u te c z n ą o c h r o n ą p r z e d n ie p r z y ja c ió łm i i g r o ż ą c y m i c z ło w ie k o w i n ie b e z p ie c z e ń s tw a m i. M o t y w s k r z y d e ł p o ja w i a s ię tu n ie je d n o k r o tn ie (Ps 17,8; 91,4 n ; 56,2; 60,5; Iz 8,8). T e n z r o z u m ia ły d la w s z y s tk ic h s y m b o l r o z to c z e n ia o p ie k i n a d p o tr z e b u ją c y m i p o m o c y w y k o r z y s ta n y z o s ta ł ta k ż e w E w a n g e lii św . M a te u s z a . C h r y s tu s z w r a c a ją c s ię d o m ie s z k a ń c ó w J e r o z o lim y u ż y w a c h a r a k te r y s t y c z n e j p r z e n o ś n i: „ c h c ia łe m z e b r a ć w o k ó ł s ie b ie d z ie c i tw o je , ja k k o k o s z g ro m a d z i p o d s k r z y d ła m i s w o je p is k l ę ta " (M t 23,37). G e s t o k r y w a n ia p ła s z c z e m z n a n y b y ł p o w s z e c h n ie w p r a w ie z w y c z a jo w y m . W c e r e m o n ii a d o p c ji o z n a c z a ł u z n a n ie d z ie c i p rz e z o jc a (filii m a n te la ti, e n fa n ts m is s o u s le d r a p )5. N ie ś lu b n e d z ie c i o tr z y m y w a ły p o tw ie r d z e n ie s w e j to ż sa m o ś c i — su b m a n te lla m a tr is v e l p a tr is 6 — p o d c z a s z a ś lu b in ro d z ic ó w . W o k r e s ie ś r e d n io w ie c z a ro z p o w s z e c h n ił s ię z w y c z a j s z u k a n ia s c h r o n ie n ia p o d p ła s z c z e m p r o te k to r ó w . Z n a n a j e s t s c e n a z ż y c ia św . F ra n c is z k a , k t ó r y p o z r z u c e n iu u b r a n ia n a z n a k w y r z e c z e n ia s ię d ó b r d o c z e s n y c h , z o s ta ł o k r y ty p ła s z c z e m p rz e z b is k u p a A sy ż u . G e s t te n o z n a c z a ł d u c h o w ą a d o p c ję . P r z e d s ta w ic i e le w ła d z y ś w ie c k ie j i k o ś c ie l n e j m o g li w t a k i s p o s ó b u d z ie la ć a z y lu o s k a rż o n y m i p r o s ić d la n ic h o ła s k ę . Z w y c z a j o ta c z a n ia p ła s z c z e m lu b w e lo n e m p o p u la r n y b y ł s z c z e g ó ln ie w ś r ó d s to j ą c y c h w y s o k o w h ie r a r c h ii s p o łe c z n e j k o b ie t, k tó r e w s ta w i a ły się za p rz e ś la d o w a n y m i7. W le g e n d a c h p o c h o d z ą c y c h z X II i X III w ie k u p ra w o to p r z e n ie s io n e z o s ta ło n a M a tk ę B o s k ą .
4 W szystkie cy taty z Pisma Świętego w edług Biblii Tysiąclecia.
5 K. Ś с h u e, Das G nadenbitten in Recht, Sage und Kunst, ,w: „Zeitschrift des A achener G eschichtsvereins" t. 40, 1918, s. 267.
6 J. W e n n e r , M antelkinder, w: Lexikon für Theologie und Kirche, pod red. M. Buchbergera, t. 6, Freiburg im Breisgau 1961, szp. 1366.
7 L. R é a u, Iconographie de l'art chrétien, t. 2. Iconographie de la Bible, cz. 2,
N ouveau Testam ent. Paris 1957, s. 113; — S с h u e , op. cit., s. 276; — J. S e i b e r t , Schutzm anteischatt, w: LCHI, pod red. E. K irschbaum a, t. 4, 1972, szp. 129..
I d e a o p ie k i M a ry i n a d w ie r n y m i z n a la z ła o d b ic ie w te k s t a c h litu rg ic z n y c h . N a jb a r d z ie j z n a n y m j e s t a n t y f o n a S u b tu u m p r a e s id iu m c o n fu g im u s 8. T a s t a r o c h r z e ś c ij a ń s k a m o d litw a z p r z e ło m u II i III w ie k u p r z e tłu m a c z o n a z o s ta ła n a ję z y k ła c iń s k i z p ie rw o w z o r u g r e c k ie g o . P ie r w s z e p r ó b y w ią z a n ia a n t y f o n y z M a tk ą B o s k ą w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m p o c h o d z ą z p o ło w y X III w ie k u 9. W y d a j e s ię je d n a k , że u z u p e łn ia n y i z m ie n ia n y p r z e z s tu l e c ia te k s t, k tó r e g o o s ta te c z n a fo rm a u k s z ta ł to w a ła s ię p o d w p ły w e m g r e c k ic h t e k s t ó w lit e r a c k ic h i li tu r g ic z n y c h , a ta k ż e te o lo g ii ś r e d n io w ie c z n e j, o d n o s ił s ię n ie t y l k o d o te g o je d n e g o p r z e ja w u k u ltu m a r y jn e g o . P ró b o w a n o ta k ż e z w ią z a ć id e ę o p ie k i M a t k i B o s k ie j z e s fo rm u ło w a n ie m „ M a te r M is e r ic o r d ia e " , p o ja w i a ją c y m s ię w te k s ta c h litu r g ic z n y c h , ja k n a p r z y k ła d w h y m n ie S a lv e R e g in a . W ia d o m o je d n a k , ż e t e n p r e d y k a t z a c z ą ł o b o w ią z y w a ć d o p ie r o w X V I w i e k u 10. N a to m ia s t w e z w a n ie „ M a te r M is e r ic o r d ia e " z n a n e b y ło ju ż w c z e ś n ie j. P ie r w s z e p r z e k a z y d o ty c z ą c e n a z y w a n ia M a r y i M a tk ą M iło s ie r d z ia p o c h o d z ą z X w i e k u . T o z a w o ła n ie z n a jd u je s ię w lit a n ii d o W s z y s tk i c h Ś w ię ty c h z B e s a n ç o n 11. M o ty w p ła s z c z a o p ie k u ń c z e g o p o ja w ił s ię r ó w n ie ż w te k s t a c h te o lo g ic z n y c h . I d e a o p ie k i M a tk i B o ż ej u to ż s a m ia n a b y ła w n ic h z J e j m iło s ie rd z ie m . Ś w . G e r tr u d a (f 1302) m is ty c z k a b e n e d y k ty ń s k a „ w id z ia ła , iż p o d p ła s z c z n a - s ło d s z e y M a tk i B o ż ey , ia k o b y B e s tiy k i i a k ie ś r o z m a ite g o r o d z a iu b ie ż a ły , p rz e z k t ó r e z n a c z y li s ie g r z e s z n ic y o s o b liw e n a b o ż e ń s tw o d o n i e y m a ią c y . T e w s z y s t k ie M a tk a m iło s ie r d z ia ła s k a w ie p r z y y m u ią c , y ia k o b y p o d p ła s z c z e m sw o im ic h sz c z y c ą c , w d z ię c z n ą r ę k ą s w o ią k a ż d ę b r a ła , g ła s k a ła , y m ile i e p ia s to w a ła . P rz e z c o ia ś n ie z n a ć d a w a ła , ia k o m iło s ie r n ie p r z y y m u je w s z y s tk ie k tó r z y ie y w z y w a ją : y ia k o m a c ie r z y ń s k ą ła s k a w o ś c ią b r o n i u f a ią c y c h ie y , y ty c h k tó r z y ie s z c z e w g r z e c h a c h u p le c e n i s ą , a ż ie z S y n e m s w y m p o ie d n a , p r a w d z iw ie p o k u t u j ą c e ” 12. T a s a m a id e a z a w a r ta z o s ta ła w O b ja w ie n ia c h św . B ry g id y s z w e d z k ie j (Î 1373), k t ó r a p r z y ta c z a s ło w a N a jś w i ę ts z e j M a ry i P a n n y s k ie r o w a n e do św . D o m in ik a : „ P ła s z c z z a ś m o y s z e ro k i, ie s t m iło s ie rd z ie m o ie , k tó r e g o n ik o m u s z c z ę ś liw ie p r o s z ą c e m u n ie o d m a w ia m , a l e w s z y s c y , k tó r z y m ię s z u k a ją , p o d p a c h ą m iło s ie rd z ia m e g o b ę d ą p o k r y c i " 13. G e n e z a id e i M a te r M is e r ic o r d ia e n ie d a s ię je d n o z n a c z n ie w y ja ś n ić , t r u d n o w y p r o w a d z ić j ą o d ja k ie g o ś je d n e g o k o n k r e tn e g o t e k s t u litu rg ic z n e g o c z y te ż te o lo g ic z n e g o . N ie d a s ię te ż z c a łą p e w n o ś c ią s tw ie r d z ić w ja k i s p o s ó b p r z e n ik n ę ła o n a d o s z tu k p la s ty c z n y c h . W y d a je się , ż e p r z e d s ta w ie n ie M a tk i B o s k ie j w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m , o ta c z a ją c e j n im s w y c h p o d o p ie c z n y c h , p o w s ta ło w w y n ik u w y k o r z y s ta n ia p rz e z a r ty s t ó w ś r e d n io w ie c z n y c h z n a n e g o od s ta r o ż y tn o ś c i s y m b o lu c z y te ln e g o i p r z e m a w ia ją c e g o d o w y o b r a ź n i w ie r n y c h . P a u l P e r d r iz e t, k tó r e g o w s p o m n ia n a w c z e ś n ie j k s ią ż k a s ta ła s ię p o d s ta w o w ą p r a c ą d o d a ls z y c h b a d a ń n a d ik o n o g r a f ią M a te r M is e r ic o r d ia e , u w a ż a ż e te n t y p ik o n o g r a f ic z n y w y w o d z i s ię z e ś ro d o w is k a c y s t e r s k i e g o 14. W e d łu g n ie g o n a j s ta r s z y m p r z e k a z e m lite r a c k im m ó w ią c y m o M a r y i w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m j e s t f r a g m e n t d z ie ła C e z a re g o z H e is te r b a c h u (ok. 1 1 8 0 - 1240) D ia lo g u s 8 V. C. H a b i c h t , Maria. O ldenburg 1926, s. 112; — L egendy D om inikańskie. Przełożył i oprać. J. Salij, Poznań 1982, s. 19; — F. Z o e p f l , Schutzm antelbild, w:
L exikon für Theologie und Kirche, pod red. M. Buchbergera, t. 9, F reiburg im Breisgau
1964, szp. 525.
9 G ę b r o w i c z , op. cit., s. 7. 10 Ibidem, s. 8.
11 S u s s m a n n , op. cit., s. 294 n.; — Por. S. В e i s s e 1, G eschichte der Verehrung
Marias im Deutschland w ährend des M ittelalters. F reiburg im Breisgau 1898, s. 124.
12 F. A r i a s , Traktat abo N auka o różanym w ianku N a św ię tsze y Panny M aryey. rozdział XXV, K raków 1611, s. 140 n.
13 Św. B r y g i d a , Skarby niebieskich taiem nlc to iest księgi obiawienia Św ięte у
M atki B rygilty. Zamość 1698, Księga III, rozdział XVII, s. 188.
14 P e r d r i z e t, op. cit., s, 18 - 26,
m ir a c u lo r u m (V II, 59), p o w s ta łe g o w la ta c h 1219 - 1223lS. C y s te r s k i a u to r p rz y - ta c z a w iz ję m n ic h a z e s w e g o z a k o n u , k t ó r y u jr z a ł w e ś n ie s ie b ie s a m e g o w r a ju . Z o b a c z y ł ta m ta k ż e c a ły K o śc ió ł tr iu m f u ją c y , a n io łó w , p a tr ia r c h ó w , p r o r o k ó w , a p o s to łó w , m ę c z e n n ik ó w o ra z w ie lu p r z e d s ta w ic ie li z g r o m a d z e ń z a k o n n y c h : k a n o n ik ó w r e g u la r n y c h , p r e m o n s t r a n tó w i b e n e d y k ty n ó w . N ie d o s tr z e g ł j e d n a k ż a d n e g o c y s te r s a . Z a n i e p o k o jo n y ty m f a k te m o ś m ie lił s ię z a p y ta ć M a tk ę B o s k ą o p r z y c z y n ę n ie o b e c n o ś c i s w y c h w s p ó łb r a c i. M a r y ja o d p o w ie d z ia ła m n ic h o w i, ż e ta k b a r d z o u k o c h a ła c y s te r s ó w , iż o s ło n iła ic h s w y m i r a m io n a m i. O tw o r z y ła s z e r o k i p ła sz c z , w k t ó r y b y ła u b r a n a . P o d n im z n a j d o w a ła s ię n ie z lic z o n a ilo ś ć m n ic h ó w , k o n w e r s ó w i m n is z e k c y s te r s k ic h . U r a d o w a n y t ą w iz ją z a k o n n ik o p o w ie d z ia ł j ą s w e m u o p a to w i. C y s te r s i p r z y c h y ln ie p r z y ję li to o b ja w ie n ie . W r o k u 1281 M a tk a B o s k a z o s ta ła o b r a n a p a t r o n k ą z g r o m a d z e n ia , a w r o k u 1335 w ła d z e z a k o n u u s ta liły , że k a ż d a p ie c z ę ć c y s t e r s k a m a p r z e d s ta w ia ć J e j w i z e r u n e k 1“. N a p ie c z ę c ia c h ty c h M a r y ja c z ę s to u k a z y w a n a b y ła ja k o M a te r M is e r ic o r d ia e 17. D o r o z p r z e s tr z e n i e n ia s ię te g o ty p u ik o n o g r a f ic z n e g o p r z y c z y n ili s ię w d u ż y m s to p n iu m n is i b u r g u n d z c y , k tó r z y w la ta c h 1 3 7 0 - 1380 w y k o n y w a li lic z n e o d b itk i k s y lo g r a f ic z n e z p r z e d s ta w ie n ie m M a tk i B o s k ie j w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m i w y s y ła li je do k la s z to r ó w f i l ia ln y c h 18.
R o la c y s te r s ó w w p r o p a g o w a n i u w iz e r u n k ó w M a te r M is e r ic o r d ia e b y ła n ie w ą tp li w i e z n a c z n a , je d n a k tr u d n o z g o d z ić s ię z h ip o te z ą , że p r z e d s ta w ie n ie M a r y i w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m p o ja w iło s ię w s z tu k a c h p la s ty c z n y c h w z w ią z k u z w s p o m n ia n ą w iz ją m n ic h a . W e d łu g P e r d r iz e t a ź ró d łe m m o ty w u p ła s z c z a o p ie k u ń c z e g o m o g ła b y b y ć p o c h o d z ą c a z V II w ie k u le g e n d a św . K o lu m b a - n a 19, k t ó r y p o d c z a s b itw y r o z p o s ta r ł s w ó j p ła s z c z n a d w o js k a m i s a k s o ń s k im i. W h a g io g r a f ii m o ty w p ła s z c z a o d n a j d u je m y te ż w ż y w o c ie św . M a rc in a z T o u r s ( Î3 9 7 ). K u lt ś w ię te g o , k t ó r y o d d a ł p o ło w ę s w e g o o k r y c ia b ie d a k o w i z y s k a ł s z y b k o d u ż ą p o p u la r n o ś ć . W le g e n d a c h X II i X III w ie k u z w y c z a jo w e p r a w o o s ła n ia n ia p ła s z c z e m p o tr z e b u ją c y c h p o m o c y z w ią z a n o z M a tk ą B o sk ą. W ią ż e s ię to r ó w n ie ż z p r z e n ie s ie n ie m n a n ią id e i O p ie k i B o g a 20. P r z e n ik a ją c e z e W s c h o d u le g e n d y m ó w ią c e o c u d o w n y m w s ta w ie n n ic tw ie M a ry i z n a la z ły s w e o d b ic ie w a n a lo g ic z n y c h o p o w ie ś c ia c h p o w s ta ją c y c h n a Z a c h o d z ie . J e d n ą
ls G. B a a d e r , Caesarius v. H eisterbach, w: L exikon liir Theologie und Kirche, pod red. M. Buchbergera. t. 2, F reiburg im Breisgau 1958, szp. 965; — E. В e i t z, Cae
sarius von H eisterbach und die bildende Kunst. Augburg 1926, s. 40; — V. S u s s m a n n,
op. cit., s. 285 n., przytacza fragm ent z Diaiogus m iraculorum : „De monacho gui Ordinem C isterciensem sub M ariae pallio vidit in regno caelorum. M onachus quidam O rdinis no- stri Dominam N ostram plurim um diligens ante paucos annos m ente excedens, ad con- tem plationem gloriae caelestis dedutus est. Ubi dum diversos Ecclesiae trium phantis O rdines videret, A ngelorum videlicet, Patriarcharum , Prophetarum , A postolorum , Mar- tyrum , Confessorum et eosdem certis characteribus distinctos, item canonicos Reguläres, Praem onstratenses, sive Cluniacenses, de sub O rdine sollicitus, cum stratet et circum- spiceret, nec aliquam de illo personam in ilia gloria rep eriret, ad beatam Dei G enitricem cum genitu respiciens, ait: Q uid est sanctissim a Domina, quod de O rdine C isterciensi nem inem hie video? Q uase fam uli tui, tibi tam devote servientes, a consortio ta n tae beatitudinis excluduntur? V idens cum turbatum R egina Caeli respondit: Ita mihi dilecti ac F am iliäres sunt hi gui de O rdine C isterciense sunt, ut eos etiam sub ulnis meis fo- veam. A priensque pallium suum quo am icta videbatur, quod m irae erat latitudinis, in- num erabilem m ultitudinem m onachorum , conversorum et sanctim onialium illi ostendit. Q ui nimis exultans et gratias referens, ad corpus rediit et quid viderit quidve auderit A bbati suo narrav it".
18 A. S c h n e i d e r , Die Cistercienser. G eschichte-G eist-K unst, Köln 1974, s. 178. 17 P e r d r i z e t , op. cit., s. 25, 27 n., 91. — L. S i l v y , L'origine de la „Vierge de
M iséricorde", w: G azette des Beaux-Arts", t. 34, 1905, s. 404, n.
18 Ibidem, s. 406.
19 P e г d г i z e t, op. cit., s. 23 n. 20 G ę b a r o w i с z, op. cit., s. 9.
z b a r d z ie j z n a n y c h b y ła le g e n d a o o b r o n ie K o n s ta n ty n o p o la , p o c h o d z ą c a z V II w i e k u 21. M a r y ja o s ło n iła sw y m p ła s z c z e m o b lę ż o n e p r z e z w r o g ó w m ia sto . T a p o p u la r n a h is t o r ia o c u d o w n y m o c a le n iu K o n s ta n ty n o p o la z n a la z ła się w ś r e d n io w ie c z n y m u tw o r z e n o s z ą c y m t y tu ł C u d a N a j ś w i ę t s z e j P a n n y , k tó r e g o a u to r e m b y ł b e n e d y k t y n z S o is s o n s G a u tie r d e C o in c y (f 1236)22. S ta ła s ię o n a in s p i r a c j ą d la p o w s ta n ia in n y c h le g e n d o p o w ia d a ją c y c h o M a r y i o c h r a n i a j ą c e j z a g r o ż o n e m ia s ta e u r o p e js k ie , j a k n a p r z y k ła d C h a r t r e s c z y A v ig n o n . W z b io rz e c u d ó w z n a la z ła s ię ta k ż e le g e n d a z w ią z a n a z k la s z to r e m M o n t- S a in t- -M ic h e l, w e d łu g k t ó r e j M a tk a B o s k a o s ło n iła s ły n n ą w y s p ę s w y m p ła s z c z e m p r z e d la la m i o c e a n u 23. N ie b e z p ie c z e ń s tw a z w ią z a n e z w o d ą b y ł y te m a te m lic z n y c h le g e n d , w k t ó r y c h M a r y ja w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m r a to w a ła to n ą c y c h . W id a ć w ię c , że m o ty w p ła s z c z a o p ie k u ń c z e g o z n a n y b y ł o d d a w n a n a W s c h o d z ie i Z a c h o d z ie , z a r ó w n o w p r a w ie z w y c z a jo w y m , j a k i w le g e n d a c h . W a r to z a z n a c z y ć , ż e C u d a N a j ś w ię ts z e j P a n n y G a u tie r a d e C o in c y s ą ź ró d łe m w s p ó łc z e s n y m o p is o w i C e z a re g o z H e is te r b a c h u , k t ó r y w e d łu g P e r d r iz e t a b y ł p ie rw s z y m p r z e k a z e m lite r a c k im m ó w ią c y m o M a tc e B o s k ie j w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m . M a r y ja ja k o M a te r M is e r ic o r d ia e p o ja w ia s ię ta k ż e w u tw o r z e G a u tie r a , a o b a d z ie ła o p is u ją w ie l e ty c h s a m y c h c u d ó w . W y d a je s ię , ż e o b a j a u t o r z y m o g li o p r z e ć s ię n a s ta rs z y m ź r ó d le . W k a ż d y m r a z ie te z a , iż id e a M a te r M is e r ic o r d ia e j e s t o r y g in a ln y m w y tw o re m ś r o d o w is k a c y s te r s k ie g o je s t n ie d o p r z y ję c ia .
N ie t y lk o g e n e z a ś r e d n io w ie c z n e g o k u l t u M a r y i ja k o M a tk i M iło s ie rd z ia je s t tr u d n a do u s ta le n ia . N ie m o ż n a te ż je d n o z n a c z n ie s tw ie rd z ić k i e d y m o ty w p ła s z c z a o p ie k u ń c z e g o p o ja w ił s ię w ik o n o g r a f ii m a r y j n e j. N a js ta r s z e z n a n e p r z y k ła d y p o c h o d z ą z X III w ie k u . W ty m s a m y m c z a s ie p r z e d s ta w ia n o ta k ż e św . U rs z u lę w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m 24, o s ła n ia ją c ą n im to w a r z y s z k i s w e j m ę k i. T a k u k a z a n o j ą n a f r e s k a c h z L in z u n a d R e n e m p o w s ta ły c h w la ta c h 1240 - - 1250.
D o s z y b k ie g o r o z w o ju te m a t u M a te r M is e r ic o r d ia e w s z tu c e p r z y c z y n iła s ię g łó w n ie r y w a liz a c ja m ię d z y z a k o n a m i o s z c z e g ó ln y p r z y w ile j o p ie k i M a tk i B o s k ie j. O m ie js c e p o d p ła s z c z e m M a r y i u b ie g a li s ię n ie ty lk o c y s te r s i, c h o ć ci u w a ż a li s ię z a p ie r w s z y c h o b d a r z o n y c h t ą ła s k ą . A n a lo g ic z n e w iz je m ie li d o m in ik a n ie , k a r m e lic i, k a r tu z i, a p ó ź n ie j te ż je z u ic i. T e m a t t e n z m o n a s ty c z n e g o p r z e k s z ta łc ił s ię w k r ó t c e w te m a t u n iw e r s a ln y . D u ż ą r o l ę o d e g r a li w p r o p a g o w a n iu id e i M a te r M is e r ic o r d ia e f r a n c is z k a n ie i tw o r z o n e p r z e z n ic h b r a c tw a k o ś c ie ln e . M a d o n n a o s ła n ia ła s w y m p ła s z c z e m n ie t y lk o z g r o m a d z e n ia z a k o n n e , le c z ta k ż e k o r p o r a c je ś w ie c k ie . L iczn e b r a c tw a m a r y j n e tw o r z o n e g łó w n ie w e W ło s z e c h i n a p o łu d n iu F r a n c ji, k t ó r e n a w z ó r z a k o n ó w o d d a ły się w o p ie k ę M a tc e B o s k ie j, u m ie s z c z a ły J e j w iz e r u n e k ja k o M a te r M is e r ic o r d ia e w s w y c h k a p lic a c h , s z p ita la c h i n a c h o r ą g w ia c h p r o c e s y j n y c h (tzw . g o n ia lo -
n i)2s. N a c h o r ą g w i r z y m s k ie g o b r a c tw a R ic o m m a n d a ti a lla V e r g i n e , z a ło ż o n e
g o p r z e z św . B o n a w e n tu r ę , a w z m ia n k o w a n e g o w r o k u 126 726 w id n ia ł w iz e 21 Ibidem, s. 10.
22 S u s s m a n n , op. cit., s. 298- 306; — M. V I o b e r g , La Vierge, notre M édia
trice. G renoble 1938, s. I l l nn.
23 S u s s m a n n, op. cit., s. 299 n. W cześniejsza m iejscow a trad y c ja przypisyw ała opiekę nad osadą św. M ichałowi. O chronny w ał w odny, k tó ry pow stał za przyczyną św iętego zastąpiono pow strzym ującym fale płaszczem M atki Bożej.
24 Ibidem, s. 289; — G. N i t z, Ursula, w: LChI, pod red. E. Kirschbaum a, t. 8, 1976, szp. 522. Od XIV w ieku znani byli liczni św ięci przedstaw iani jako M antelschützer. O bok św. Urszuli najczęściej w opiekuńczym płaszczu ukazyw ano: św. Barbarę, św. A ugustyna, św. B enedykta, św. Jak u b a st., św. Ludw ika i św. Zofię, a sporadycznie Boga O jca i C hrystusa. Por. S с h u e, op. cit., s. 279 n.; — S u s s m a n n , op. cit., s. 289 - 291.
25 R é a u , op. cit., s. 115.
26 S u s s m a n n , op. cit., s. 289 i 312
r u n e k M a tk i M iło s ie r d z ia o ta c z a ją c e j p ła s z c z e m je g o c z ło n k ó w . N a js ta r s z e z a c h o w a n e p r z e d s ta w ie n ie M a tk i B o s k ie j w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m z w ią z a n e j e s t ta k ż e z z a k o n e m św . F ra n c is z k a . J e s t n im k w a te r a t r y p t y k u n a m a lo w a n a p r z e z D u c c io d i B o u n in s e g n a w 1285 ro k u . P o d p ła s z c z e m M a r y i z n a le ź li s c h ro n ie n ie tr z e j m n is i f r a n c is z k a ń s c y 27. J e d n ą z p r z y c z y n s z y b k ie g o r o z w o ju k u l t u M a tę r M is e r ic o r d ia e , b y ł y w i e l k ie e p id e m ie n a w ie d z a ją c e g łó w n ie p o łu d n io w ą E u ro p ę . W p ł y n ę ły o n e w d u ż y m s to p n iu n a r o z w ó j ik o n o g r a f ii M a tk i B o s k ie j w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m 28. L ic zn e e x - v o ta z c z a s ó w z a r a z y f u n d o w a n e p r z e z b r a c tw a m a r y j n e c z y te ż m ie s z k a ń c ó w z a g r o ż o n y c h „ c z a r n ą ś m ie r c ią " m ia s t u k a z u ją M a r y ję ja k o M a t e r M is e r ic o r d ia e , n a k t ó r e j p ła s z c z u ja k n a t a r c z y ła m ią s ię s tr z a ły w y p u s z c z a n e p r z e z B o g a n a g r z e s z n ą lu d z k o ś ć . W i e le p r z y k ła d ó w d o s ta r c z a s z tu k a w ło s k ie g o Q u a tt r o c e n ta z te r e n ó w T o s k a n ii i U m b rii, j a k n a p r z y k ła d e x - v o ta B e n e d e tta B o n fig li m a lo w a n e d la P e r u g ii i M o n to n y , n a k tó r y c h M a r y ja w p ł a s z c z u o p ie k u ń c z y m u n o s i s ię n a d m ia s ta m i o s ła n ia ją c je p rz e d m o ro w y m p o w ie tr z e m 29.
T e m a t M a te r M is e r ic o r d ia e w łą c z o n o d o p o w s ta łe g o n a p o c z ą tk u X IV w i e k u ilu s tr o w a n e g o p o e m a tu S p e c u lu m h u m a n a e s a lv a tio n i s 30. S ta n o w ił o n c e n n e ź ró d ło d la ik o n o g r a f ii p rz e z n a s tę p n e s tu le c ia . A u to r e m S p e c u lu m b y ł p r a w d o p o d o b n ie d o m in ik a n in L u d o lf v o n S a c h s e n . M a r y ja o s ł a n ia ją c a w ie r n y c h p ła s z c z e m o p ie k u ń c z y m p r z e d s ta w io n a z o s ta ła w X X X V III r o z d z ia le r ę k o p is u . N a to m ia s t w r o z d z ia le n a s tę p n y m u k a z a n o w s ta w i e n n ic tw o M a r y i p r z e d C h r y s tu s e m o r a z w s ta w ie n n ic tw o C h r y s tu s a u B o g a O jc a . M a r y ja b ła g a ją c o lito ś ć d la g r z e s z n ik ó w p o k a z u je S y n o w i s w e p ie rs i, k tó r y m i G o w y k a r m iła . C h r y s tu s z a ś u k a z u je O jc u sw e r a n y , k t ó r e p r z y ją ł z a lu d z k o ś ć n a J e g o ro z k a z . Z a w a r ta z o s ta ła tu id e a p o d w ó jn e j, s to p n i o w a n e j in te r c e s ji, k t ó r e j j a k t r a f n ie o k r e ś lił P a n o f s k y „ b ł a g a ln y p a to s j e s t w z a s a d z ie a n t y c z n y ” 81. W e d łu g P a n o f s k ie g o ty p M a r y i w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m w y r a ż a t ę s a m ą id e ę , co i ty p M a r y i u k a z u ją c e j s w ą p ie rś . N a le ż y je d n a k p o d k r e ś lić , że w s ta w ie n n ic tw o M a tk i B o s k ie j o k r y w a ją c e j g r z e s z n ik ó w sw y m p ła s z c z e m m a c h a r a k te r b a r d z ie j b ie r n y . W s z tu c e ś r e d n io w ie c z n e j łą c z o n o c z a s e m m o ty w M a te r M is e r i c o r d ia e z C h r y s tu s e m — M ę ż e m B o leśc i. W ty m w y p a d k u S y n u k a z u je s w e r a n y M a tc e , a n ie O jc u . N a s k r z y d ła c h o łta r z a z R o u d n ic (C zech y ) z k o ń c a X IV w ie k u z a r ó w n o M a ry ja , ja k i C h r y s tu s u b r a n i s ą w p ła s z c z e o p ie k u ń c z e 32.
27 Ibidem, il. 10.
28 J. В r o s s o 1 e t, La V ierge au m anteau protecteur contre les llèches de p esti
lence. w: „M edecine de France", nr 28, 1971, Paris, s. 15-20; — E. M â l e , L'art reli gieux de la lin M oyen A g e en France. Etude sur l'iconographie du M oyen A ge et sur ses sources d'inspiration. Paris 1949, s. 199; — R é a u , op. cit., s. 116; — S e i b e r t, op.
cit., szp. 130; — S u s s m a n n , op. cit., s. 315 nn.; ■— V l o b e r g , op. cit., s. 120- 129. 29 Ibidem, s. 127, il. 123 i 124.
80 E. B r e i t e n b a c h , Speculum hum anae salvationis. Eine typengeschichtliche
U ntersuchung. S trasburg 1930, s. 259 n. Por. też Speculum humanae salvationis. Die Q uellen des Spéculum s und seine Bedeutung in der Ikonographie. O prać. J. Lutz, P. Per-
drizet. t. 1, tekst, t. 2, ilustracje. Leipzig 1907; — D. K o e p p l i n , Interzession, Mariä
und Christi von G ottvater, w; LChl, pod red. E. Kirschbaum a, op. cit., t. 2, 1970, szp.
346 - 352; — K. K ü n s t l e , Ikonographie der christlichen K unst, t. 1, Freiburg im Breis gau 1928, szp. 637; — F. Z o e p f l , H eilsspiegel, w: Lexikno lür Theologie und Kirche. Pod red. M. Buchbergera, t. 5, Freiburg im Breisgau 1960, szp. 164.
81 E. P a n o f s k y , Imago Pietatis. P rzyczyn ek do historii typów przedstaw ienio
w y c h M ąż Boleści i Maria Pośredniczka, w: Studia z historii sztu ki. W arszaw a 1971,
s. 106.
32 Ibidem, s. 107; — G. S c h i l l e r , Ikonographie der christlichen K unst, t. 4, 2 Maria, G ütersloh 1980, s. 196, il. 692.
M a te r M is e r ic o r d ia e p o ja w ia ła s ię c z ę s to n a ś r e d n io w ie c z n y c h p o lic h r o m ia c h w c y k lu S ą d u O s ta te c z n e g o 38. W p r e z b ite r iu m k o ś c io ła p o c y s te r s k ie g o w K o p r z y w n ic y 34 z n a jd u je s ię p r z e d s ta w ie n ie M a r y i s to j ą c e j p r z y „ D rz e w ie W ia d o m o ś c i D o b re g o i Z łe g o ” o s ła n ia ją c e j sw y m p ła s z c z e m g r u p ę lu d z i. N a d w iz e r u n k ie m M a te r M is e r ic o r d ia e u m ie s z c z o n a b y ła w s c e n ie S ą d u O s ta te c z n e g o n ie z a c h o w a n a d o d z is ia j p o s ta ć M a r y i O r ę d o w n ic z k i. I s t n i e j e w ie le p r z e d s ta w ie ń o c h a r a k te r z e e s c h a to lo g ic z n y m , n a k t ó r y c h M a r y ję O r ę d o w n ic z k ę z a s tą p io n o M a d o n n ą w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m . P o ja w iła s ię O n a m .in. n a m a lo w id ła c h ś c ie n n y c h w k o ś c ie le św . J a n a w T o ru n iu , o ra z n a p o lic h r o m ia c h ś lą s k ic h w S tr z e lc a c h Ś w id n ic k ic h i W ilc z k o w ie . W k o ś c ie le p a r a f i a l n y m w N o w y m M ie ś c ie L u b a w s k im o b o k M a tk i M iło s ie r d z ia u m ie s z c z o n o M i c h a ła A r c h a n io ła z w a g ą . P rz y k ła d y te ś w ia d c z ą o w z r a s t a ją c e j w k o ń c u ś r e d n io w ie c z a w ie r z e w s k u te c z n o ś ć w s ta w i e n n ic tw a M a tk i B o s k ie j. Z n a m ie n n y m p r z y k ła d e m m o ż e t u b y ć p o lic h r o m ia z k o ś c io ła p o c y s te r s k ie g o w K o p rz y w n i c y p o c h o d z ą c a z p o ło w y X IV w i e k u 35 (il. 1). N a f ila rz e m ię d z y n a w o w y m u k a z a n o M a tk ę B o s k ą w a r k a d o w o - m a s w e r k o w y m o b r a m ie n iu a r c h ite k to n ic z n y m . R o z p o ś c ie r a O n a s w ó j p ła s z c z n a d w ie lo m a p o s ta c ia m i, w ś r ó d k t ó r y c h z n a la z ł s ię o p a t c y s te r s k i. P o n iż e j u m ie s z c z o n o s c e n ę ś m ie rc i z a k o n n ik a o p a t r z o n ą n a p is a m i m in u s k u ło w y m i. S c e n a ta z w a n a w ik o n o g r a f ii ars m o r ie n d i p r z e d s ta w ia w a lk ę m ię d z y a n io łe m i d ia b łe m o d u s z ę u m ie r a ją c e g o . D u sz a w p o s ta c i m a łe j n a g i e j f ig u r k i w y c h o d z ą c e j z u s t z a k o n n ik a k i e r u j e s ię k u g ó rz e w s t r o n ę M a r y i O p ie k u n k i. N a p o lic h r o m ii k o p r z y w n ic k ie j w y r a ż o n a z o s ta ła ta s a m a id e a w s ta w i e n n ic tw a M a tk i B o s k ie j, k t ó r a z a w a r ta j e s t w p r z e d s ta w ie n ia c h łą c z ą c y c h ty p M a te r M is e r ic o r d ia e z S ą d e m O s ta te c z n y m . N a k w a te r z e p o lip t y k u t o r u ń s k ie g o z k o ń c a X IV w ie k u u k a z a n o M a r y ję r o z p o ś c ie r a j ą c ą s w ó j p ła s z c z o p ie k u ń c z y n a d g r u p ą m ę ż c z y z n i k o b i e t 36 (il. 2). M a tc e B o s k ie j t o w a r z y s z ą k lę c z ą c y p o o b u s tr o n a c h św . M a g d a le n a i św . P a w e ł. O b o je n a w r ó c e n i g r z e s z n ic y p r o s z ą o lito ś ć d la ty c h , k tó r z y s c h r o n ili s ię w o k ó ł M a ry i. N a f i l a k te r ia c h w y c h o d z ą c y c h z u s t ś w ię ty c h z n a jd u je s ię n a p is : M A T E R M I S E R IC O R D IA E , P E C C A T O R U M M ISER ER E ( M a tk o M iło s ie r d z ia , z litu j s ię n a d g rz e s z n ik a m i). W i a r a w s k u te c z n o ś ć o p ie k i M a tk i B o s k ie j łą c z y ła s ię ś c iś le z w ia r ą w J e j m iło s ie rd z ie . O p ró c z w s p o m n ia n y c h ju ż o b ja w ie ń św . G e r tr u d y i św . B r y g id y s z w e d z k ie j w a r to p rz y to c z y ć t u m y ś li R a im u n d u s a L u llu s a ( f 1315) z a w a r te w je g o d z ie le L lib r e d e S a n c ła M a ria , p o w s ta ły m w r o z k w ic ie Ś re d n io w ie c z a . W e d łu g L u llu s a M a r y ja o b d a r z a g r z e s z n ik a m iło s ie rd z ie m i li to ś c ią . D z ię k i te j p o m o c y je g o r o z p a c z z a m ie n ia s ię w n a d z ie ję . W t e d y d o p ie ro m o ż e o n s ta n ą ć p r z e d B o g iem . G r z e s z n ic y w id z ą w ię c M a tk ę B o s k ą w s t r o ju , k t ó r y u c z y n io n y z o s ta ł p rz e z n ią s a m ą z m iło s ie rd z ia i lito ś c i (h ù b it d e m i-
s e ric o r d ia e t d e p ie ta te ) 37.
P r a w ie n a w s z y s tk ic h w i z e r u n k a c h M a te r M is e r ic o r d ia e s to s o w a n o je d e n s c h e m a t k o m p o z y c y jn y . P o s ta ć M a d o n n y u k a z y w a n a b y ła z a z w y c z a j f r o n t a l 38 S u s s m a n n , op. cit., s. 337; — Por. też L. E b e r , ü b er einige Schutzm antel-
bilder in Ungarn, w: „Zeitschrift für christlichen K unst” t. 26, 1913, s. 349-356; —
S. B e i s s e l , G eschichte der V erehrung Marias im. 16. und 17. Jahrhundert. Freiburg im Breisgau 1910, s. 416-422.
84 B. D ą b - K a l i n o w s k a , X IV -'wieczne m alowidło ko p rzyw n ickie — m isterium
biblijne i kosm ologiczne, w: „A rtium Q uaestiones", Poznań 1979, s. 75.
35 KZSwP, t. 3, w oj. kieleckie, red. J. Z. Łoziński i B. Wolff, z. 11, pow. sandom ier
ski, opr. J. Z. Łoziński i T. Przypkowski. W arszaw a 1962, s. 24,- — M. M a l a n e k , Po szukiw ania pierw otnych narzutów i m alow ideł w cyste rsk ich kościołach M ałopolski, w:
„O chrona zabytków " nr 2, 1964, s. 54.
36 T. D o b r z e n i e c k i , M alarstw o tablicow e. Katalog zbiorów M uzeum N arodo
w ego w W arszaw ie, W arszaw a 1972, s. 108.
37 G. Ł o m p a r t , El tema m edieval de la V irgen del M anto en el siglo de las re formas, w: „Estudios Lulianos” nr 6, 1962, s. 299 n.
n ie , w p o z y c ji s to j ą c e j. U p o z o w a n a h ie r a ty c z n ie , z n a c z n ie w ię k s z a o d z g r o m a d z o n y c h w o k ó ł n ie j a d o r a n tó w r o z p o ś c ie r a ła n a d n im i s w ó j d łu g i p ła s z c z . G d y tr z y m a ła n a r ę k u D z ie c ią tk o lu b s k ła d a ła d ło n ie w m o d lite w n y m g e ś c ie , je g o p o ły p o d tr z y m y w a ły a n i o ły lu b ś w ię c i. P o s ta c ie k lę c z ą c e p o d p ła s z c z e m p r z e d s ta w ia n o p o c z ą tk o w o b e z w ię k s z e g o z r ó ż n ic o w a n ia . Z c z a s e m w p ro w a d z o n o p o d z ia ł n a p łc ie . P o d w p ły w e m ś r e d n io w ie c z n e j s k ło n n o ś c i d o k la s y f i k a c ji o d d z ie lo n o ta k ż e o s o b y ś w ie c k ie o d k le r u , k t ó r y z a ją ł m ie js c e p o u p r z y w ile jo w a n e j p r a w e j s tr o n ie . N a le ż y z w ró c ić u w a g ę , że n a w s p o m n ia n e j p o lic h r o m ii w K o p rz y w n ic y w ś r ó d k lę c z ą c y c h w id a ć o p a t a c y s te r s k ie g o , n a to m ia s t n a k w a te r z e p o lip t y k u t o r u ń s k ie g o — b is k u p a w m itrz e . O d X V w ie k u 38 w s z y s tk ie s to p n ie h ie r a r c h ii ś w ie c k ie j i k o ś c ie ln e j b y ły s y m b o liz o w a n e p rz e z p o s ta c ie - - ly p y . M a r y ja r o z ta c z a ła s w ą o p ie k ę n a d c a ły m ś w ia te m c h r z e ś c ija ń s k im , ja k o M a te r o m n iu m . P o d o p ie k u ń c z y m p ła s z c z e m u k a z y w a n o p a p ie ż a , k a r d y n a ła , b is k u p a o ra z z a k o n n ik ó w . N a to m ia s t w g r u p ie o s ó b ś w ie c k ic h p r z e d s ta w ia n o k r ó la i c e s a r z a o r a z p r z e d s ta w ic ie li s z la c h ty i m ie s z c z a ń s tw a . W ś r ó d k lę c z ą c y c h w o k ó ł M a te r o m n iu m a d o r a n tó w p o ja w i ły s ię p o r t r e t y w s p ó łc z e s n y c h d o s to j n ik ó w p a ń s tw o w y c h . T a k a a k t u a li z a c ja w y k o r z y s ty w a n a b y ła d la c e ló w p r o p a g a n d y p o lity c z n e j. Z a p r z y k ła d p o s łu ż y ć m o g ą tz w . M a d o n n y s z a f k o w e z k o ń c a X IV w ie k u , p o c h o d z ą c e z te r e n ó w P o m o rz a W s c h o d n ie g o 39.
C z te r y z a c h o w a n e d o d z is ia j d r e w n ia n e , p o lic h r o m o w a n e f ig u r y z w ią z a n e s ą n ie w ą tp liw ie z d z ia ła ln o ś c ią z a k o n u k r z y ż a c k ie g o . S ą to o b ie k ty z K lo n ó w - k i (o b e c n ie w M u z e u m D ie c e z ja ln y m w P e lp lin ie ) , z G e r m a n is c h e s M u se u m w N o ry m b e r d z e , z M u z e u m C lu n y w P a r y ż u o ra z z k a t e d r y w S e jn a c h . U k a z u j ą o n e M a d o n n ę z D z ie c ią tk ie m s to ją c y m n a J e j k o la n ie . F ig u r y p r z e c ię te s ą p io n o w o i p o z io m o w ta k i s p o s ó b , że p o o tw a r c iu p r z e d s ta w ia ją M a te r M i s e ric o r d ia e z u m ie s z c z o n y m p o ś r o d k u T ro n e m Ł ask i. N a o tw a r ty c h s k r z y d ła c h tw o r z ą c y c h p o ły p ła s z c z a M a tk i B o żej w y m a lo w a n i z o s ta li k lę c z ą c y p o d o p ie c z n i. N a w s p o m n ia n y c h c z te re c h z a b y tk a c h w ś r ó d a d o r a n tó w d o m in u ją p o s ta c i e k r z y ż a k ó w w b ia ły c h p ła s z c z a c h . P o d p ła s z c z e m M a ry i n a r z e ź b ie z K lo - n ó w k i u k a z a n o p r a w d o p o d o b n ie k r ó la W a c ła w a IV z ż o n ą Z o fią i s io s tr ą A n n ą , k r ó lo w ą A n g lii. N a to m ia s t h ie r a r c h ię k o ś c ie l n ą r e p r e z e n t u j ą k a r d y n a ł i b is k u p . D o b ó r p o s ta c i u m ie s z c z o n y c h w o k ó ł M a d o n n y o d z w ie r c ie d la ł s t o s u n k i p o lity c z n e ja k i e łą c z y ły z a k o n N a jś w ię ts z e j M a r y i P a n n y z w ła d c a m i ś w ie c k im i i K o ś c io łe m . M a d o n n y s z a fk o w e s ą n ie z w y k le in t e r e s u j ą c e p o d w z g lę d e m ik o n o g r a f ic z n y m , g d y ż łą c z ą w s o b ie tr z y te m a ty : M a tk ę B o s k ą z D z ie c ią tk ie m , T ro n Ł a sk i i M a te r M is e r ic o r d ia e . D o c z e k a ły s ię o n e i n t e r p r e ta c ji te o lo g ic z n e j. W e d łu g C i e c h o le w s k ie g o 40 a u to r e m t e j o r y g in a l n e j k o n c e p c ji b y ł filo z o f i te o lo g , p r o f e s o r u n i w e r s y te tu w P ra d z e — J a n z K w id z y n ia . W je g o d z ie le E x p o s itio s y m b o l i o p is u ją c y m d z ie je Z b a w ie n ia lu d z k ie g o z a w a r ta z o s ta ła id e a p o t r ó jn y c h N a r o d z in C h r y s tu s a : o d w ie c z n y c h — z O jc a b e z M a tk i (T ro n Ł ask i), w c z a s ie — z M a tk i b e z O jc a (M a d o n n a z D z ie c ią tk ie m ) o r a z m is ty c z n e — w s e r c a c h lu d z i (M a te r M is e r ic o r d ia e ) . N ie m n ie j ty p M a d o n n y s z a fk o w e j m ó g ł b u d z ić u te o lo g ó w z a s tr z e ż e n ia n a t u r y d o k tr y n a l n e j, b o w ie m p o o tw a r c iu f ig u ry p o d o p ie k ą M a ry i z n a le ź li s ię n ie ty lk o lu d z ie , a le te ż c a ła T r ó jc a Ś w ię ta (il. 3).
M S e i b e r t , op. cit., szp. 132.
39 W. F r i e s , Die Schreinmadonna, w: „A nzeiger des Germ anischen N atio n al museum" 1928/29, s. 5 -6 9 ; — G ę b a r o w i с z, op. cit., s. 27-31. Podobne figury M atki Boskiej znane były na Zachodzie w XIV w ieku. Por. też M. T r e n s, Maria. Ikonogra
fia de la Y irgen en el arie espańol, podrozdział VirgenesTriptico, M adrid 1946, s. 497
-- 522.
40 R. C i e c h o l e w s k i , Zagadnienie aktualizacji w niektó rych dziełach malarstwa
gotyckiego na Pomorzu W schodnim , w: „Spraw ozdania Poznańskiego T ow arzystw a Przy
jaciół N auk" n r 96, Poznań 1979, s. 77 - 79.
W s k u te k p o s tę p u ją c e g o in d y w id u a liz m u n a w iz e r u n k a c h M a te r M is e r ic o r d ia e n a p la n p ie r w s z y z a c z ę to w y s u w a ć p o s ta ć d o n a to ra . N a p ó ź n o g o ty c k im o b ra z ie G io v a n n ie g o d a G a e ta (1448), z n a jd u ją c y m s ię n a W a w e lu , w id a ć k l ę c z ą c e g o m ę ż c z y z n ę z r o d u M e d y c e u s z ó w , k t ó r y c h h e r b y u m ie s z c z o n o w g ó r n y c h n a r o ż n ik a c h 41. M a tk a B o s k a s ta ła s ię w ię c p a t r o n k ą k o n k r e t n e j r o d z i n y 42. T y p a d o r a c ji p r y w a tn e j r o z w in ą ł s ię s iln ie w o k r e s ie r e n e s a n s u . N a f r e s k u z k o ś c io ła W s z y s tk i c h Ś w ię ty c h w e F lo r e n c j i (1473), D o m e n ic o G h irla n - d a jo p o d o p ie k u ń c z y m p ła s z c z e m M a d o n n y u m ie ś c ił r o d z in ę V e s p u c c ic h . C z a se m o p ie k a M a r y i o g r a n ic z a ła s ię ty lk o d o je d n e j o s o b y . N a o b r a z ie A n d r e a M a n te g n i M a d o n n a d e lla V itt o r ia (1495) p o d p ła s z c z e m M a tk i B o s k ie j k lę c z y F ra n c e s c o G o n z a g a . U k a z a n e n a t y c h p r z e d s ta w ie n ia c h p o s ta c ie p o tr a k t o w a n e - z o s ta ł y p o r tr e to w o . K o n k r e tn e o s o b y z n a jd u ją s ię ta k ż e n a o b r a z ie A le jo F e r- n a n d e z a z Iz b y H a n d lo w e j, w S e w illi, p r z e d s ta w ia ją c y m M a d o n n ę O p ie k u n k ę Ż e g la r z y (1 p o ł. X V I w .). W ś r ó d n ic h w id a ć p o d o b iz n y K o lu m b a , V e s p u c c ie g o , M a g e lla n a i C o r te z a 43. A r t y ś c i r e n e s a n s u i m a n ie r y z m u o d c h o d z ili s to p n io w o o d te g o ty p u ik o n o g r a f ic z n e g o z e w z g lę d u n a je g o a r c h a ic z n y c h a r a k te r , s z ty w n ą f r o n ta ln o ś ć i d y s p r o p o r c ję fo rm . U n ik a ją c ś r e d n io w ie c z n e j s k a li w a ż n o ś c i s to s u ją c in n e r o z w ią z a n ia k o m p o z y c y jn e , s ta w ia li M a d o n n ę n a p o d w y ż s z e n iu , b ą d ź te ż n ie p r z e d s ta w ia li g e s tu o k r y w a n ia a d o r a n tó w p ła s z c z e m w s e n s ie d o s ło w n y m . C o ra z c z ę ś c ie j łą c z y li t e n m o ty w z in n y m i te m a ta m i — M a tk ą B o s k ą R ó ż a ń c o w ą i N ie p o k a la n ie P o c z ę tą 44. T y p ik o n o g r a f ic z n y M a te r M is e r ic o r d ia e z a n ik ł p r a w ie w s z tu c e e u r o p e js k ie j p o d w p ły w e m r e fo rm a c ji, a z w ła s z c z a a ta k ó w M a r c in a L u tr a 45. P o r ó w n a ł o n p r z e d s ta w ie n ie M a ry i o ta c z a ją c e j s w y m p ła s z c z e m p o d o p ie c z n y c h d o „ k w o k i, o k r y w a ją c e j s k r z y d ła m i s w e k u r c z ę t a ” . U w a ż a ł j e z a n ie w ła ś c iw e n ie ty lk o p o d w z g lę d e m fo rm a ln y m , a le te ż id e o w y m . W e d łu g L u tra p ła s z c z M a r y i s ta w a ł s ię o s ło n ą p r z e d C h r y s tu s e m i s tw a r z a ł n ie b e z p ie c z e ń s tw o o d w ró c e n ia w ła ś c iw e g o p o r z ą d k u w ia r y , w sz c z e g ó ln o ś c i d la p o b o ż n o ś c i lu d o w e j. S o b ó r T r y d e n c k i w c e lu „ o c z y s z c z e n ia ” ik o n o g r a f ii k a t o lic k ie j n a k a z a ł z a n ie c h a n ia t e j t r a d y c j i w s z tu c e . J e d n y m z o s ta tn ic h w i z e r u n k ó w M a te r M is e r ic o r d ia e b y ł o b r a z n a m a lo w a n y p r z e z E l G re c o n a p o c z ą tk u X V II w ie k u d la s z p ita la w I lle s c a s 46. A r t y s t a u m ie ś c ił p o d p ła s z c z e m M a ry i p o r t r e t y s w y c h p r z y ja c ió ł.
W p o ls k ie j s z tu c e p o s o b o r o w e j p r o p a g u ją c e j p r z e d e w s z y s tk im te m a t y k ę m a r y j n ą p r z e d s ta w ie n ia M a tk i B o s k ie j w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m p o ja w i a ły s ię d o ś ć c z ę s to . R o d z im e m a la r s tw o X V II i X V III w ie k u c e c h o w a ła z a c h o w a w c z o ś ć i s k ło n n o ś ć d o p o w ta r z a n ia s ta r y c h s c h e m a tó w . I k o n o g r a f ia b a r o k u c z e r p ią c a n a d a l z e s z tu k i ś r e d n io w ie c z n e j w y k o r z y s ta ła m o ty w o p ie k u ń c z e g o p ła s z c z a M a ry i, p o d k tó r y m z n a la z ły s c h r o n ie n ie z g r o m a d z e n ia z a k o n n e o r a z w s z y s tk ie s t a n y K ró le s tw a P o ls k ie g o . W p o ls k i e j s z tu c e n o w o ż y tn e j s c h e m a t k o m p o z y c y jn y M a te r M is e r ic o r d ia e p o ja w i a ł s ię te ż n a p r z e d s ta w ie n ia c h ś w ię ty c h . W p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m u k a z y w a n o św . U rs z u lę o s ła n ia ją c ą n im to w a r z y s z k i s w e j m ę k i, ja k n p . n a k w a te
-41 T. C h r u ś c i c k i , F. S t o l o t, M uzea Krakowa, W arszaw a 1981, s. 148. 42 S u s s m a n n , op. cit., s. 328.
43 L o m p a r t, op. cit., s. 303.
44 Giorgio V asari ukazał M adonnę w opiekuńczym płaszczu jako M atkę Boską Ró żańcową, obraz z kościoła S anta M aria N ovella, F lorencja; G iovanni A. Sogliani nam a low ał ją jako N iepokalanie Poczętą stojącą na obłoku, w płaszczu podtrzym yw anym przez Boga Ojca, obraz pochodzący z kościoła S anta M aria N uova we Florencji. Por. S u s s m a n n , op. cit., il. 30 i 31.
45 L o m p a r t, op. cit., s. 305 nn.
46 Ibidem, s. 309 n.; — T r e n s, op. cit., s. 270, tabl. 4.
r a c h p o lip t y k ó w z X V I w ie k u p o c h o d z ą c y c h z B a r to s z y c 47 i B u k o w a 48. T a k s a m o p r z e d s ta w ia n o św . Z o fię 49 z c ó rk a m i F id e s, S p e s i C a rita s. P rz y k ła d e m m o g ą tu b y ć o b r a z y k r a k o w s k ie z X V II w ie k u z k la s z t o r u k a r m e lita n e k b o s y c h n a W e s o łe j i z k o ś c io ła św . M a r k a (ił. 4). G e s t w z ię c ia w o p ie k ę p o p r z e z o s ło n ię c ie p ła s z c z e m w y k o r z y s ta n o n a o b r a z ie w o ty w n y m z X V III w ie k u z n a j d u ją c y m s ię w k o ś c ie le p a r a f ia ln y m w P r u s z k o w ie p o d W a r s z a w ą 50 (ił. 5). M a lo w id ło u k a z u je d z ie c i p o le c o n e p rz e z C h r y s tu s a i M a r y ję o p ie c e B oga O jc a . C h r y s tu s p r a w ą r ę k ą o d c h y la p o ło w ę s w e g o p ła s z c z a , p o d k tó r y m k lę c z y j e d n o z d z ie c i, le w ą d ło n ią n a to m ia s t w s k a z u je k u n ie b u . P ła s z c z ja k o a t r y b u t o p ie k i p o ja w i a ł s ię c z a s e m n a w iz e r u n k a c h in n y c h ś w ię ty c h , n p . św . J a c k a (il. 6).
1.2. O p iek u n k a zgrom adzeń zakonnych
W ię k s z o ś ć p r z e d s ta w ie ń M a te r M is e r ic o r d ia e p o c h o d z ą c y c h z X V II i X V III w ie k u r e p r e z e n t u j e ty p m o n a s ty c z n y . M a tk a B o s k a o ta c z a ją c a s w y m p ła s z c z e m p r z e d s ta w ic ie li k o n k r e t n y c h z g ro m a d z e ń z a k o n n y c h b y ła c z ę s ty m te m a te m o b ra z ó w w is z ą c y c h w k la s z to r a c h , p o ja w ia ła s ię r ó w n ie ż n a b a r o k o w y c h p o li c h r o m ia c h k o ś c io łó w p r z y k la s z to r n y c h . T e n ty p ik o n o g r a f ic z n y p r o p a g o w a li w s z tu c e p o ls k ie j c y s te r s i, d o m in ik a n ie , k a r m e lic i i n o r b e r ta n i e . N a js ta r s z y z n a n y p r z y k ła d z w ią z a n y j e s t z z a k o n e m d o m in ik a n ó w . J e s t to o b r a z m a lo w a n y n a d e s c e z k o ń c a X V I lu b p o c z ą tk u X V II w ie k u p o c h o d z ą c y z k la s z t o r u d o m in ik a n ó w w e L w o w ie 51. U k a z u je o n M a r y ję r o z p o ś c ie r a j ą c ą p ła s z c z n a d k lę c z ą c y m i p o d n im s z e ś c io m a m n ic h a m i. P o ły p ła s z c z a p o d tr z y m u ją d w a a n io ły . W e d łu g tr a d y c j i z a k o n u k a z n o d z ie js k ie g o w r o k u 1218 św . D o m in ik o b d a r z o n y z o s ta ł w iz ją a n a lo g ic z n ą d o c y s te r s k ie j, w s p o m n ia n e j w p o p r z e d n im r o z d z ia le . W i z ja ta , z n a n a z r e l a c j i d o m in ik a n k i b ł. C e c y lii j e s t b a r d z ie j r o z b u d o w a n a . P o ja w ił s ię w n ie j C h r y s tu s , k t ó r y z w r ó c ił s ię d o ś w ię te g o z e s ło w a m i: „ « Z a k o n tw ó j p o w ie r z y łe m s w o je j M a tc e » . I d o d a ł: «C zy c h c e s z go z o b ac zy ć » D o m in ik z a ś: «T ak, P a n ie » . W ó w c z a s B ło g o s ła w io n a D z ie w ic a r o z p ię ła s w ó j p ła s z c z i r o z ło ż y ła go p r z e d bł. D o m in ik ie m . P ła s z c z b y ł ta k o g ro m n y , ż e w y d a w a ł s ię o b e jm o w a ć c a ł ą n ie b ie s k ą o jc z y z n ę , a p o d n im z o b a c z y ł n i e z m ie r z o n ą lic z b ę b r a c i" 52. C y s te r s i r y w a liz u ją c y z d o m in ik a n a m i o t e n s z c z e g ó ln y p r z y w ile j o p ie k i M a ry i, z a r z u c ili im , ż e w ty m c z a s ie z a k o n k a z n o d z i e j s k i lic z y ł z a le d w ie d w ó c h z m a r ły c h m n ic h ó w , M a tk a B o s k a n ie m o g ła w ię c s c h r o n ić p o d p ła s z c z e m ta k w ie l k ie j ic h ilo ś c i53. N a to m ia s t d o m in ik a n ie r o z p o w s z e c h n ia li je s z c z e in n ą w e r s ję te g o o b ja w ie n ia , w e d łu g k t ó r e j m n ic h c y s te r s k i u jr z a ł p o d p ła s z c z e m M a r y i b r a c i z z a k o n u św . D o m in ik a 54.
T a k ż e w O b ja w ie n ia c h św . B r y g id y s z w e d z k ie j m o ty w o p ie k u ń c z e g o p ła s z cz a M a tk i B o s k ie j p o ja w ia s ię w z w ią z k u z z a k o n e m d o m in ik a ń s k im . N a jś w i ę
47 K. W r ó b l e w s k a , M alarstw o W arm ii i M azur od X V do X IX w ieku . O lsztyn 1978, s. 9, 29, il. 17.
48 T. D o b r z e n i e c k i , S ztuka sakralna w Polsce. N a ziem iach zachodnich i pół
nocnych. W arszaw a 1976, s. 16, il. 34.
49 Por. G ę b a r o w i с z, op. cit., s. 64 nn.
50 KZSwP, t. 10, w oj. w arszaw skie, red. I. Galicka, H. S ygietyńska z. 17, pow. prusz
ko w ski, opr. I. Galicka, H. Sygietyńska i D. Kaczmarczyk, W arszaw a 1970, s. 28, il. 48.
51 G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 38.
52 L egendy D om inikańskie, op. cit., s. 20 n. 53 R é a u , op. cit., s. 114.
54 Por. J. T. G. S z y m a k , Prerogatywa Zakonu K aznodziejskiego(...) z law orów
łask NMP, W ilno 1755, s. 2 n.
ts z a M a r y ja P a n n a k i e r u j e do św . D o m in ik a s ło w a : ,,i ż e ś m ię m iło w a ł w ię c e j a n iż e li s ie b ie , ia p o d s z e ro k im p ła s z c z e m m o im b ę d ę b r o n iła y r z ą d z iła S y n ó w tw o ic h , y o w sz e m w s z y s c y , k t ó r z y w z a k o n ie tw o im tr w a ją , b ę d ą z b a w ie n i55." M a r y ja r o z p o ś c ie r a j ą c a s w ó j p ła s z c z n a d z a k o n e m św . D o m in ik a u k a z a n a z o s ta ła n a lu b e ls k im o b r a z ie M a tk i B o s k ie j T r y b u n a ls k i e j (ił. 7) p o c h o d z ą c y m 7 p o ło w y X V II w ie k u 56. N a z w a „ tr y b u n a ls k a " p o c h o d z i s tą d , że p r z e d o b r a z e m ty m o d b y w a ły s ię u r o c z y s te m sz e , w k tó r y c h u c z e s tn ic z y ł z a z w y c z a j T r y b u n a ł L u b e ls k i. J u ż w w ie k u X V II w iz e r u n e k u c h o d z ił z a c u d o w n y i o to c z o n y b y ł s z c z e g ó ln ą c z c ią . P r z e d s ta w ia o n M a r y ję s t o j ą c ą b o s o w k o n tr a p o ś c ie , u b r a n ą w c z e r w o n ą p r z e p a s a n ą s u k n ię . N a d łu g ie r o z p u s z c z o n e w ło s y m a O n a n a ł o ż o n ą k o r o n ę w y s a d z a n ą k a m ie n ia m i. G ło w ę J e j o ta c z a ś w ie tlis t y n im b . O liw - k o w o b r ą z o w y p ła s z c z M a r y i p o d tr z y m u ją d w a a n io ły . P o d n im z g r o m a d z o n e z o s ta ł y d w a d z ie ś c ia c z te r y p o s ta c ie . N a p ie rw s z y m p la n ie w id a ć p o p u la rn y c h ś w ię ty c h d o m in ik a ń s k ic h . P o s tr o n ie le w e j k lę c z y św . D o m in ik tr z y m a ją c y w je d n e j r ę c e m o d e l k o ś c io ła , a w d r u g ie j lilię — s y m b o l c z y s to ś c i. O b o k n i e g o sie d z i p ie s z z a p a l o n ą p o c h o d n ią w p y s k u . A tr y b u t te n w ią ż e s ię z le g e n d ą p r z y to c z o n ą p r z e z J a k u b a d e V o r a g in e , w e d łu g k t ó r e j m a tk a ś w ię te g o b ę d ą c b r z e m ie n n ą w id z ia ła w e ś n ie p s a z p o c h o d n ią , k tó r e g o n o s iła w sw y m ło n ie , „ g d y z a ś w y s z ło (sz c z e n ię ) z je j ło n a p o c h o d n ia ta z a p a liła c a ły ś w ia t" 57. S en te n u z n a n o z a p r o r o c z y i tłu m a c z o n o ja k o z a p o w ie d ź p ó ź n ie js z e j d z ia ła ln o ś c i k a z n o d z i e js k i e j św . D o m in ik a . Z a św . D o m in ik ie m w id a ć z a k o n n ik a t r z y m a j ą c e g o w r ę k u k lu c z . J e s t to a t r y b u t in n e g o ś w ię te g o d o m in ik a ń s k ie g o , R a jm u n d a z P e n n a f o r tu , p a t r o n a s p o w ie d n ik ó w 58. O d r o k u 1230 b y ł o n k a p e la n e m i p e - n ite n c j a r iu s z e m n a d w o rz e p a p ie ż a G rz e g o r z a IX. B ył te ż a u to re m p o p u la rn e g o p o d r ę c z n ik a d la s p o w ie d n ik ó w z w a n e g o S u m m a d e c a s ib u s. W la ta c h 1238 - - 1240 p e ł n ił f u n k c ję g e n e r a ła z a k o n u .
N a p ie rw s z y m p la n ie z le w e j s t r o n y k lę c z y ta k ż e św . J a c e k z e s t a t u e t k ą M a tk i B o s k ie j i p u s z k ą n a k o m u n ik a n ty . A t r y b u t y te z w ią z a n e s ą z le g e n d ą z ż y c ia ś w ię te g o , w e d łu g k t ó r e j w y n ió s ł o n z o b lę ż o n e g o p r z e z T a t a r ó w k la s z t o r u k ijo w s k i e g o „ w a ż ą c y c z te r y a lb o p ię ć t a le n t ó w " p o s ą g M a ry i z D z ie c ią t k ie m , k t ó r y p r z e m ó w ił d o ś w ię te g o . J a c e k „ w je d n e j r ę c e tr z y m a ją c c ia ło C h r y s tu s a , w d r u g ie j n io s ą c p o s ą g , k t ó r y w y d a w a ł s ię lż e js z y n iż tr z c in a , w y s z e d ł b e z p ie c z n ie w r a z z b r a ć m i p rz e z ś r o d e k n ie w ie r n y c h , k tó r z y w ła ś n ie p u s to s z y li k l a s z t o r " 59. P o z o s ta łe p o s ta c ie z n a jd u ją c e s ię p o le w e j s tr o n ie t r u d n o je d n o z n a c z n ie u to ż s a m ić z k o n k r e tn y m i o s o b a m i. W o s ta tn im r z ę d z ie p r z e d s ta w io n o d w ó c h p a p i e ż y w tia r a c h , k a r d y n a ł a o r a z b is k u p a . Z z a k o n u k a z n o d z ie js k ie g o w y w o d z ili s ię I n n o c e n ty V , B e n e d y k t X I, P iu s V i B e n e d y k t X II I 60. T ru d n o s tw ie rd z ić , k tó r z y z n ic h u m ie s z c z e n i z o s ta li n a o b r a z ie . P o p r a w e j s tr o n ie , p o d p ła s z c z e m M a ry i u k a z a n y z o s ta ł św . T o m a s z z A k w i n u z e s ło ń c e m n a p ie rs i. W p r a w e j d ło n i tr z y m a o n m o n s tr a n c ję , k t ó r ą o p ie ra o k s ię g ę . N a b ia ły m h a b ic ie w id a ć z w is a ją c y u b o k u ró ż a n ie c . Z a n im k lę c z y
55 Sw. B r y g i d a , S karby niebieskich taiemnic..., op. cit., s. 188.
56 T. D o b r z e n i e c k i , J. R u s z c z y c ó w n a , Z. N i e s i o ł o w s k a - R o t -
h e r t o w a , S ztu ka sakralna w Polsce. M alarstwo. W arszaw a 1958, s. 349; — G ę b a - r o w i с z, op. cit., s. 39 п.; — M. P a n k o w s k a , Obraz tzw . M atki B oskiej Trybunal
sk ie j w kościele OO. D om inikanów w Lublinie. P raca m agisterska, 1963, m aszynopis
w archiwum biblioteki KUL. A utorka om ówiła historię obrazu oraz przeprow adziła jego analizę form alną, ikonograficzną i porównaw czą.
57 Jakub de V o r a g i n e , Złota Legenda. W ybór. W arszaw a 1955, s. 397.
58 M. L e с h n e r, Raim und von Penafort, w: LChI, pod red. E. K irschbaum a, t. 8, 1976, szp. 250.
59 L egendy D om inikańskie, op. cit., s. 78.
66 G. G i e r a t h s , D om inikanerorden, w: Lexikon für Theologie und Kirche, pod red. M. Buchbergera, t. 3, F reiburg im Breisgau 1959, szp. 490.
