Mariusz Lamprecht, Anna Sikora
Funkcje administracyjne Szadku –
rys historyczny
Biuletyn Szadkowski 8, 113-126
2008
Tom 8
2008
Mariusz L am precht, Anna Sikora**
ROZW ÓJ FUNKCJI ADMINISTRACYJNYCH SZADKU
RYS HISTORYCZNY
Szadek, jedno z najstarszych miast regionu łódzkiego, jest ośrodkiem o dłu
gich tradycjach w zakresie pełnionych funkcji administracyjnych. Choć
współcześnie Szadek jest jednym z najmniejszych miast w Polsce Środkowej,
w jego przeszłości można odnaleźć okresy, w których odgrywał w ^ n ą rolę
w rozwoju regionu, także - a być może przede wszystkim - poprzez funkcje
administracyjne, jakie pełnił wobec otaczającego obszaru.
Funkcja administracyjna jest definiowana jako występowanie i wszelka
działalność urzędów i instytucji kierujących i zarządzających życiem
politycznym, społecznym i gospodarczym [...], które określają rangę zewnętrzną
miasta, ja k również umożliwiają dobrą organizację wewnątrz jednostki
osadniczej1. Każde miasto pełni funkcje administracyjne i choć ich ranga i za
sięg terytorialny są różne, mają one podstawowe znaczenie dla rozwoju miasta.
Podstawową rolą większości małych miast, stanowiących szczebel pośredni
pomiędzy dużym czy nawet średnim miastem a wsią była i jest obsługa ludności
wiejskiej. Małe miasta to przede wszystkim główne punkty wymiany dóbr
uzyskanych w procesie produkcji rolniczej na inne, z różnych względów atrak
cyjne dla mieszkaiców wsi. Wpływ małych miast na obszary otaczające
przejawia się w znacznej mierze poprzez funkcje administracyjne, które
w sposób formalny w i^ ą mieszkańców wsi z tymi ośrodkami i przyczyniają się
m. in. do rozbudowy zestawu usług dla ludności. Z tego też powodu funkcje
administracyjne mogą odgrywać istotną rolę w rozwoju gospodarczym niewiel
kich ośrodków miejskich. *
1
Mariusz Lamprecht, mgr, jest asystentem w Katedrze Zagospodarowania Środowiska i Polityki Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego.
Anna Sikora, mgr, jest absolwentką geografii na Uniwerystecie Łódzkim.
1 S. Liszewski, F u n k c ja a d m in istra c y jn a m i a s t j a k o p r z e d m io t b a d a n g eo g ra fic zn y ch . [w:] F u n k c ja a d m in istra c y jn a m iast, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica” 1992, z. 17, s. 249-260.
Ewolucja funkcji administracyjnych Szadku
Szadek rozwinął się na skrzyżowaniu w ^nych dróg średniowiecznych,
wiodących z Piotrkowa do Uniejowa i z Łęczycy do Sieradza, głównych cen
trów ówczesnego życia społeczno-gospodarczego regionu. Z Szadku można było
także w stosunkowo krótkim czasie dostać się do takich w ^nych wówczas
miast, jak Warta i Łask. W ujęciu ponadregionalnym szlaki, biegnące przez
Szadek, łączyły Mazowsze ze Śląskiem oraz Wielkopolskę z Małopolską. To
strategiczne położenie komunikacyjne sprzyjało rozwojowi miasta i kreowało
jego znaczenie jako ośrodka, pełniącego funkcje centralne dla otaczających
obszarów. Prawdopodobnie efektem tego było pojawienie się w Szadku szeregu
instytucji, pełniących funkcje administracyjne o zasięgu lokalnym i regional
nym. Spośród funkcji administracyjnych, zasługujących na szczególną uwagę,
ze względu na ich szczególne miejsce w historii miasta, należy wymienić
funkcje administracji terytorialnej (siedziba władz samorządowych różnego
szczebla), sądowniczej oraz kościelnej.
Wiele wskazuje na to, iż Szadek był jednym z nielicznych na ziemi
sieradzkiej miejskich ośrodków przedkolacyjnych, a prawa miejskie mógł
otrzymać w połowie XIII w. Jednak już wcześniej osada położna na wzniesieniu,
którego walory obronne podnosiła okalająca rzeka wraz z terenami podmokłymi,
a być może także nieistniejące dziś jezioro, mogła mieć charakter opola (a więc
pełniła m. in. funkcje policyjne i podatkowe), znajdującego się w granicach
kasztelani sieradzkiej. Prawdopodobieństwo pełnienia przez ówczesny Szadek
funkcji administracji terytorialnej było duże, skoro wieś należała do dóbr
królewskich.
Przypuszczalnie już pod koniec XI w. istniał tu także kościół2, a w XII w.
Szadek stał się siedzibą władz parafialnych. Parafia Szadkowska należała
wówczas do utworzonego na przełomie XIII i XIV w. archidiakonatu
uniejowskiego, wchodzącego w skład diecezji gnieźnieńskiej. Rola parafii
w tym okresie była znacząca, stanowiła ona bowiem nie tylko najniższy szczebel
w administracyjnym ustroju Kościoła (zbieranie świadczeń, takich jak dziesię
cina i świętopietrze), ale często także była traktowana jako najniższy szczebel
państwowego podziału terytorialnego (podział na parafie przyczynił się do wy
parcia podziału na opola). Parafie odgrywały także ważną rolę w organizacji
i funkcjonowaniu ówczesnego społeczeństwa3. W Szadku przy parafii funkcjo
nowała szkoła parafialna oraz szpital pod wezwaniem św. Ducha.
2 T. Marszał, Szadek. Monografia miasta, Szadek 1995.
3 A. Wi
ś
niewski, Organizacja parafialna w Polsce średniowiecznej, „Znak”1965, nr 137-138, s. 1440.P o w y ższe fa k ty w sk a z u ją , iż j u ż p rz e d X II w . S zad ek m ó g ł fu n k c jo n o w a ć ja k o lo k a ln y o śro d e k a d m in istra c y jn y i g o sp o d a rc z y , p rz e n o sz ą c y c e n tra ln ą w ła d z ę k o ś c ie ln ą o ra z ś w ie c k ą n a o ta czające g o obszary.
D a lsz y rozw ój fUnkcji a d m in istra c y jn y c h S zad k u , o d p rz e ło m u X III i X IV w ., j e s t j u ż lepiej u d o k u m e n to w a n y . Z je d n o c z e n ie p a is tw a p o lsk ie g o w 1306 r. p rz y c z y n iło się do zm ia n za ró w n o w z a k resie a d m in istra c ji te ry to rialn ej ja k i k o ścielnej o ra z sąd o w n ic z e j4. U padła w ó w c za s o rg a n iza c ja gro d o w a , a n a j e j m iejsce w e szła o rganizacja, k tó r ą m o żn a n a zw a ć p o w ia to w ą . W tej n o w e j o rg a n iza c ji j u ż n ie gród, a le m ia sto sta n o w iło n o w y te ry to ria ln y ośrodek. [...] J e s t to p r z e w r ó t b a rd zo w a żn y te ry to ria ln ie i eko n o m iczn ie; z a zn a c za się w e jśc ie m m ia st n a w id o w n ię ż y c ia sp o łe c zn e g o 4 5 6 7 8.
P o d k o n ie c X IV w . S zad ek stał się sie d z ib ą p o w ia tu (jed n eg o z czte re ch w ó w c z e sn y m w o je w ó d z tw ie sierad zk im o b o k p io trk o w sk ie g o , ra d o m sz c z a ń sk ieg o i sierad zk ieg o ). W je g o g ra n ic a c h z n a la z ły się P a b ian ice, Ł ask , U n iejó w , Z d u ń sk a W o la , co św ia d c z y o ó w czesn ej ran d ze S zadku. S p o czy w ał n a n im m .in. o b o w ią z e k o rg a n iz a c ji p o sp o lite g o ru sz e n ia szlach ty , k tó ra z b ie ra ła się p o w iatam i. W m ie śc ie fu n k c jo n o w a ł s
ą
d w ie c o w y (n a jsta rsz a z n a n a w z m ia n k a o sąd zie w ie c o w y m p o c h o d z i z 1362 r., je d n a k ż e n ie m o ż n a w y k lu c z y ć je g o w c z eśn iejszej d z ia ła ln o śc i6). P o w ia t szad k o w sk i w ra z z w y m ie n io n y m i p o w ia ta m i tw o rz y ł o k ręg sejm ik o w y . Jeszcze p o d k o n ie c X IV w . z a c z ęły się tutaj o d b y w a ć w o b e c n o śc i w sz y stk ic h c z ło n k ó w w ła d z m ie jsk ic h , w sp ó ln e d la p o w ia tu sza d k o w sk ie g o i sierad zk ieg o , ro k i są
d o w e - są
d y w ie lk ie b u rg ra b sk ie 7 (w p ierw szej p o ło w ie sty c z n ia - p o św ięcie T rz e c h K ró li, w k w ie tn iu - po N ie d z ie li P rz e w o d n ie j, o raz w p o ło w ie p ^ d z ie r n ik a , p o d n iu św . Jad w ig i). O k ręg se jm ik o w y b y ł d la p e w n y c h ro d z a jó w sp raw d z ie lo n y n a d w a p o d o k ręg i: sie ra d z k o -sz ad k o w sk i i p io trk o w s k o -ra d o m s z c z a is k i. S ta n o w iły o ne p o d o k rę g i w y b o rcze d e p u ta tó w try b u n a lsk ic h , o so b n e p o d o k rę g i w o jsk o w e , są
d ó w k a p tu ro w y c h i k o m isji sk a rb o w o -w o jsk o w y c h d la k o m o rn ik ó w g ra n ic z n y c h 8. W sk ład o rg a n iz a c ji są d o w n iczej, w e sz ły ta k ż e n a p o c z ą tk u X V w ., sejm ik i ziem skie. W a ż n y m etap em w ich tw o rz e n iu stały się zjazd y szlacheckie w 1404 r., w c h w ili z a w a rc ia p rz e z P o lsk ę i L i t w p o k o ju z K rzy żak am i. R o z p a try w a ły one p ro śb y i p ro p o z y c je k ró le w sk ie , p rz e jm o w a ły ró w n ie ż w ła d z ę w zak resie4 S. Arnold, Zarys historii Polski od początków państwa do czasów współczesnych, Warszawa 1966, s. 20.
5 M. Sobczyński, M. Kulesza, Miejsce i rola powiatu w tradycji podziału terytorialnego Polski, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2006.
6 M. Borucki, Sejmy i sejmiki szlacheckiej, Warszawa, 1972, s. 16.
7 A. Bartoszewicz, Późnośredniowieczny Szadek i jego mieszkańcy w świetle zapisek najstarszej księgi miejskiej, „Biuletyn Szadkowski” 2006, t. 6, s. 113.
8 S. Płaza, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województwa sieradzkiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1987, z. 122, str. 14.
są d o w n ic tw a o raz sk a rb o w o sc i9. P raw o m a g d e b u rsk ie p rz e w id y w a ło ró w n ie ż p o sie d z e n ia sąd o w e zw y c z a jn e n iższej ran g i, z w an e ta k ż e sąd am i w y ło ż o n y m i lub p o w ie w n y m i. Z ap isk i z X V w ., sp o rz ą d z o n e p rz e z szad k o w sk i u rz ą d ła w n iczy , w sk a z u ją , iż do n a jc z ę stsz y ch k w e stii ro z strz y g a n y c h p rz e z te sądy n ale ż a ły tra n sa k c je k u p n a -sp rz e d a ży n ie ru c h o m o śc i, sp raw y zw ią z a n e z o b ro te m p ie n ię d z m i, p o ż y c z k a m i, ale ró w n ie ż te sta m e n ty , akty ró ż n e g o ro d z a ju d a ro w iz n o ra z w y ro k i w y d a w a n e p rz e z ła w n ik ó w i sądy w y ższej in s ta n c ji10.
Ryc. 1. Powiat szadkowski w XVI w. i w okresie Księstwa Warszawskiego
Źródło: na podstawie: M. Bandurka, Rozwój administracyjno-terytorialny pow iatu
kaliskiego oraz pow iatów s
ą
siedzkich X IX i X X w., „Rocznik Kaliski” 1976, t. 9;T. Marszał, Szadek. Monografia m iasta
, Szadek 1995
9 J. Topolski, Dzieje Polski, Warszawa 1976, s. 211. 10 A. Bartoszewicz, Późnośredniowieczny..., s. 113-114.
W 1401 r. W ła d y sła w Ja g ie łło p o tw ie rd z ił p ra w a m ie jsk ie S zad k u , co sk u tk o w ało z w ię k sz e n ie m u p ra w n ie ń sa m o rząd u te ry to ria ln e g o o ra z p rz y w i le jó w ek o n o m ic z n y c h , a to zn a la z ło sw oje o d z w ie rc ie d len ie w szy b szy m ro zk w icie m iasta. O p o zio m ie ro z w o ju S zad k u św ia d c z y ć m o że fak t, iż w X V w. m ia sto b y ło zo b o w ią z a n e do w y sta w ie n ia 25 z b ro jn y ch , czy li ty le ile Ł ęc z y c a, S ierad z czy W a rta .
W ie k X V I c h a ra k te ry z o w a ł się d a lsz y m ro zw o jem , za ró w n o fu n k cji a d m in istra c ji są d o w n iczej, ja k i k o śc ie ln e j. S zad ek stał się m ie jsc e m o b rad se jm ik ó w se jm o w y c h i z ja z d ó w sz la c h ty o ra z se jm ik ó w p o se lsk ic h d la całego ó w c z e sn e g o w o je w ó d z tw a sierad zk ieg o . M ia sto stało się ty m sam y m w a ż n y m p u n k te m n a m ap ie re g io n u i k ra ju , g d y ż sejm ik i o d g ry w a ły p o w i n ą ro lę za ró w n o w sp ra w a c h w e w n ę trz n y c h ziem i c z y w o je w ó d z tw a , ja k i w ży ciu całe g o k raju . T utaj sk u p iało się ży cie p o lity c z n e , w y b ie ra n o p o słó w do sejm u, p o d e jm o w a n o d ecy zje, k tó re pó źn iej w c ie la n o w ż y c ie 11.
W p o ło w ie X V I w . z e sta w fu n k cji a d m in istra c y jn y c h S zad k u zo stał p o sz e rz o n y o sie d z ib ę d e k a n a tu , co p o d n io sło ra n g ę m ia s ta w zak resie a d m in istra c ji k o śc ie ln e j. P rz y c z y n ił się do te g o S o b ó r T ry d e n c k i (1 5 4 5 -1 5 6 3 ), k tó ry sp raw ił, i ż te n szczeb el o rg a n iz a c ji d iec e z jaln e j, z n a n y j u ż od śre d n io w ie c z a, ale zn a jd u ją c y się u je g o sch y łk u w u p a d k u , za c z ął p rz e ż y w a j w ła śn ie w ty m o k re sie sw ój w ie lk i ro z k w it12. W X V III w . w sk ład d e k a n a tu sz a d k o w sk ieg o w c h o d z iło 27 k o śc io łó w , w ty m 26 w ran d ze p ara fii, je d e n k o śc ió ł filia ln y o raz k o śc ió ł z a k o n n y (ryc. 2 ) 13.
W ie k X V II to o k res tra g ic z n y c h w y d a rz e ń w h isto rii m ia sta , j a k i całego k raju . Z a lic z y ć n a le ż y do n ic h p rz e d e w sz y stk im w o jn y , ep id e m ie o ra z k lęsk i ży w io ło w e , k tó ry c h sk u tk i, w p o sta c i o g ro m n y c h z n isz c z e ń i u tra ty znacznej części lu d n o śc i, d o p ro w a d z iły do stag n acji ek o n o m iczn ej m ia s ta i z a h a m o w a n ia ro z w o ju fu n k cji m ie jsk ich . K o le jn a fa la n ie sz c z ę śliw y c h w y p a d k ó w w X V III w. z w ią z a n a b y ła p rz e d e w sz y stk im z w o jn a m i szw ed zk im i.
O d 1793 r. (p ie rw sz y ro z b ió r P o lsk i) do k lęsk i p o w s ta n ia sty czn io w eg o m o ż n a m ó w ić o m n iejszej d y n a m ic e k sz ta łto w a n ia się fu n k cji ad m in istra c y jn y c h w m ie śc ie . R o z b io ry P o lsk i p rz y n io sły z u p ełn ie n o w ą o rg a n iz a c ję a d m in is tra c y jn ą w k raju . P o d w z g lę d e m te ry to ria ln y m ro la S zad k u g e n e ra ln ie p o z o sta w a ła n ie z m ie n io n a . N a d a l b y ł s ie d z ib ą w ła d z p o w ia to w y c h , z w y ją tk ie m
11 J. Śmiałowski, Szkice z dziejów sieradzkiego, Łódź 1977 s. 135-137.
12 J. Tazbir, Historia Kościoła katolickiego w Polsce (1460-1795), Warszawa 1966, s. 25. 13 M. Adamczewski, Ikonografia pieczęci kościołów parafialnych dekanatu Szadkowskiego z przełomu wieku XVIII i XIX, „Biuletyn Szadkowski” 2006, t. 6, s. 82. W skład ówczesnego dekanatu szadkowskiego wchodziły parafie: Zduńska Wola, Borszewice, Łask, Strońsko, Marzenin, Grabno, Sędziejowice, Buczek, Kociszew, Widawa, Wygiezłów, Pożdżenice, Łobudzice, Drużbica, Krzepczów, Brzyków, Rychłocice, Restarzew, Parzno, Wola Wiązowa, Rusiec, Szczerców, Chabielice, Kluki, Grocholice oraz kościół filialny w Kraszewie i kościół zakonny klasztoru oo. Franciszkanów w Bełchatowie.
kilkudziesięcioletniej przerwy w okresie Królestwa Polskiego, kiedy w latach
1837-1863 pełnił funkcję siedziby okręgu szadkowskiego14.
Ryc. 2. Dekanat szadkowski
Źródło: na podstawie: M. Adamczewski, Ikonografia pieczęci kościołów parafialnych dekanatu szadkowskiego z przełom u wieku X V III i XIX, „Biuletyn Szadkowski” 2006, t. 6;
L. M ullerowa L., Sieć parafialna kościoła katolickiego w Polsce w 1985 roku, Lublin 1989; www.diecezja.wloclawek.pl
14 M . B a n d u rk a , Z m ia n y a d m in is tr a c y jn e i te r y to r ia ln e z ie m w o j e w ó d z tw a łó d z k ie g o w X I X
W zak resie są d o w n ic tw a z n a czen ie S zad k u u leg ło p e w n y m zm ian o m . W ią z a ło się to p rz e d e w sz y stk im z n o w ą s tru k tu rą o rg a n iz a c y jn ą są d o w n ic tw a w p ro w a d z o n ą p rz e z zab o rcę. P o trz e c im ro z b io rz e , w m ie śc ie , p o d o b n ie j a k w e w sz y stk ic h sie d z ib a c h p o w ia tó w , fu n k c jo n o w a ła k o m is ja p o w ia to w a . W ra z z p o w o ła n ie m K się stw a W a rsz a w sk ie g o (1 8 0 7 -1 8 1 4 ), a n a stę p n ie K ró le stw a P o lsk ie g o (1 8 1 5 -1 8 6 3 ), d zia ła ł n a o m a w ia n y m o b szarze sejm ik p o w ia to w y o raz s
ą
d p o k o ju , k tó ry c h ro la w id o c z n a b y ła g łó w n ie n a p o zio m ie lo k aln y m , n ie k ie d y re g io n aln y m . N a le ż y w ty m m ie jsc u zazn a cz y ć , iż ju ż w X V II i X V III w. z n aczen ie m ia s ta w z a k resie fu n k cji sąd o w n iczej o słab ło , co w ią z a ło się p rzed e w sz y stk im z p rz e n ie sie n iem o śro d k a ż y c ia p o lity c z n e g o do W a rsz a w y .W z a k resie ad m in istra c ji k o ścieln ej z n aczen ie m ia s ta n ie z m ien iło się, n ad al p o z o sta w a ło sie d z ib ą p a ra fii o ra z d e k a n a tu szad k o w sk ieg o .
Po k lęsce p o w sta n ia sty c z n io w e g o ro la fu n k cji a d m in istra c y jn y c h je s z c z e b ard ziej stra c iła n a zn aczen iu . P rz y c z y n iło się do te g o , m . in ., zd e g ra d o w a n ie m ia sta do sie d z ib y w ła d z g m in n y c h o ra z o d e b ran ie w 1870 r. p ra w m iejsk ich . P o n ad to w zw ią z k u z re o rg a n iz a c ją stru k tu ry k o śc ie ln e j, w y w o ła n ą p re s ją z a b o rc y w 1867 r. S zad ek p o z b a w io n y zo sta ł sie d z ib y d e k a n a tu szad k o w sk ieg o , k tó ry zo sta ł zlik w id o w an y .
O d z y sk an ie n ie p o d le g ło śc i b y ło isto tn y m k ro k ie m do o d b u d o w y całej p o lsk iej a d m in istra c ji. W p ro w a d z o n o n o w y p o d z ia ł te ry to ria ln y , do k tó reg o d o sto so w a n o za ró w n o o rg a n iz a c ję s
ą
d o w n ic tw a , ja k i k o śc io ła . S zadek, ja k o n ie w ie lk i o śro d e k ad m in istra c y jn y , n ie w y ró ż n ia ł się w re g io n ie , je d n a k ż e w id o c z n e b y ły p ew n e k o rz y stn e zm ian y , w y n ik a ją c e z n o w ej sy tu acji panującej w k raju . J e d n ą z n ic h b y ło o d z y sk a n ie p rz e z m ia sto , w 1919 r., p ra w m iejsk ich . N a d a l p o z o sta w a ł sie d z ib ą g m in y m ie jsk o -w ie jsk ie j, tutaj ró w n ie ż s w o ją d z ia ła ln o ść p ro w a d z ił są
d g m in n y i są
d p o k o ju 15.N ie c o w c z e śn ie j, b o j u ż w 1916 r., w w y n ik u refo rm y S ta n isła w a Z d z ito w ie c k ie g o , b isk u p a d ie c e z ji k u ja w sk o -k a lisk ie j, p rz y w ró c o n y z o sta ł d e k a n a t szad k o w sk i. Je d n a k je g o z a sięg p rz e strz e n n y u le g ł rad y k aln ej z m ian ie i z o stał z n a czn ie p o m n ie jsz o n y . W g ra n ic a c h d e k a n a tu zn alazło się ju ż ty lk o 8 p a ra fii: D ru żb in , K o rczew , M a ły i, R o sso szy ca, S zadek, W ierzch y , Z ad zim i Z y g ry 16.
R ozw ój m ia sta i p o p ra w a je g o sy tu acji g o sp o d arczej (w p rz e d e d n iu w o jn y S zad ek o sią g n ą ł n a jw ię k s z ą lic z b ę m ie sz k a ń c ó w w sw ej h isto rii) n ie m ia ły je d n a k isto tn e g o w p ły w u n a rozw ój fu n k c ji ad m in istra c y jn y c h . B y ć m o że o k res d w u d z ie sto le c ia m ię d z y w o je n n e g o b y ł z b y t k ró tk i a b y n a stą p ił, w n a w ią z a n iu do ro z w o ju e k o n o m ic z n e g o i d e m o g ra fic zn e g o , w z ro st z n a c z e n ia m ia s ta w z a k resie ad m in istra c ji te ry to rialn ej i sąd o w n iczej.
II w o jn a św iato w a, a n a stę p n ie o k u p a c ja h itle ro w sk a , n ie w p ły n ę ły w p o w a ż n y m sto p n iu n a p rz e m ia n y fu n k cji a d m in istra c y jn y c h n a b a d a n y m o b szarze.
15 Tamże, s. 86.
G m in a S zad ek z n a la z ła się w K ra ju W a rty , n a te re n ie m n ie jsz e j, p o d leg łej m u je d n o s tk i te ry to rialn ej - re je n c ji łó d z k ie j17. N a sk u te k d zia ła ln o śc i w ła d z n ie m ie
ck ic h z o sta ła z ró ż n ic o w a n a p ra w n a i fa k ty c z n a s y tu a c ja K o śc io ła k a to lic k ie g o n a o b szarze o k rę g ó w i p ro w in c ji R zeszy. N a te re n ie K ra ju W a rty w ła d z e g o d z iły się je d y n ie n a fu n k c jo n o w a n ie , i to z d u ży m i o g ra n ic z e n iam i, je d n e j, najw yżej d w ó c h p a ra fii n a p o w iat. Z lik w id o w a n o w sz y stk ie in sty tu c je i o rg an izacje k a to lic k ie , n ie ty lk o sp o łeczn e o ra z k u ltu ra ln e , ale ró w n ie ż c h a ry ta ty w n e 18. W z a k resie o rg a n iz a c ji są d o w n ic tw a lik w id a c ji u le g ły in sty tu cje sąd ó w g m in n y c h i sąd ó w p o k o ju . S zad ek u tra c ił fu n k c je sąd o w n icze i je g o ro la w ty m z a k resie całk o w ic ie z a n ik ła 19. O d te g o m o m e n tu p o d p o rz ą d k o w a n y b y ł je d n o stk o m w y ż sz e g o rzędu: p o za k o ń c z en iu II w o jn y św iato w ej sąd o w i g ro d z k ie m u w Z d u ń sk iej W o li, w la ta c h p ię ć d z ie sią ty ch W y d z ia ło w i Z a m ie jsc o w e m u w Z d u ń sk iej W o li S ąd u P o w ia to w e g o w S ierad zu , a o d 1964 r. S ądow i P o w ia to w e m u w S ie rad zu 20.
P o w o je n n a p o lity k a w ła d z z a k ła d a ła p rz e d e w sz y stk im lik w id a c ję w ła sn o śc i p ry w a tn e j, rozw ój w ie lk ie g o p rz e m y słu i sto p n io w ą k o le k ty w iz a c ję w si, a p rz e d e w sz y stk im c e n tra liz ac ję z a rz ą d za n ia p ań stw em . P ro w a d z iło to do re c e sji g o sp o d arczej m a ły c h m iast, p o łączo n ej z o g ra n ic z a n iem fu n k cji a d m in istra c y jn y c h i k o m p e te n c ji ty c h o śro d k ó w n a aren ie lo k aln ej. W o k resie P olski L u d o w ej zasa d n ic z e z n aczen ie d la fu n k cji a d m in istra c y jn y c h m ia ły liczn e refo rm y , w p ro w a d z a ją ce n o w e p o d z ia ły te ry to ria ln e k raju . P ie rw sz a z n ich , z re a liz o w a n a w 1954 r., p ro w a d z iła do lik w id a c ji g m in i w p ro w a d z e n iu w ich m ie jsc e g ro m ad . S zad ek o ra z o k o lic z n e w sie u tw o rz y ły w ó w c z a s g ro m a d ę sz a d k o w sk ą 21. T a k i p o d z ia ł istn ia ł do 1975 r., k ie d y w w y n ik u k o lejn ej refo rm y a d m in istra c ji te ry to rialn ej p rz y w ró c o n y z o sta ł szczeb el g m in y 22. W zw iązk u z z a is tn ia łą sy tu acją, za sz ły ró w n ie ż z m ia n y w stru k tu rze są d o w n ictw a, p o le g a ją c e p rz e d e w sz y stk im n a w p ro w a d z e n iu re jo n ó w ja k o je d n o s te k p o d z ia łó w sąd o w y ch . S zad ek w ra z z g m in ą p o d le g a ł rejo n o w i, o d p o w ia d a ją c em u , p o w o ła n e m u w ó w c z a s, w o je w ó d z tw u sie ra d z k ie m u 23. W z a k resie a d m in i-stra c ji k o ścieln ej p e łn ił w c ią ż fu n k c je sie d z ib y p a ra fii o ra z d e k a n a tu szad k o w sk ieg o . Jed y n a, n ie w ie lk a zm ian a, j a k a z a sz ła w w y n ik u reo rg a n iz ac ji a d m in istracji k o ścieln ej w 1992 r., p o le g a ła n a w y łą c z e n iu z g ra n ic d e k a n a tu sz a d k o w sk ieg o p a ra fii K o rczew . W te n sp o só b d e k a n a t szad k o w sk i o b ejm u je w sp ó łc z e śn ie
17 J. Śmiałowski, Szkice..., s. 33.
18 J. Kłoczowski, L. Mulllerowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986, s. 351-352.
19 M. Bandurka, Zmiany..., s. 96. 20 Tamże, s. 150-154.
21 Protokoły sesji rad narodowych z 1954 r., Urząd gminy i miasta Szadek, Archiwum Państwowe w Sieradzu.
22 J. Śmiałowski, S zk ic e ., s. 35. 23 Tamże, s. 35.
p a ra fię W n ie b o w z ię c ia N M P i św . J a k u b a A p o sto ła w S zad k u , p a ra fię św. S ta n isła w a w D ru żb in ie, p a ra fię św . A n d rz e ja A p o sto ła w M ały n iu , p a ra fię św. W a w rz y ń c a w R o sso szy cy , p a ra fię św . M ik o ła ja w W ie rz c h ac h , p a ra fię św. M a łg o rz a ty w Z a d z im iu i p a ra fię św . R o c h a w Z y g rach . Jeg o d z ie k a n e m je s t k sią d z A n d rzej C ia p ciń sk i - p ro b o sz c z p a ra fii w S zad k u , w ic e d z ie k a n e m zaś k sią d z S y lw e ste r A n tc z a k - p ro b o sz c z p a ra fii w M a ły n iu 24.
O statn ia, ja k d o tą d p rz e p ro w a d z o n a w 1999 r., re fo rm a a d m in istra c y jn o - te ry to ria ln a nie sp o w o d o w a ła z n a c z ąc y c h zm ian , k tó re d o ty c z y ły b y fu n k cji a d m in istra c y jn y c h i ic h roli n a b a d a n y m te re n ie . M ia sto w d a lsz y m c iąg u p ełn i ro lę sie d z ib y w ła d z g m in n y c h , a p o d w z g lę d e m p o d z ia łó w sąd o w y c h p o d le g a S ąd o w i R e jo n o w e m u w Z d u ń sk iej W o li. Jeg o z n a c z en ie , ja k o o śro d k a a d m in i stracy jn eg o , k sz ta łtu je się je d y n ie n a p o z io m ie lo k aln y m . P rz y c z y n ia się do te g o m . in. są sie d z tw o ta k ic h m ia st, ja k : S ierad z cz y Z d u ń sk a W o la , k tó ry c h p o te n c ja ł ro z w o jo w y je s t d u żo w ię k sz y , co o d b ija się n a o g ran iczo n ej m o ż li w o śc i p o d n ie sie n ia ran g i m iasta.
P r ó b a o c e n y z n a c z e n ia f u n k c ji a d m in is tr a c y jn y c h w ro z w o ju S z a d k u
F u n k cje ad m in istra c y jn e u w ^ a n e s ą z a fu n k cje m ia sto tw ó rc z e , o d g ry w ające is to tn ą ro lę w k sz ta łto w a n iu się m ie jsk ic h o rg a n iz m ó w o sad n ic z y c h . P o jaw ien ie się lu b ro z sz e rz en ie k o m p e te n c ji fu n k c jo n u ją c y c h w m ieście w ła d z a d m in i stracy jn y ch , k tó re z a rz ą d z a ją o b sz a re m w y k ra c z a jąc y m p o z a g ra n ic e m iasta, m o że k o rz y stn ie w p ły w a ć n a d a lsz y je g o ro zw ó j. P ro ces te n m o że p rz e b ie g a ć n a w ie lu p ła sz c z y z n ac h , np. p o p rz e z rozw ój p o w ią z a i k o m u n ik a c y jn y c h i g o s p o d a rc z y c h p o m ię d z y s ie d z ib ą ad m in istra c ji a re g io n e m o b słu g iw a n y m lu b rozw ój u słu g św ia d c z o n y c h o so b o m p rz y b y w a ją c y m w sp ra w a c h u rz ę d o w y c h . F u n k cje ad m in istra c y jn e m o g ą za te m tw o rz y ć n ie ty lk o b e z p o śre d n io , ale i p o śre d n io n o w e m ie js c a p racy , p o c ią g a ć z a s o b ą w z ro st lic z b y m ie sz k a ń c ó w d an eg o o śro d k a, a tak że p o b u d z a ć rozw ój c a łeg o reg io n u . R o lę fu n k cji a d m in i stra c y jn y c h p o tw ie rd z a p ra w id ło w o ść: im w yżej w h iera rc h ii ad m in istracy jn ej z n a jd u je się d an e m ia sto , ty m w ię k sz y j e s t je g o p o te n c ja ł u słu g o w y , m ie rz o n y lic z b ą p la c ó w e k i ich zasięg iem . M o ż liw o ść z a rz ą d z a n ia s fe rą s p o łe c z n ą czy g o s p o d a rc z ą p o p rz e z m ie sz c z ą ce się w n im u rz ę d y , p rz y n o si w y m ie rn e efek ty d la m ia sta , p e łn ią c e g o fu n k c ję a d m in istra c y jn ą . P o tw ie rd z a to , w y stę p u ją c a od w ie k ó w , ry w a liz a c ja m ia st o sie d z ib y w ła d z a d m in istra c y jn y c h (np. p o m ię d z y T o ru n ie m i B y d g o s z c z ą P io trk o w e m T ry b u n a lsk im i T o m a sz o w e m M a z o w ie c k im , S ierad zem i Z d u ń s k ą W o lą ).
R a n g a fu n k c ji a d m in istra c y jn y c h z m ie n ia się w czasie i je s t ściśle z w ią z a n a ze z n a c z en ie m m ia st w sieci o sad n iczej: z je d n e j stro n y fu n k c je a d m in istracy jn e
p o d n o s z ą ran g ę m ia sta , w k tó ry m z n a jd u ją s w o ją sied zib ę, z drugiej fu n k cje ad m in istra c y jn e s ą n ajczęściej p rz y c ią g a n e p rz e z m ia sta , k tó re w y ró ż n ia ją się s w o ją ra n g ą w sieci o sad n iczej. Je st to w y r ż n i e w id o c z n e w u ję c iu h isto ry c z n y m . W p rz e sz ło śc i, k ie d y fu n k cje u słu g o w e i p ro d u k c y jn e b y ły słabo ro z w in ię te , w io d ą c a fu n k c ja ad m in istra c ji b y ła c h a ra k te ry s ty c z n a d la dużej lic z b y m ia s t (np. g ro d ó w s ta r o ś c iń s k ic h i sied zib w o je w o d ó w ). W drugiej p o ło w ie X IX i w X X w . częste b y ły p rz y p a d k i p rz e n o s z e n ia sied zib a d m i n istra c ji do m ia s t lepiej u sy tu o w a n y c h k o m u n ik a c y jn ie (w zw ią z k u z ro z w o je m k o le i i dróg) czy o d obrej k o n d y c ji g o sp o d a rc z e j, w y rażającej się lo k o w a n ie m rz e m io sła i p rzem y słu .
F u n k cje a d m in istra c y jn e - k tó re p o d o b n ie j a k inne, u rz e c z y w is tn ia ją się w o k re ślo n y c h w a ru n k a c h i o k re ślo n y m czasie - m o g ą b y ć m niej lu b bardziej trw a łe , m o g ą ta k ż e w y stę p o w a ć sp o rad y czn ie. Z n a c z e n ie a d m in istracy jn e S zad k u u le g a ło e w o lu cji, p ro w a d z ą c do w z ro stu lu b sp ad k u ro li m ia sta ja k o o śro d k a ad m in istra c y jn e g o . O c e n a te g o z n a c z e n ia j e s t tru d n a , n ie ty lk o z u w a g i n a b ra k d a n y c h h isto ry c z n y c h , ale ta k ż e z p o w o d u sp ecy fik i fu n k c ji a d m in i stracy jn y ch , k tó ry c h m ia ry ilo śc io w e (np. lic z b a zatru d n io n y c h ) n ie o d z w ie r c ie d la ją fa k ty czn eg o z n a c z en ia , a m ia ry ja k o ś c io w e w y m y k a ją się je d n o z n a c zn e j in te rp re ta cji. N a w e t fo rm a ln ie ta k a sam a ra n g a fu n k cji, w y n ik a ją c a z jej u p o rz ą d k o w a n ia h ie ra rc h icz n e g o (np. d e k a n a t je s t w y żej w h ie ra rc h ii n iż p a ra fia ), w rz e c z y w isto śc i m o że b y ć ró żn a. W id o c z n e je s t to ch o c ia ż b y n a p rz y k ła d z ie zn a c z n eg o z m n ie jsz e n ia za się g u w sp ó łc z e sn e g o o d d z ia ły w a n ia S zad k u ja k o d e k a n a tu - m im o iż fo rm a ln ie m ia sto m a ta k ą s a m ą ra n g ę ja k w X v m w . Inne k o m p e te n c je m a ją ró w n ie ż w ła d z e sa m o rząd o w e w z a leżn o ści o d u stro ju p o lity c z n e g o p a ń stw a . T ru d n o ta k ż e , w sp lo cie ró ż n y c h w y d a rz e ń i zale ż n o śc i, w y o d rę b n ić zn a c z en ie fu n k cji a d m in istra c y jn y c h w ro zw o ju S zad k u sp o śró d w ie lu in n y c h u w a ru n k o w a ń , ta k ic h ja k : k lę sk i ż y w io ło w e (np. w o jn y , ep id e m ie ), z n isz c z e n ia w o je n n e cz y d e c y z je w ła d z (zaró w n o su w e re n n e g o p o lsk ie g o rząd u , z ab o rcy , ja k i w ła d z ce n tra ln y c h w o k resie P R L ). P o d o b n ie tru d n o o c e n ić w p ły w fu n k c ji a d m in istra c y jn y c h , lo k a liz o w a n y c h w S zadku, n a rozw ój re g io n u o ta c z a jąc e g o m iasto . N a o b szar, p o z o sta ją c y p o d w p ły w e m S zadku, n ie o d d z ia ły w a ł w y łą c z n ie te n je d e n o śro d ek , a ró żn e fu n k cje m ia ły o d m ie n n y te ry to ria ln e z a sięg o d d z iały w an ia.
N ie w ą tp liw ie je d n a k p rz e z s tu le c ia S zad ek b y ł p o strz e g a n y ja k o isto tn y o śro d e k n a m a p ie reg io n u , w ła śc iw y do lo k o w a n ia w n im w a ż n y c h fu n k cji ad m in istra c y jn y c h : zaró w n o sie d z ib y w ła d z sa m o rząd o w y ch , ja k i k o śc ie ln y c h o ra z sąd o w n iczy ch . Ś w iad czy o ty m d o ść szero k i z e sta w p ełn io n y c h fu n k cji (tabl. 1), k o n tra stu ją c y z n ie w ie lk im i w sp ó lc z e śn ie ro z m ia ra m i te g o m ia s ta n a tle in n y c h o śro d k ó w reg io n u . Z e sta w te n i z m ie n n o ść fu n k cji s ą ta k ż e św ia d e c tw e m w y d a rz e ń - n a jczęściej tra g ic z n y c h - k tó re n ie o m ija ły S zad k u i w e fe k cie p rz y c z y n iły się do sp ad k u je g o z n a c z e n ia n a ad m in istracy jn ej m ap ie re g io n u o raz k raju.
Tablica 1. Funkcje administracyjne Szadku
Okres historyczny Administracja państwowa Funkcje administracji sądowniczej Funkcje admini stracji kościel nej Kompe tencje Szadku Jednostka administracyjna wyższego rzędu 1 2 3 4 5 Królestwo Polskie (X-XIII) opole kasztelaniasieradzka brak parafia
Królestwo Polskie (XIV-XVIII)
powiat województwo sieradzkie
wiec sądowy (XIV-XVI w.); sejmiki ziemskie (XV-XVHI w.);
sąd ławniczo-wójtowski (XVII- XVIII w.) parafia; od XVI w. dekanat Księstwo Warszawskie (1807-1815) powiat departament
kaliski sejmik powiatowy; sąd pokoju dekanat Królestwo Polskie (1815-1837) zabór rosyjski powiat obwód sieradzki (województwo kaliskie) sąd pokoju dekanat Królestwo Polskie (1837-1863) zabór rosyjski okręg powiat sieradzki (gubernia kaliska, a od 1845 r. - gubernia warszawska) sąd pokoju dekanat Państwo Polskie (1863-1867) powiat województwo sieradzkie brak
W okresie powstania podlegał wraz z całym powiatem powstańczemu Trybunałowi Kalisko-Konmskiemu dekanat Królestwo Polskie (1867-1914)
gmina powiat sieradzki
(gubernia kaliska) sąd pokoju; sąd gminny parafia II RP (1919
1939) gmina
powiat sieradzki (woj. łódzkie)
sąd pokoju; sąd gminny (w 1938
r. - likwidacja tych sądów) dekanat Okupacja niemiecka (1939-1945) Okres PRL-u 1946-1975 gmina gmina (do 1954 r.) gromada (1954 1975) powiat sieradzki (rejencja łódzka) powiat sieradzki (województwo łódzkie) brak
Podlegał Sądowi Grodzkiemu w Kaliszu
brak
Podlegał Sądowi Grodzkiemu w Zd. Woli (1946-1954); Wydział Zamiejscowy w Zd. Woli Sądu Powiatowego w Sieradzu (1954 1964) ; Sąd Powiatowy w Sieradzu
(1964-1975)
dekanat
Tablica 1 (cd.)
1 2 3 4 5 Okres PRL-u i III RP (1975 1999) gmina województwo sieradzkie brakPodlegał sądowi Rejonowemu w Sieradzu dekanat Od 1999 r. gmina powiat zduńskowolski (woj. łódzkie) brak
Podlega Sądowi Rejonowemu w Zd. Woli
dekanat
B ib lio g r a f ia
Adamczewski M., Ikonografia pieczęci kościołów parafialnych dekanatu Szadkowskiego
z przełom u wieku X V III i XIX , „Biuletyn Szadkowski” 2006, t. 6.Arnold S., Zarys historii Polski od początków państw a do czasów współczesnych,
Warszawa 1966.
Bandurka M., Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w X IX
i X X w ieku ,Warszawa 1974.
Bandurka M., Rozwój administracyjno-terytorialny powiatu kaliskiego oraz powiatów
sąsiedzkich X ix i X X w.,„Rocznik Kaliski” 1976, t. 9.
Bartoszewicz A., Późnośredniowieczny Szadek i je g o mieszkańcy w świetle zapisek
najstarszej księgi miejskiej, „Biuletyn Szadkowski” 2006, t. 6.
Biderman E., Funkcje administracyjne ja k o system oddziaływań informacyjnych miasta
na przykładzie Poznania,[w:] Funkcja administracyjna miast,
,,Acta Universitatis
Lodziensis. Folia Geographica” 1992, t. 17.
Borucki M., Sejmy i sejmiki szlacheckiej, Warszawa 1972.
Heylman A., O sądownictwie w Królestwie Polskim,
Warszawa 1834.
Kłoczowski J., Kościół katolicki w świecie i w Polsce, Katowice 1986.
Kłoczowski J., Müllerowa L., Skarbek J., Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce,
Kraków 1986.
Kumor B.,
Ustrój i organizacja kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej (1772— 1918),Kraków 1980.
Liszewski S., Funkcja administracyjna miast ja k o przedm iot badań geograficznych,
[w:]
Funkcja administracyjna miast, ,,Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica”1992, t. 17, s. 249-260.
Liszewski S.,
Organizacja terytorialna Diecezji Łódzkiej na tle podziałówadministracyjnych i przem ian w rozmieszczeniu ludności,
[w:]
Uniwersytet Łódzki Kościołowi Łódzkiemu na 70-lecie Diecezji. Diecezjalne, Łódź1992, s. 108-130.
Liszewski S., Podział administracyjny kraju. Założenia i kryteria, „Biuletyn KPZK
PAN” 1992, z. 156, s. 63-77.
Liszewski S., Wolaniuk A.,
Wpływ funkcji administracyjnej na powstanie i rozwój Łodzi.[w:] Funkcja administracyjna miast,
,,Acta Universitatis Lodziensis. Folia
Geographica” 1992, z. 17, s. 137-155.
Marszał T., Szadek. M onografia miasta
, Szadek 1995.
Płaza S., 1987, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województwa sieradzkiego
, „Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Jagiello
ńskiego” 1987, z. 122.
Protokoły sesji rad narodowych z 1954 r., Urząd gminy i miasta Szadek, Archiwum
Pa
ństwowe w Sieradzu.
Sobczy
ński M., Kulesza M., M iejsce i rola pow iatu w tradycji podziału terytorialnego
Polski, Wydawnictwo UŁ, Łód
ź, 2006.
Szajnowska-Wysocka A., Funkcja administracyjna miast konurbacji górno
ś
lą
skiej,,,Geographia. Studia et Dissertationes” 1993, t. 17, s. 100-115.
S
