KUJAWY I P O M O R Z E W LATACH 1945-1956
Tomasz Kawski (Akademia Bydgoska im. K. W ielkiego)
M NIEJSZOŚĆ ŻY D O W S K A W W O J E W Ó D Z T W IE P O M O R S K IM (B Y D G O S K IM ) W LATACH 1 9 4 5 -1 9 5 6
Zagadnienie odbudow y, a następnie zaniku żydow skich skupisk na te renie w o je w ó d z tw a pomorskiego (od 1950 r. bydgoskiego) po zakończe niu II w o jn y została podjęta w kilku opracow aniach przedm iotu1. N in ie j szy kom unikat nie w yczerpuje problem atyki badawczej, lecz poszerza ją o źródła dotychczas niew ykorzystyw anej Kwerendą zostały objęte przede wszystkich zespoły: Centralnego Komitetu Ż yd ó w Polskich (CKŻP) oraz Towarzystwa Społeczno Kulturalnego Ż yd ó w w Polsce (TSKŻP) przecho w yw ane w A rc h iw u m Żydow skiego Instytutu Historycznego (AŻIH).
1 R. K o z ł o w s k i , Z p ro b le m a ty k i m n ie js z o ś c i n a ro d o w y c h w e W ło c ła w k u p o II w o j
n ie św ia to w e j, (w:) Polska i je j sąsiedzi w czasach na jn ow szych , Studia i m a te ria ły o fia ro
w a n e prof. K. G rü n b e rg o w i w 70 -le cie u ro d z in , pod. red. M . W o j c i e c h o w s k i e g o , Toruń 1995, s. 21 7-2 32 ; M . G о I o n, Ludność żydo w ska w Polsce p ó łn o c n e j p o II w o jn ie
ś w ia to w e j, (w:) Studia i szkice z d z ie jó w Ż y d ó w w reg io nie Bałtyku, po d. red. Z . H . N o
w a k a p rz y w s p ó łp ra c y Z. К a r p u s a, Toruń 1998, s. 2 0 7 -2 3 7 ; Tegoż, Ż y d z i, U kraińcy,
Rosjanie, B ia ło ru s in i i C yganie na P om orzu G dańskim p o II w o jn ie św ia to w e j, (w :) M n ie j szości n a ro d o w e i w y z n a n io w e na P om orzu w XIX i XX w ieku. Z b ió r s tu d ió w pod red.
M . W o j C i e c h o w s k i e g o , Toruń 1998, s. 22 9 -2 7 3 ; Tegoż, Ż y d z i we W ło c ła w k u p o
II w o jn ie ś w ia to w e j, Z apiski K ujaw sko-D o brzyńskie 1 999, t. 1 3, s. 2 7 5 -3 0 0 ; Т. К a w s к i, B ydgoscy Ż y d z i w „A lfa b e ty c z n y m w y k a z ie Ż y d ó w p o ls k ic h o c a la ły c h z II w o jn y ś w ia to w e j" z 1947 r., K ron ika Bydgoska 1998, t. 19, s. 21 3 -2 2 1 ; Tegoż, Ż y d z i z Kujaw, z ie m i d o b rz y ń s k ie j ora z B ydgoszczy o c a le n i z Shoah. P rzyczynek do p o z n a n ia s tru ktu ry spo łe c z n o -z a w o d o w e j, z m ia n o sa dn iczych ora z m ig ra c ji lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j w Polsce p o II w o jn ie ś w ia to w e j (m aszynopis z ło ż o n y do druku z kon feren cji pt.: „W rz e s ie ń 1939 i je
go konsekw encje dla Ziem Z a ch o d n ich II R zeczypospolitej", Bydgoszcz-Toruń 7-8 X 1999 r.); Tegoż, M a ło m ia s te c z k o w e ju d a ic a z K u ja w (XVIII-XX w.), K w a rta ln ik H is to rii K u ltu ry M a te ria ln e j 2 0 0 0 , z. 3 (w druku).
Przed w ybuchem II w o jn y św iatow ej obszary, które po 1945 roku zna lazły się w składzie w o je w ó dztw a pomorskiego, były częścią w o je w ó d ztw : pom orskiego i poznańskiego. Żydzi przed 1939 r. zam ieszkiw ali w k ilk u dziesięciu m iejscow ościach, będąc przypisani do jednej z 29 Żydow skich G m in W yzn a niow ych istniejących na tym obszarze2. Do najliczniejszych należały skupiska: w e W ło c ła w k u - ok. 1 3 tys. Ż ydów , Bydgoszczy - ok. 2 tys., L ipnie - ok. 2,6 tys., R ypinie i D o b rz y n iu n / D rw ęcą - po ok. 2,3 tys., Kow alu - 1 ,4 tys., Aleksandrow ie Kujawskim - ok. 1 tys. osób. Na Pom orzu w ielkością w yró żn ia ły się gm iny w Toruniu - ok. 800 i G ru dziądzu - 730 osób3. W latach poprzedzających w ybuch w o jn y Ż ydzi sta n o w ili populację liczącą ok. 31 200 osób4. Z tej grupy w świetle imiennego w ykazu CKŻP z 1947 r. ocalało 798 osób. W ielkość tę należy pow iększyć o o koło 20% . Część osób, z różnych pow odów , unikała rejestracji w o d działach CKŻP oraz nie utrzym yw ała kontaktów z organizacjam i ż y d o w skim i. Jeszcze inni podaw ali niepełne dane personalne o miejscu pobytu w 1939 г., co u n ie m o żliw ia ich identyfikację. Rzeczywistą liczbę o ca lo nych żydow skich a utochtonów z tego obszaru m ożem y oszacować na 900-1000 osób, co stanow iło około 2,9-3,2% przedw ojennej p o p u la c ji5.
2 M o n ito r Polski, 1932, nr 24 9, poz. 27 4; J. S z i I i n g, C m in y W yznan io w e Ż yd o w skie
w w o je w ó d z tw ie p o m o rskim w latach 1920-1939 (Liczba i rozm ieszczenie), (w:) M n ie js z o ś c i n a ro d o w e i w y z n a n io w e w w o je w ó d z tw ie p o m o rs k im w okresie m ię d z y w o je n n y m (1920-1939). Z b ió r stu d ió w pod red. M . W o j c i e c h o w s k i e g o , Toruń 1991, s. 52.
Siedziby gm in z n a jd o w a ły się w A le ksan drow ie K ujaw skim - N ieszaw ie, Brodnicy, Brześciu Kujawskim , Bydgoszczy, C hodczu, C hojnicach, C iechocinku - Służewie, D obrzyniu n/D rw ęcą , D o b rz y n iu n / W isłą, G nieźnie, G o lu b iu , G rudziądzu, In o w ro c ła w iu , Kow alu, Lipnie, Lubi czu, Lu bieniu, Lubrańcu, O sięcinach, P iotrkow ie K ujaw skim , Przedczu, R a dziejow ie K ujaw skim, Rypinie, Sępólnie Krajeńskim , Skępem, Szubinie, Świeciu, T orun iu , W ło c ła w k u .
3 Z . H. N o w a k, G m ina W yznaniow a Ż ydow ska w Toruniu w ia ta c h 1920-1939, (w:) G m i
n y W yznan io w e..., s. 61 ; Tamże, A . A l a b r u d z i ń s k a , G m ina W yznaniow a Ż ydow ska w G rudziąd zu w latach 1920-1939, s. 76; T. K a w s k i , Ż y d z i z K u ja w ..., tab. 5, s. 14.
4 A rc h iw u m P aństw ow e w B ydgoszczy (dalej cyt.: APB), U rzą d W o je w ó d z k i Pom orski w T o ru n iu , sygn. 44 90 , 45 04 ; G m in y W y z n a n io w e Ż y d o w s k ie w w o je w ó d z tw ie p o m o r
skim w okresie m ię d z y w o je n n y m (1920-1939). Z b ió r s tu d ió w p o d red. J. S z i I i n g a, To
ruń 1995, s. 61, 7 6 ,1 0 5 , 11 7, 1 59, 196, 204; Studia i szkice z d z ie jó w z ie m i m og ile ńskiej, pod. red. Cz. t u c z a k a i W. S z u l c a , t. 3, Poznań 1 99 6, tab. 1, s. 129; T. K a w s k i ,
Ż y d z i z K u ja w ..., tab. 5, s. 14; Por: Pinkas H a k e h illo t,. E ncyklopaedia o f Jewish C o m m u n i ties. Poland, t. 4. W arsaw and Its Region, Jerusalem, 1989, s. 140, 142, 14 5,1 75, 1 77, 202,
246, 24 7, 333, 395, 347, 379, 418, 429.
5 A lfa b e ty c z n y w y k a z Ż y d ó w p o ls k ic h o c a la ły c h z II w o jn y św ia to w e j. Lista nr 3, oprać. W y d z ia ł E w ide ncji i Statystyki CKŻP, 1947, t. 1-30 (m aszynopis p o w ie lo n y ) w z b io ra c h A Ż IH , z esta w ie nie autora. Przy e w id e n c jo n o w a n iu a u to r p o m in ą ł fig u ru ją c e w ie lo k ro tn ie w spisie osoby. W w y k a z ie z n a le ź li się ta kże Ż y d z i, k tó rz y p o w r ó c ili z ZSRR ; Por: Sz. В r o n s z t e j n, Z d z ie jó w lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j na D o ln y m Śląsku p o II w o jn ie ś w ia to
w ej, W ro c ła w 1993, s. 12. W s k a ź n ik ten na le ży w od niesie niu do k ilk u m ie js c o w o ś c i leżą
Najw iększa liczba Żydów , którzy uratow ali się z pożogi w oje nn e j pocho dziła z W ło c ła w k a - 459 osób, Bydgoszczy - 71, Rypina - 71, Lipna - 47, Przedcza - 25, C iechocinka - 16, Kowala - 146. Z tej grupy w rodzinne strony p o w ró c iło 299 osób (ok. 37% ocalonych). O siedli g łó w nie we W ło cław ku - 21 5 osób, Bydgoszczy - 1 7, Rypinie - 247. Pozostali zam ieszkali najczęściej w dużych miastach (Warszawa, Łódź, Szczecin) oraz w naj w iększym skupisku ludności żydow skiej w pow ojennej Polsce - D olnym Śląsku (m .in. w D zie rżo n io w ie , W ałbrzychu, W ro cła w iu , Bielaw ie, K łodz ku). Poza granicam i Polski ocaleni przebyw ali najczęściej w obozach dla d ip isó w (dispaced persons), w szpitalach i sanatoriach na terenie Niem iec, A ustrii. Jeszcze inni przebyw ali w ZSRR, Szwecji, na W ęgrzech, w Stanach Z jednoczonych Am eryki, H o la n d ii8.
W styczniu 1 945 roku w Bydgoszczy przebyw ały Ż yd ó w ki u w o ln io n e z podobozu w Stutthofie9. Ich liczbę w kw ietniu 1945 roku na terenie Byd goszczy CKŻP oceniał na 5 tys. osób10. W ielkość tej grupy w ydaje się je d nak m ało w iarygodna. D otyczyć ona może raczej ogólnej liczb y Ż yd ó w przebyw ających na terenie Pomorza lub Polski Północnej.! Cechą typow ą dla ludności żydowskiej w okresie pow ojennym była jej ruchliwość. W w ielu m iejscow ościach p o ja w ili się pojedynczy Żydzi, np. Służewie, Ino w rocła w iu , Nieszaw ie, po czym zorientow aw szy się, że są jedynym i, w yje ch ali po kilku czy kilkunastu tygodniach11. Czasem decyzje podejm ow ano na gle. Po zabójstw ie w Osięcinach nocą z 29/30 września 1945 r. Mosze B orkow icza i M oryca Gutowskiego z sąsiedniego Radziejowa pośpiesznie w yje ch ali osiedli w nim Ż y d z i12.
Mniejszość żydowska w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945-1956
c y c h na K ujaw ach na le ży p o w ię kszyć o kolejn e 10-12% ze w z g lę d u na nied okła dn ość w p is o w n i n ie k tó ry c h m iejscow os'ci np. Kow al, P io trkó w c z y A le k s a n d ró w - bez bliższego sprecyzow ania geograficznego. P otw ierdzają te spostrzeżenia dane osobow e zaw arte w : N a
tio n a l Regisrty o f Jewish H o lo c a u s t Survivars, W ashington 1983.
6 A lfa b e ty c z n y ...; N a tio n a l...; W po zostałych m ie jscow ościach p rz e ż y ło : w A le ksa n d ro w ie K ujaw ski (5), Brześciu K ujaw skim (10), C h o d czu (6), D o b rz y n iu n / D rw ęcą i D o b rz y niu n /W is łą (28), C o lu b iu (4), G ru d z ią d z u (3), In o w ro c ła w iu (1), K ru s z w ic y (1), Lu bieniu (1 ), Lubrańcu (8), N ie s z a w ie (1 ), O s ię c in a c h (8), R a d zie jo w ie (11 ), Skepem (2), T łu c h o w ie (1 ), T o ru n iu (5).
7 A lfa b e ty c z n y ...; N a tio n a l..., D o b rz y n iu n / D rw ęcą i D o b rz y n iu n /W is łą (9), L ip n ie (8),
Brześciu K ujaw skim (7), P rzedczu (5), K ow alu (3), In o w ro c ła w iu (1), C ie c h o c in k u (1), Lu brańcu (1), A le k s a n d ro w ie K ujaw ski (1), R a d zie jo w ie (3), G o lu b iu (4).
8 Т. К a w s к i, Ż y d z i z K u ja w ..., s. 5-6.
9 j. L i b i s z e w s k i , P o d o b o z y o b o z u kon cen tra cyjne go w S tutthofie dla k o b ie t p o c h o
dze nia ż y d o w s k ie g o na terenie Bydgoszczy, (w:) Z ba dań nad eksterm inacją Ż y d ó w na P om orzu i K ujaw ach, red. T. J a s z o w s k i , Bydgoszcz 1983, s. 43 -44 .
10 B iu le tyn Ż y d o w s k ie j A g e n c ji Prasowej (dalej cyt.: „B Ż A P "), nr 23, z 4 IV 1945 r. 11 A Ż IH , CKŻP, W y d z ia ł P ro d u k ty w iz a c ji (dalej cyt.: WP), sygn. 11 6. List Józefa G uta do CKŻP, z 15 VIII 1945 r.; Por. tab. 2.
12 Т. К a w s к i, Ż y d z i z K u ja w ..., s. 19.
W p ołow ie 1 945 r. liczba Ż yd ów zarejestrowanych w KO CKŻP w Byd goszczy i W ło c ła w k u w ynosiła 1104 osoby. W styczniu 1947 r. osiągnęła maksymalną w ielkość 1 849 osób. W następnych miesiącach ich liczba pod w p ływ e m m igracji w ew nętrznych i em igracji (zarówno legalnej, jak i nie legalnej -tz w . Brichy) malała. C h w ilow a stabilizacja na poziom ie ok. 1 100 osób m iała miejsce od jesieni 1948 do w iosny 1949 r. (tab. 1), po czym nastąpiła kolejna fala w yjazdów . W l ipcu 1949 r. KŻ we W ło c ła w k u o d n o to w a ł obecność 350 osób, w grudniu - 349. W kom itecie bydgoskim w lip cu odnotow ano obecność 358 Ż y d ó w 13. W p ołow ie lat 50. liczbę Ż yd ów w w o je w ó d z tw ie bydgoskim m ożem y określać jedynie szacunkow o na 500-600 osób.
Aktywność o dd zia łó w terenowych CKŻP została zintensyfikowana w io sną 1 946 r. w raz z falą p ow rotó w przesiedleńców (repatriantów)14 o b yw a teli polskich z ZSRR. O piekę nad nim i spraw ow ały Kom itety O byw atelskie będące agendami lokalnych KŻ. W pierwszej kolejności zajęto się urzą dzeniem przejściow ych d o m ó w noclegow ych oraz zabezpieczano bieżą ce potrzeby aprow izacyjne. KO w Bydgoszczy szacował, że przez Byd goszcz w 1 946 r. przejechało 3,5 tys. Ż yd ów pow racających z ZSRR. Z tej liczb y pozostało w Bydgoszczy ok. 100 osób, Rypinie, G olubiu i Toruniu - 78. Powodem niew ielkiego osadnictwa na terenie bydgoskiego KO CKŻP były trudności lokalow e oraz katastrofalny stan finansów, który u n ie m o ż li w ia ł działania w ykraczające poza wsparcie aprow izacyjne i doraźną po moc m edyczną15. Liczba przesiedleńców żydow skich osiedlających się we W ło c ła w k u od grudnia 1 945 r. do kw ietnia 1946 r. wahała się miesięcznie od 60 do ok. 100 osób. W maju 1 946 r. wzrosła do 193 osób, w czerw cu- październiku do ok. 400-450 osób. Liczba opuszczających miasto Ż yd ów w ynosiła m iesięcznie od 47 do 55 osób. Od lipca 1946 r. była wyższa od liczb y przyjeżdżających (1 2-44 osoby)16.
Z m niejszenie się p opulacji Ż yd ów w w o je w ó d z tw ie pom orskim (byd goskim) po 1 947 r. było spow odow ane zm ieniającym i się w arunkam i p o
ii-13 A Ż IH , CKŻP, WEiS, sygn. 32, 274, 278.
14 W spra w ie te rm in o lo g ii zob .: К. K e r s t e n, P rzym usow e prze m ieszcze nia lu d n o ś c i -
pró b a ty p o lo g ii, (w:) U tracona o jczyzna . P rzym usow e w ysiedlenia, d e p o rta cje i prze sie d le n ia ja k o w s p ó ln e d o ś w ia d c z e n ie , praca z b io ro w a p o d red. H. O r ł o w s k i e g o
i A . S а к s o n a, Poznań 1997, s. 1 3-29.
' 5 A Ż IH , CKŻP, W y d z ia ł O rg a n iz a c y jn y (dalej cyt.: W O ), sygn. 19, S pra w o zdan ie z d z ia ła ln o ś c i KŻP w B ydgoszczy za rok 1946; Por: J. M i s z t a I, O s a d n ic tw o Ż y d ó w p o ls k ic h
re p a trio w a n y c h ze Z w ią z k u R adzieckiego na Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h i P ółno cnych, Prze
gląd Z a c h o d n i 1992, nr 2.
' 6 A Ż IH , CKŻP, W y d z ia ł E w ide ncji i Statystyki (dalej cyt.: WEiS), sygn. 254, 25 6, 257, 259; A Ż IH , CKŻP, Referat R epatriacji (dalej cyt.: RR), sygn. 487, 569.
Mniejszość żydowska w województwie pomorskim IbydgoskimI w latach 1945-1956 _ r f £ ГО LO O'» & ф LO LO о ni 1 LT> & O'» N те CĆ ГО N 1 O o г— те __ LO LO о OJ _c = 0^ N. те- INLO 'caj u те ГО Г \ ,__ СО Ü Ю co ГО те — OJ те- CZ1 CD £ N lD OI N 3 ф Ю те- О a»" со те-N ГО N. ,— lO £ CĆm r— LO ■5 o'» ■те "u г-“ О» O'» со N o X о со Ж lO LO LO OJ lcT lO OJ . — N t \ X Ю N ГО N <— OJ T_r r i lO w N Е Го LO OJ Ol o ф Г \ T— O'» s 00 T3 >> к те-o'» N те 0Ć Ю CO го CO LO OJ CÛ 5 Q. s X со Z 6 3 1 1 1 5 0 4 7 8 1 5 CNГО co" Ol u lOlO T—ГО NLO LO"OJ UП £ LO те- о» ссю ф СО LO те- >S 0» N O'» CO co к С*те T— co £ o те-О» T“ lD lO vOте- OJ LU £ à !sT % те- LO o ol* т— СО •N o'» CO N U (Л T-- T— ГО ä LO CO CO X О -о £ LO OJ N. •N< > - ф LD o» Ю •N L0 NТО •0- LO O ro U ÛÉ C_J чл О» T О co O'* N с Ьв “D _3 —— 1— N o» сю СО (N ГО LO >СП -•■В N. ГО O _ О и "3- т— LO С " Ł гм OJ те VN >- $ D0 £ __ LO N N те- NU Q.' > те- О O'» o •N ■N РЗ LO o'» 00 Ol T-- OH ь. 3 т— £ U I 3 Б 55 -О K o m it e ty O k r ę g o w e B y d g o s z c z W ło c ła w e k R a z e m Ф la o Ź ró d ło : A Ż I
tycznym i. Powstanie w 1 948 r. państwa Izrael i zm iana p o lity k i ZSRR w o bec tego kraju oraz stopniow e w prow adzenie systemu m onopartyjnego
p ro w ad ziło do ograniczania działalności żydow skich organizacji. Popiera no zwłaszcza w latach 1949-1950 em igrację działaczy żydow skich o po glądach syjonistycznych i „drobnom ieszczańskich", będących członkam i Frakcji w PZPR17.
N ie lic z n i w latach 50. Żydzi mieszkający na terenie w o je w ó dztw a bydgoskiego pon o w n ie em igrow ali po październikow ej o d w ilż y 1956 r., której tow arzyszyły zajścia antysemickie. W yjech a li m .in. lokalni a ktyw i ści kom unistyczni - Icek Zielonka i Chaim Tabacznik G ostyński18. Jedno cześnie Ż ydzi przyjeżdżali w ramach drugiej fali p ow rotó w byłych o byw a teli II Rzeczypospolitej w latach 1955-1959. M ożem y jedynie wskazać pew ne jednostkow e przykłady. Jednym z przybyłych był znany w regionie żydow ski działacz, aktywista KPP, następnie PZPR - Peretz Sztulzaft, w ię zio n y na terenie ZSRR w latach 1937-1947,1 954-1959 19. Inni pochodzący z Kujaw Ż ydzi np. Janina Morgernsztern osiadła w W arszawie i rozpoczęła pracę w Z lH . W marcu 1966 r. liczba Ż yd ów na terenie odd zia łu w ło c ła w skiego TSKŻP w ynosiła 400 osób20.
Pozostali w latach 50. Żydzi byli najczęściej zasym ilow ani z kulturą polską lub ideow o zw iązani z nową rzeczywistością polityczną (żydowscy kom uniści oraz kom uniści pochodzenia żydowskiego). Inni za ło żyli m ie szane narodow ościow o rodziny i pom im o w szelkich trudności dostosowa li się do istniejących w a ru n kó w 21.
17 R ozm ow a z Jakubem Bermanem, (w :)T. T o r a ń s k a , O ni, W arszaw a 1989, s. 1 34-138, 142; P ow od y te le ża ły u podstaw d e c y z ji o em igracji C haim a Tabacznika - G ostyńskiego, lidera Bundu w p o w o je n n y m W ło c ła w k u ; Por. Sz. G. H i I e r, C ru pe o rtik e fire rfu n „B u n d ", (w:) W ło c ła w e k w e ha S w iw a. Sefer Z ik k a ro n , red. K. F. T с h u r s z, М . К o r z e n, bm w , 1967, s. 2 5 7 -2 5 8 .
18 APB, K om ite t W o je w ó d z k i PZPR w Bydgoszczy, A kta D z ia ła c z y i Rodzin, (dalej cyt.: KW -B), sygn. 1 4 6 / III - akta Icka Z ie lo n k i. W e wrzes'niu 1939 w ra z z rodziną z n a la z ł się w ZSRR W latach 1 9 4 3 -1 9 4 6 roku w I A rm ii W ojska Polskiego. Po p o w ro c ie d o W ło c ła w ka w stę p u je d o PPR (następnie PZPR), do 1949 roku pracuje w m ie js c o w y m KŻ. Pracuje ja k o k ie ro w n ik d z ia łu kad r w s p ó łd z ie ln i „B o tw in ". W 1958 em igruje d o Izraela; Por.:
P inkas..., s. 202, 429.
19 APB, KW -B, sygn. 1 3 3 / III - akta Peretza Sztulzafta. U w o ln io n y w 1959 r. p o w ra ca do W ło c ła w k a g d zie został sekretarzem KSKŻP, p rz e w o d n ic z ą c y m sekcji fin a n s o w e j w Pol skim K om ite cie O p ie k i S połecznej, prezesem Klubu Sportow ego „S tart", d zia ła cze m PCK. Z ram ienia PZPR k a n d y d o w a ł w w y b o ra c h do Rad N a ro d o w y c h .
20 D z ie je Ż y d ó w w Polsce 1944-1968, oprać. A. C a ł a , H . D a t n e r - Ś p i e w a k , W ar szawa 1 997, nr 88.
21 H . D a t n e r , M. M e l c h i o r , Ż y d z i we w spółcze sne j Polsce - n ie o b e cn o ść i p o w ro
ty, (w:) M n ie js z o ś c i n a ro d o w e w Polsce, pod red. Z. K u r c z ą , W ro c ła w 1997, s. 73-74;
Z . R y k o w s k i , W. W ł a d y k a , Polska próba. P aździernik '56, K raków 1 988, s. 210-211 ; R. K o z ł o w s k i , op. c it., s. 2 3 0 -2 3 2 .
Poczucie bezpieczeństwa wśród przybywających do miast w o je w ó d z tw a pom orskiego Ż yd ó w odegrało, jak się wydaje, obok c z y n n ikó w psy chologicznych, rodzinnych i p olitycznych, rolę kluczow ą w systematycz nym spadku jej liczebności. Nastroje zagrożenia znacznie w zm o g ły się wśród ludności żydow skiej po serii zajść antysemickich i pogrom ów, jakie m iały miejsce w kilkudziesięciu m iejscowościach m .in. w Rzeszowie (czer w iec 1 945 r.), Krakowie (sierpień 1 945 r.). Po wypadkach w Krakowie o d notow ano wzrost niepokoju wśród Ż yd ów przebywających we W ło c ła w ku22. Na podjęcie decyzji przez osoby wahające się - w yjechać z Polski czy pozostać - w p ły n ą ł pogrom kielecki 4 lipca 1 946 r.23 W w o je w ó d ztw ie pom orskim w 1945 r. i początkach 1946 r. odnotow ano 4 przypadki za bójstw na Żydach, jednego postrzelono, kilkudziesięciu obrabow ano24. N iechęć pew nej części Polaków w obec Żydów , w dużej mierze o d z ie d z i czona po wcześniejszych okresach, przetrwała. U jaw niała się w różnych okolicznościach: przy okazji prób odzyskania przez Ż yd ów pozostaw io nego m ienia, ściągania kontyngentów na rzecz w ojsk rosyjskich. D o w ó d cami niektórych form acji byli o ficerow ie pochodzenia żydow skiego25, po dobnie jak niektórzy czło n ko w ie G rupy O peracyjnej PPR działającej na terenie Pomorza. Zaangażowanie działaczy kom unistycznych pochodze nia żydow skiego we w prow adzaniu nowego ustroju sprawiało wrażenie, że Ż ydzi są g łó w n ym i anim atoram i nowego ustroju26. Antysem ityzm w po w oje nn e j rzeczywistości polityczne j nabierał dodatkow ego podtekstu - Ż yd ó w utożsam iono w potocznym odbiorze społecznym z w ładzą kom u nistów za sprawą osób będących z pochodzenia Żydam i, a piastujący fu n k cje kierow nicze w organach władzy, sądow nictw ie, adm inistracji, bezpie czeństwa. Ż ydzi - kom uniści, podejm ując decyzje i w ykonując polecenia zw ie rzch n ikó w , nie kierow ali się kryterium interesu społeczności ż y d o w
Mniejszość żydowska w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945-1956
22 APB, U rzą d W o je w ó d z k i Pom orski w B ydgoszczy (dalej cyt.: UW PB), sygn. 586, Spra w o z d a n ie p o lity c z n e z m. W ło c ła w k a za IX 1945 r.
23 Szerzej: B . S z a y n o k , Pogrom k ie le c k i 4 lip c a 7 946, W arszaw a 1992; К. K e r s t e n,
Polacy. Ż y d z i. K om u nizm . A n a liz a p ó łp ra w d 1939-1968, W arszaw a 1992. 24 M . G о I o n, Ż y d z i, U k ra iń c y ..., s. 240, 246.
25 APB, U W PB, sygn. 61 3, S praw ozdanie sytuacyjne starosty p o w ia to w e g o w ło c ła w s k ie go z dnia 1 2 VII 1 945 r.; tam że, sygn. 630, S pra w o zdan ie ... za IX-X 1 946 r.; Tam że, sygn. 6443, P roto kół z pierw szego zja zdu starostów p o w ia to w y c h i p re z y d e n tó w m iast w y d z ie lo n y c h w o je w ó d z tw a p o m o rs k ie g o , z 5 III 1945 r.; M . G o l o n , Ż y d z i, U k ra iń c y ..., s. 2 4 6 -2 4 7 .
26 E ncykloepedia Judaica, t. 1 6, Jerusalem 1974, s. 597; P inkas..., s. 2 0 2 ; R. K o z ł o w s k i , op. cit., s. 2 2 9 ; M . G о I o n, Ż y d z i w e ..., s. 28 7 -2 9 0 . W ysokie fu n k c je w aparacie w ła d z y w o je w ó d z tw a pom orskiego (bydgoskiego) p e łn ili Ż y d z i - A n to n i Alster, Józef Jur kow ski, H e n ry k M a lin o w s k i. Przez pe w ie n czas w o js k o w y m kom endantem g a rnizonu w ło cła w skie go b y ł M ic h a ł W einstein, bydgoskiego - G ilerm an.
skiej na ziem iach polskich, lecz interesem klasy politycznej, której byli funk cjonariuszam i. Interes PPR (PZPR) najczęściej był sprzeczny z interesami narodow ym i, stąd w ybierając lojalność wobec partii, Żydzi zatracali zw iązki ze światem żydow skim , często działając na jego szkodę. Kom uniści utoż sam iający się z interesami D iaspory żydow skiej w Polsce w większości w yb ie ra li przynależność do Bundu lub Poalej Syjon Lew icy i aktywność na „u lic y ż y d o w s k ie j"27.
Po pogrom ie kieleckim liczba Ż ydów w w o je w ó d ztw ie pom orskim sys tem atycznie się zm niejszała, niem niej nie nastąpiło gw ałtow ne w y lu d n ie nie w ciągu najbliższych kilku czy kilkunastu miesięcy. W yjątkiem były skupiska w R adziejow ie, D ąbrow icach Kujawskich, D obrzyniu n /W is łą 28. N ie wszyscy w yjeżdżający p odejm ow ali tę decyzję, będąc głęboko prze konani o jej słuszności. Emigracja znajom ych i bliskich pogłębiała poczu cie w ya lie n o w a n ia nawet wśród zasym ilow anych z kulturą polską Żydów . A ntysem ityzm w p ły n ą ł na ukształtowanie się pew nej specyficznej w ię zi z żydostwem u zasym ilow anych Żydów . U innych em igrujących Ż yd ów przew ażały czyn n iki psychologiczne, np. niem ożność egzystowania na cmentarzu pośród m ogił pom ordow anych czło n kó w rodzin, chęć rozpo częcia now ego życia w now ym miejscu, potrzeba odnalezienia cz ło n k ó w rodziny. O w yjeździe decydow ała chęć uczestnictwa w bud o w ie własnego państwa, które propagandow o w zm acniały partie syjonistyczne oraz p o li tyka polskich w ładz, czasem niechęć do pozostania w kraju rządzonym przez ko m u nistó w 29. Jeszcze w kw ietniu 1949 r. na terenie W ło c ła w k a za notow ano odruchy w rogości w obec Żydów . „Przy o k a z ji" m ilic ja n c i p o b ili pom im o w ylegitym ow ania się obecnego w mieście naczelnika W ydziału V W o je w ó dzkieg o Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy30
Zjaw isku antysem ityzm u w raz z założeniam i program ow ym i PPR, na stępnie PZPR, u s iło w a n o p rz e c iw d z ia ła ć . Pod w p ły w e m represji lat 1950-1 955 zachow ania tego rodzaju stłum iono, co nie było jednoznaczne z ich zanikiem wśród społeczeństwa. Szeptana propaganda, przekazy po
27 К. K e r s t e n, Rok p ie rw szy, M idrasz, 1998, nr 7-8, s. 26; O m o ty w a c h , ja k im i k ie ro w a n o się p rz y obsadzaniu w y s o k ic h stanow isk pa rty jn y c h i p a ń s tw o w y c h ,; Z o b .: T. T o -r a ń s k a, op. cit., s. 1 4 2 -1 4 3 ; L. H a s s , Ruch -ro b o tn ic z y a Ż y d z i i -ro k ? 968, D z ie je N a j now sze 1 98 8, n r 2, s. 1 20-1 21 ; Sz. G. H i I e r, op. cit., s. 258.
28 Т. К a w s k i, Ż y d z i z K u ja w ..., tab. 5, s. 14.
29 Szerzej: N . A I e k s i u n - M ą d r z a k , N iele ga lna em igracja Ż y d ó w z P olski w latach
1945-1947, B iu le ty n Ż y d o w s k ie g o Instytutu H isto ryczne go (BŻIH ) 1995, nr 3 - 1996, nr 6
(cz. 1 ), 1 99 6, nr 3 (cz. 2), 1 996, nr 4 (cz. 3); I. H u r w i с - N o w a k o w s k a, Ż y d z i p o ls c y
(1947-1950). A n a liz a w ię z i s p o łe c z n e j lu d n o ś c i ży d o w s k ie j, W arszaw a 1996.
30 D. J a r o s z, Problem a n tysem ityzm u w Polsce w latach 19 49-1956 w ś w ie tle a kt n ie
k tó ry c h c e n tra ln y c h in s ty tu c ji p a ń s tw o w y c h i p a rty jn y c h , BŻIH 19 97 , nr 2, s. 51.
Mniejszość żydowska w województwie pomorskim Ibydgoskim) w latach 1945-1956
toczne, niechętne Żydom , krążące w różnych grupach b yły stałym ele mentem życia w epoce stalin izm u 31. A by im przeciw działać, utw orzono w p ołow ie 1948 r. w Bydgoszczy i W ło c ła w k u - O b w o d o w e Kom itety Ligi do W a lki z Rasizmem, którym p rze w o d zili w iceprezydenci obu miast. W składzie w ła d z ligi zasiadali także przedstaw iciele CKŻP32.
Ż ydzi w yka zyw a li duże w yczu le nie na postawy antyżydow skie. Kwe stia ich klasyfikacji czasem m im o w o ln ie prow adziła do wzrostu i tak na ogół niechętnego stanowiska większości społeczeństwa33! W w yn iku d zia łań przedstaw icieli Kom isji Specjalnej (KS) CKŻP - w spółpracującej m .in. z organam i U BP - we W ło c ła w k u po kw erendzie z b io ró w m iejscow ej b i blioteki m iejskiej odnaleziono książkę ks. Józefa Kruszyńskiego pt. „N ie bezpieczeństwo żydow skie", wydaną w 1923 roku. Publikacja, czemu trud no zaprzeczyć, należała do kanonu literatury antysem ickiej. Jednak w n io ski teoretyczne sform ułow ane przez przedstaw icieli KS i praktyczne konse kw encje sporządzonego doniesienia do w ładz bezpieczeństwa były nie w spółm ierne do skali zagrożenia. Postulowano konieczność sprawdzenia innych b ib lio te k i czytelni w Polsce oraz w przypadku odnalezienia ksią żek o treści antysem ickiej i antyradzieckiej ich usunięcie. B ibliotekę we W ło c ła w k u czasowo zam knięto, a k ie ro w n ictw o aresztowano34.
Pośrednio o lepszym poziom ie bezpieczeństwa św iadczy fakt szybkie go zaniku działalności na trenie w o je w ó dztw a pom orskiego KS CKŻP oraz brak in icja tyw do tw orzenia żydowskiej samoobrony czy w a rto w n ikó w przy oddziałach KŻ35.
' Przebyw ający na terenie KO CKŻP w Bydgoszczy i W ło c ła w k u w o l brzym iej w iększości przeżyli w o jn ę dzięki p ob ytow i na terenie ZSRR, sta n o w ili 88,9% całej p opulacji w I półroczu 1946 r., na „aryjskich papie rach" - 3,6% , w obozach na terenach III Rzeszy - 3,2% , w obozach nie m ieckich na ziem iach polskich - 2,1 %, w oddziałach partyzanckich - 2,1 %, w leśnych kryjów kach - 0,1 % 36. O siedlający się w w o je w ó d z tw ie pom or skim Ż ydzi w 57,2% p o ch o d zili z byłych w o je w ó d z tw zachodnich, w tym głów nie z w o je w ó d ztw a pomorskiego, z w o je w ó d z tw centralnych - 22,8% ,
31 Ibidem , s. 52; А. К w i I e с к i, M n ie js z o ś c i n a ro d o w e w Polsce Ludow ej, K ultura i Spo łe cze ń stw o 1963, nr 4, s. 99.
32 APB, Z arząd M ie js k i w Bydgoszczy, sygn. 624. 33 Por.: R. K o z ł o w s k i , op. cit. s. 2 3 0 -2 3 1 .
34 J. Т. С r o s s, U p io rn a dekada. Trzy eseje o stereotypach na tem at Ż ydów , Polaków ,
N ie m c ó w i k o m u n is tó w 1939-1948, K raków 1998, s. 111-112.
35 A Ż IH , TSKŻP, sygn. 116, W e W ro c ła w iu w 1947 roku za tru d n ia n o 62 w a rto w n ik ó w , B iałym stoku 31, Ł o d z i 14, K ato w ica ch 13, W arszaw ie i K rako w ie po 10, S zczecinie 8, C zę sto ch o w ie 6.
36 A Ż IH , CKŻP, WEiS, sygn. 24, 251 a, 252, 253, 254.
Ta b 2: Ż y d z i z a re je s tr o w a n i w k o m it e ta ch CK ŻP na te re n ie w o je w ó d z tw a p o m o rs k ie g o w la ta c h 1 9 4 6 -1 9 4 9 . OA Ol 1 i 2 4 7 1 i OA T— CM *"■ 1 1 OA ■'3- 25 76 291 69 8 X 0*1 ^r 0*1 LO 2 4 7 CM i OA 1 CM 2 8 40 i 1 LO 2 5 73 6 7 0 OA O = co ca LO i 24 7 CO i OA 1 CM 2 8 40 i CM LO 1 2 5 7 3 6 5 6 o OA o — r— X к a> OA 34 3 4 6 CO 40 15 22 20 30 i CM LO 26 87 6 6 5 OA o co — r— X к rr 0*1 i 4 4 5 CO i OA LO OA 3 5 CO i OA i CO CM 87 7 7 5 IN > 40 Ч-0*1 23 i 8 4 5 in CO r\ 2 5 OA 4 0 CO 40 'Sf OA 4 5 N 7 0 4 40 CO — T— X cO CA 23 CO 6 6 5 l\ CN IN 2 5 OA 5 0 CO 40 OA 6 8 4 9 6 8 7 co IN > 1 19 46 LO co 7 0 5 CM *-- -r \ vD LO • LO ' 1 1 3 8 2 0 0 1 0 1 4 Ko m ite t A le k sa n dr ów K u ja w s k i B rz e ść K u ja w s k i B y d g o s z c z C h o d e c z D o b rz y ń n. W is łą G o lu b - D o b rz y ń Iz b ic a K u ja w s k a K o w a l L ip n o L u b ra n ie c N ie s z a w a P io trk ó w K u ja w s k i P rz e d e c z R a d z ie jó w R y p in T o ru ń W ło c ła w e k R a z e m 2 1 4 Ź ró d ło : A Ż IH , C K ŻP , WEiS, s yg n . 27, 2 8 , 3 0 , 3 1 , 3 2 , z e s ta w ie n ie a u to ra .
p o łud n iow ych - 6,6% , w schodnich - 5,3% , spoza granic byłej II Rzeczypo spolitej - 4,4% , nie ustalono pochodzenia - 3,7% 37.
Jednym z podstaw ow ych zadań, z ja kim i borykały się żydow skie insty tucje, była aprow izacyjna konieczność zabezpieczenia w a ru nkó w socjal nych oraz pom oc medyczna. Jej organizow aniem na w yzw alanych obsza rach za jm o w a li się oddelegow ani przedstawiciele CKŻP38. Na terenie W ło cławka był nim praw dopodobnie M ichał Biberstein. Z jego inicjatyw y 4 mar ca 1945 r. pow stał Komitet Pom ocy Żydom (KPŻ). Trzy tygodnie później podobną instytucję pow ołano w Bydgoszczy. Niebaw em kom itety pom o cow e przekształciły się w Kom itety O kręgowe (KO) CKŻP z siedzibam i w Bydgoszczy i W ło c ła w k u . W m iejscowościach, w których zam ieszkały nawet n ie w ie lkie grupy Żydów , tw o rzo no Kom itety M iejskie (KM) CKŻP39.
Z racji siedziby w ładz w ojew ódzkich KO CKŻP w Bydgoszczy od kw iet nia 1946 roku przem ianow ano na Komitet W o je w ó dzki (KW). Niezależnie od nazw y kom itetow i bydgoskiemu podlegały KM w D obrzyniu n/ Drwęcą, G olubiu, Rypinie (do lipca 1946 r. podlegał KO we W łocła w ku ), Toruniu i Koszalinie. Zależność organizacyjna tego ostatniego KO (KW) w Bydgosz czy w ynikała z faktu, że założyli go żołnierze - Żydzi służący w W ojsku Polskim, którzy początkow o stacjonow ali w Bydgoszczy, następnie zostali przeniesieni w głąb Pomorza. Od sierpnia 1947 r. oddział CKŻP w Koszali nie podporządkow ano początkow o KM w Toruniu, a następnie KW CKŻP w Szczecinie40. W kw ietniu 1947 roku KO w Bydgoszczy przekształcono w Komitet P ow iatow y (KP) CKŻP41. Do lipca 1 946 roku KO we W ło cła w ku było podporządkow anych 20 KM m .in. w Płocku, Sierpcu, Rypinie, Kole42. Mniejszość żydowska w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945-1956
37 A lfa b e ty c z n y ..., zestaw ienie autora. W g p o d z ia łu ad m in istra cyjn eg o po 1 IV 1938 r. w po szczeg óln ych w o je w ó d z tw a c h m ieszkało % Ż y d ó w o siad łych po w o jn ie w w o je w ó d z tw ie p o m orskim : b ia ło s to c k ie 1%, k ie le c k ie 2,7% , krakow skie 1,1% , lu be lskie 1,6% , lw o w skie 4% , łó d z k ie 5,3% , stołeczne w arszaw skie 10,1 %, n o w o g ró d z k ie 0,8% , poleskie 0,5% , pom orskie 55% , p o zna ńskie 2,2% , stan isła w ow skie 0,8% , śląskie - 0% , ta rn o p o ls k ie 0,7% , w arszaw skie 2,1 % , w ile ń s k ie 3% , w o ły ń s k ie 1 % , nie ustalone 3,7% , poza g ra nicam i II Rze c z y p o s p o lite j 4,4% .
38 BŻAP, nr 7, z 22 I 1945 r.
39 A Ż IH , CKŻP, WP, sygn. 14, S praw ozdanie z d ziałalności KŻP w e W ło c ła w k u za X 1946 r.; A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 67, S praw ozdanie re w iz y jn e KŻP w Bydgoszczy, z 20 -2 4 V 1947 r.; BŻAP, nr 23, z 4 IV 1 945; R. K ozłow ski, op. cit., s. 231.
40 A Ż IH , CKŻP, WEiS, sygn. 27; A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 1 03. Zarząd KŻP w K oszalinie do CKŻP, z 2 7 VIII 19 47 r.
4' A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 103, KŻP w Bydgoszczy do CKŻP w Warszawie, z dnia 12 II11947 r. 42 Ibidem , sygn. 19, 106; A Ż IH , CKŻP, WEiS, sygn. 261, 262, 274, 27 8; A Ż IH , TSKŻP, sygn. 116. W lip c u 1946 poza w y m ie n io n y m i istniały o d d z ia ły CKŻP w e W ło c ła w k u , Ko w a lu , Brześciu K ujaw skim , K rośniew icach, Lipnie, D ą b ro w ic a c h K ujaw skich, Lubrańcu, Iz b ic y K ujaw skiej, P rzedczu, O sięcina ch, Lubieniu, N ieszaw ie, D o b rz y n iu n /W is łą , Piotr k o w ie K ujaw skim , R a dzie jo w ie , C hodczu.
W 1 947 r. KO przekształcono w KP, któremu podlegały n ie w ie lkie skupiska żydow skie w pow iatach aleksandrowskim (do 23 II 1 948 r. - nieszawskim), lipnow skim , w łocław skim . Liczba o d d z ia łó w miejskich KŻ z p o w o d ó w ad m inistracyjnych, jak i obiektyw nych - w yjazdu z w ie lu m iejscow ości Ż y d ó w - uległa zm niejszeniu w iosną 1949 r. do d zie w ię ciu 43.
Jako pierwsze, zaraz po w yzw o le n iu , pow stały z in icja tyw y ocalonych Ż ydów Kuchnie Ludowe. W iosną 1945 r. opiekę nad nim i przejęły KŻ w Byd goszczy i W ło c ła w k u . W drugim półroczu 1947 r. w yd a ły łącznie 17 tys. obiadów . Bezpłatne posiłki otrzym yw ało 10 pensjonariuszy bydgoskiego Żydow skiego D om u Starców i In w a lid ó w (powstał w VII 1946 r.) oraz d zie ci korzystające z opieki w półinternatach w Bydgoszczy (powstałe w grud niu 1946 r.) i W ło c ła w k u (wiosna 1946 r.). Z tej form y o pieki w 1947 r. korzystało 75 dzieci (w tym 25 w Bydgoszczy). D zieci u czyły się języka żydow skiego (jidysz), ku ltury żydow skiej oraz tzw . palestynografii44. Ro dzice o trzym yw a li od KŻ na każde dziecko stałą pom oc pieniężną w w yso kości 2-2,8 tys. zł rocznie. Pomoc stypendialną przyznaw ano uczącej się m ło d zie ży (ok. 1 000 z ł na osobę w 1946 r.)45. Z pom ocy pieniężnej ko rzy stały także osoby chore, stare, in w a lid z i w o je n n i oraz zd e m o b ilizo w a n i. Z tej form y pom ocy skorzystało w obu KŻ w 1 946 r. (od stycznia do paź dziernika) ok. 500 osób (od 300 z ł do 3 tys. zł na osobę), w drugiej p oło w ie 1 947 r. - 68 osób na sumę 876 z ł46. O soby chore wym agające rekonw ale scencji umieszczano w szpitalach pow iatow ych, sanatoriach, m .in. w Byd goszczy, C iechocinku. Stałą pom ocą służyli lekarze i pielęgniarki pracują cy w Tow arzystw ie O chron y Z d row ia Ludności Żydow skiej (TOZ), którego o dd z ia ły zn a jd o w a ły się w Bydgoszczy i W ło c ła w k u . W e W ło c ła w k u p od ję ło działalność Tow arzystw o W spom agania Biednych Ż y d ó w 47.
Pom oc w form ie pieniężnej o trzym yw ały osoby chcące podjąć d zia łalność w ramach tzw. p ro du ktyw iza cji ludności żydow skiej. Jej prom ow a niem oraz organizowaniem zajm owała się Organizacja Rozwoju Twórczości Przemysłowej, Rzemieślniczej i Rolniczej wśród Ludności Żydowskiej w Pol sce (ORT) działająca od marca 1 946 r. oraz Komisariat Rządu dla Spraw
43 A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 1 9, 1 06; A Ż IH , CKŻP, WEiS, sygn. 26 1, 26 2, 27 4, 27 8; W ło c ła w e k, K ow al, Lubraniec, Przedecz, Lipno, Izbica Kujaw ska, Kros'niewice, C h od ecz i A le k s an dró w K ujaw ski. O stanie dw a k o m ite ty nie fig u ru je w w y k a z ie z gru dn ia 1949 r. P o ja w i ło się n o w e skup isko w R a dzie jo w ie .
44 A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 19.
45 A Ż IH , CKŻP, W y d z ia ł M ło d z ie ż o w y , sygn. 31, S praw ozdania KŻP z B ydgoszczy i W ło c ła w k a za rok 1946. Z tej fo rm y p o m o c y korzystało 9 osób. Pom oc w postaci p rz y d z ia łó w o d z ie ż y o trz y m y w a ło 27 osób.
46 A Ż IH , TSKŻP, sygn. 116; A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 19. 47 A Ż IH , CKŻP W O , sygn. 94; M . G о I o n, Ludn ość..., s. 233.
Mniejszość żydowska w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945-1956
P roduktyw izacji Ludności Żydow skiej w Polsce (działający od lipca 1946 do września 1 947 r.). Realizacja hasła miała istotne znaczenie zarów no dla ludności żydow skiej (głów nie pragnącej pozostać w Polsce - czło n kow ie Bundu i żydow scy kom uniści), jak i państwa - w pisyw ało się w lin ię pro gramową now ej w ładzy. Pozwalało to przeciw staw ić się syjonistom , któ rzy rów nież w ykorzystyw ali owe hasło, z tą jednak różnicą, że miejscem jego w drożenia była Palestyna (Izrael).
Realizacją p ro duktyw izacji zajm ow ały się w terenie W yd zia ły Produk ty w iz a c ji CKŻP. W w o je w ó d ztw ie pomorskim planow ano rozbudow ę sys temu spółdzielczego, który, jak sądzono, gwarantował: [...] zatrudnienie w iększej ilości lu d zi pracy (...), w tym warstwom społecznym żydow skim , które chcą pracow ać p ro du ktyw n ie [...]48. Na drugim miejscu stawiano na wzrost liczb y indyw idualnych warsztatów rzem ieślniczych, głów nie kra w ieckich i bieliźniarskich, gabinetów lekarskich, pracow ni analitycznych, kancelarii adw okackich. O ddział bydgoski planow ał w 1 947 r. osadzić na roli około pięćdziesięciu żydow skich rodzin49. To ostatnie zadanie okazało się nierealne. Na roli osiadło zaledw ie pięciu Żydów , głów nie w okolicach Rypina50. W Bydgoszczy powstała 12 grudnia 1946 r. spółdzielnia kraw iec ka „T kanina" przy W ełnianym Rynku 1151. We W łocła w ku istniały dw ie spółdzielnie: krawiecka „G . Dua Bogen" (potocznie „ Igła") przy ul. 3 M aja 9 (założona 1 września 1946 r.) oraz szewska „N aftali B otw in" przy ul. Cy ganka 1 9 (20 grudnia 1946 r.)52. W 1947 r. zaniechano prób tw orzenia no wych spółdzielni, gorseciarsko-bieliżniarskiej we W łocła w ku oraz szewskiej i galanteryjno-skórzanej w Bydgoszczy53. Ogółem spółdzielnie w najlep szym okresie swojego rozw oju w grudniu 1948 roku zatrudniały 125 osób54. P roduktyw izację w drażano głó w nie na terenie odd zia łu w ło cła w skie go. W styczniu 1946 r. we W ło c ła w k u działało 8 warsztatów, we wrześniu - 59, w styczniu 1 947 r. - 22, w maju 1947 r. - 45. Od 1948 r. ich liczba
48 A Ż IH , CKŻP, WP, sygn. 22. P rotokół w a ln e g o zebrania z a ło ż y c ie ls k ie g o s p ó łd z ie ln i pracy w Bydgoszczy, z 22 XII 1 9 4 6 r.
49 Ibidem , Plan pra cy o d d z ia łu KŻP w Bydgoszczy, z dn ia 10 XII 1946 r. 50 A Ż IH , CKŻP, WEiS, sygn. 27, S praw ozdanie KŻP w B ydgoszczy za VII 19 47 r. 51 A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 22, P rotokół w a ln e g o zgrom adzenia z a ło ż y c ie ls k ie g o spó ł d z ie ln i „T k a n in a " w Bydgoszczy, z 12 XII 1946 r.; Tam że, sygn. 60, P rotokół posiedzenia Zarządu KŻP w Bydgoszczy, z dn ia 2 X 1947 r.
52 A Ż IH , CKŻP, WP, sygn. 57, 110, W ykaz s p ó łd z ie ln i ż y d o w s k ic h zrzeszo nych w CSW „S olidarnos'c" na 1 IX 1948 r.
53 Ibidem , sygn. 22, 57.
54 Ibidem , sygn. 467, 468, 472, 473, 566; A Ż IH , CKŻP, WEiS, sygn. 254, 257, 258, 259, 260, 261, 26 3, 27 8; W e IX 1946 r. s p ó łd z ie ln ie z a tru d n ia ły 25 osób, w I 1947 r. - 43, w V 1 9 4 7 r. - 52, w XII 1947 r. - 50, w VII 1 948 r. - 67, w XII 1948 r. -1 25, w VII 1949 r. - 90, w XII 1949 r. - 100.
m aleje i ostatecznej lik w id a c ji uległy w końcu 1949 r. D aw ały zatrudnienie w szczytow ym okresie rozw oju 1 22 osobom. Na terenie KŻ w Bydgoszczy istnienie pojedynczych warsztatów odnotow ano w okresie od marca do listopada 1946 r., w których pracow ało zaledw ie 2-5 pra cow n ikó w .
Tendencje m igracyjne nie sprzyjały podejm ow aniu przez Ż yd ów pra cy. W Bydgoszczy na dzień 10 grudnia 1946 r. bez pracy pozostaw ało 472 osoby, tj. 56% ogółu zarejestrowanych w oddziale. Podkreślano pewną niechęć Ż y d ó w do kolektyw nych metod pracy. Do c h w ili napływ u przesie d le ń c ó w z ZSRR m iejscow y W P brak osiągnięć w sferze p ro d u ktyw iza cji tłu m a czył znikom ym odsetkiem osób z fachow ym przygotow aniem oraz dom inacją inteligencji pracującej, lekarzy, dentystów, urzędników państwo w y c h 55. W śród przesiedleńców przybyłych od stycznia do lipca 1946 r. reprezentanci tych za w o dó w stanow ili - 29,5% , kolejne - 2,5% to u c z n io w ie i studenci. Reszta - 60,5% nie posiadała żadnego przygotow ania za w odow ego, co w ydaje się mało prawdopodobne. Struktura zaw odow a przy byszy osiadłych we W ło c ła w k u była dużo bardziej zróżnicow ana. In te li gencja stanow iła 10%, kupcy, przem ysłow cy - 5,8% , rzem ieślnicy i robot nicy - 47% , ro ln ic y - 0,2% , u czniow ie i studenci - 2,9% , różne - 3,8% , bez zaw odu - 3 0 ,3% 56.
M iejsce pracy Ż y d ó w wg poszczególnych gałęzi przemysłu można przedstawić jedynie w odniesieniu do W łocław ka. W e wrześniu 1947 roku w spółdzielczości pracow ało 31,4% m iejscowych Żydów , w warsztatach rzem ieślniczych - 61,2% , w instytucjach społecznych - 7,4% ogółu zatrud n ionych. W statystyce ogólnopolskiej w działach tych pracow ało o d p o w ie d n io : 15,4% , 1 9,6% , 11,5% ogółu zatrudnionych57.
Z jaw iskiem budzącym niepokój wśród działaczy CKŻP był fakt zryw a nia przez w ie lu Ż y d ó w kontaktów z żydow skim i organizacjam i czy ukry w anie swojego pochodzenia. W Bydgoszczy w dniu 22 października 1947 r. w tej sprawie zw ołano specjalne zebranie. U chw alono pom ijanie tych osób w p rzydzielaniu pom ocy m aterialnej, zastrzegając jednocześnie in d y w i
55 A Ż IH , CKŻP, WP, sygn. 22, S pra w o zdan ia z dziatalnos'ci referatów p ro d u k ty w iz a c ji KŻP w B ydg oszczy i W ło c ła w k u za lata 19 4 6 -1 9 4 8 ; A Ż IH , CKŻP, WEiS, sygn. 27, Spra w o z d a n ie KŻP w B ydgoszczy za VII 1 9 4 7 r.
56 A Ż IH , CKŻP, WEiS, sygn. 25 4, 256, 25 7; A Ż IH , CKŻP, RR, sygn. 476, 487.
57 A Ż IH , TSKŻP, sygn. 39. Z a tru d n ie n ie ludnos'ci ż y d o w s k ie j w III kw a rta le 19 47 r. P ozo stała część Ż y d ó w p o ls k ic h pra cow ała w przem yśle c ię ż k im - 2,6% , w łó k ie n n ic z y m - 9 ,3% , k o p a ln ia c h i hu tach - 1,9% , przem yśle le kkim - 2,7% , urzędach p a ń s tw o w y c h i sam orzą d o w y c h - 12,6% , ośro dka ch p ro d u k ty w iz a c ji - 1%, ha nd lu - 10,3% , gospodarstw ach ro l nych - 1,2% , in n y c h (w o ln e zaw od y, u c z n io w ie , studenci) - 11,9% . Por.: E. W a s z k i e w i c z , Kongregacja W yznan ia M o jż e s z o w e g o na D o ln y m Śląsku na tle p o lity k i w y z n a n io
w e j P o lskie j R z e c z y p o s p o lite j L u d o w e j 1945-1968, W ro c ła w 1999, s. 2 3 -24 .
Mniejszość żydowska w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945-1956
dualne rozpatryw anie każdego przypadku58. O pow odach takich postaw rzuca nieco św iatła sprawozdanie KŻP w Bydgoszczy z 1946 r. Czytam y w nim m .in.: /... IB yliśm y zm uszeni przeprow adzić w ielką kam panię agita cyjną w śród rodziców , którzy z w ie lu przyczyn, ja k np. że rodzice będący na aryjskich dokum entach nie chcie li, aby dzie ci u czyły się języka ż y d o w skiego, h isto rii żydow skiej, bojąc się dekonspiracji. Ze w zględu na specy ficzne w arunki, w ja k ic h z n a le źli się Ż yd zi zam ieszkali na Pom orzu, zda w a ło b y się w ręcz n ie m o ż liw y m założenie półinternatu (...), je st ko niecz nym ocalenie o d asym ilacji resztek m ło d zie ży żyd o w s k ie j[ . . ,/59. O postę pujących trendach asym ilacyjnych nie inform ow ano w oddziale w ło c ła w skim. D ecydow ała o tym zjaw isku specyficzna struktura społeczno-zaw o dow a osiadłych tam Żydów . Byli to najczęściej urzędnicy, inteligencja, przedstaw iciele w o ln ych zaw odów . W e W ło c ła w k u i oddziałach tereno w ych d o m in o w a li ro b otn icy60. N iechęć do ujaw nienia sw ojej tożsamości w iązała się z koniecznością ponow nego określenia sw ojej tożsamości ku l turow ej. Jak zauw aża Irena H urw ic-N ow akow ska: [...] Postawę św iado m ej ucieczki o d g ru py żyd ow skiej obserw ujem y przede wszystkim w sfe rze m ieszczańsko-inteligenckiej. N ie spotkałam je j zupe łn ie w śród ż y d o w skich ro b o tn ik ó w (...) stanie się Polakiem je st w p o czu ciu tych lu d z i aw an sem społecznym . W chodzą do g ru p y posiadającej p o czu cie wartości, z ry wają z grupą p o k rz y w d z o n ą [...]b\ Ostatecznym krokiem zerw ania z ko rzeniam i e tn iczn ym i miała być zm iana nazwiska. Zm iany takiej na terenie w o je w ó d z tw a w latach czterdziestych dokonało kilka ro d zin 62, choć duża część dokonała tego w okresie w o jn y lub na terenie ZSRR. Z c h w ilą po w rotu do Polski posługiw ali się now ym i nazwiskam i. G łó w n ie dotyczyło to d ziałaczy aparatu partyjnego PPR, następnie PZPR oraz Ż y d ó w oficerów w szeregach W ojska Polskiego lub Służby Bezpieczeństwa. Przykład takiej zm iany dostarcza życiorys przedwojennego działacza Komunistycznej Partii Polski na Kujawach Henryka M alinow skiego (Icka Rotha)63.
Aktywność żydowskich instytucji nie sprowadzała się do bieżącego za bezpieczania potrzeb miejscowych Żydów. Przy CKŻP działał Sąd Społeczny
58 A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 60, P ro to k ó ł z p o s ie d z e n ia Z a rz ą d u KŻP w B ydgoszczy, z 22 X 1947 r.
59 Ibidem , sygn. 19.
60 A Ż IH , CKŻP, WP, sygn. 22; A Ż IH , CKŻP, WEiS, sygn. 25, 566. 61 I . H u r w i c - N o w a k o w s k a , op. cit., s. 143.
62 APB, U W P B , sygn. 1286, 1292, 1 294, 1297, 1296. Z m ie n ili nazw iska ro d o w e ro d zin y: W eitrau b, Szlakm an, Jaku bo w icz, Szpringier, Szm ul, S ochaczew ski, G nat, D o bro szklan ka, Alter.
63 E. S t r u m i e n i o w a , H e n ry k M a lin o w s k i, (w:) Polski S ło w n ik B io gra ficzny, t. 1 9, W ro c ła w -W a rs z a w a -K ra k ó w -G d a ń s k 1974, s. 34 2-3 44.
(SS), zajm ujący się tym i Żydami, którzy w czasie w o jn y dopuścili się kolabo racji. Jedna ze spraw dotyczyła mieszkającego od 1949 roku we W łocław ku Henryka Dobrowolskiego (Hersza Gnata). Rozpoznano w nim jednego z kapo w obozie karno-śledczym w Skarżysku-Kamiennej. Orzeczenia SS nie m iały mocy jurysdykcyjnej. O dochodzeniu pow iadom iono sąd rejonowy, który po rozpatrzeniu sprawy skazał podejrzanego na dożyw otni pobyt w w ięzieniu64. Niezależnie od wszechstronnej działalności CKŻP inicjatyw ę w sprawie organizacji opieki religijnej przejęły Żydow skie Zrzeszenia Religijne (od 1946 r. Żydowskie Kongregacje W yznaniowe). Ich działalność na terenie w o jew ództw a pomorskiego (bydgoskiego) jest trudna do scharakteryzowania. Z reguły CKŻP i władze adm inistracyjne w sprawozdaniach inform ow ały o braku działalności i aktywności religijnej w środowisku żydowskim65. Można założyć, że z przyczyn ideologicznych pom niejszano ich rolę. Bardziej tra dycyjna postawa Ż ydów we W łocła w ku , odm ienna struktura społeczno-za w o dow a sprzyjała w większym stopniu pielęgnowaniu żydow skiej trady cji. Świadczyć o tym może m.in. odbudow anie dom u m o d litw przy ul. Ża biej66 obok miejsca, gdzie istniała zburzona w 1939 r. „stara" synagoga. Kon gregacja, pom im o niew ielu członków , jako jedna z nielicznych w Polsce północnej przetrwała do końca lat 7067. Zjawisko postępującej m im ikry w śro dow isku bydgoskich Ż ydów w płynęło na niew ielkie zainteresowaniem spra w am i religijnym i i podtrzym yw aniem żydowskiej tradycji.
Partie polityczne na terenie W łocła w ka reprezentow ały działające le galnie żydow skie ugrupow ania na terenie: Frakcja PPR68, Bund69, Poalej
64 APB, U W P B , sygn. 1296; G azeta K ujaw ska 1949, nr 214, z 6 VIII 1949 r. 65 Ibidem , sygn. 596, 61 8, 635, 636, 639.
66 D z ie je Ż y d ó w ..., nr 115. O b o k dom u m o d litw p la n o w a n o ju ż w 1946 r. u p a m ię tn ić ż y d o w s k ie o fia ry w o jn y na terenie W ło c ła w k a w fo rm ie po m n ika lu b ta b lic y . Starania do dzis' nie zostały z re a liz o w a n e . S ym bole takie zostały od sło nię te w latach 60. z in ic ja ty w y z io m k o s tw - to w a rz y s tw (landszm anszaft) zrzeszających Ż y d ó w z terenu W ło c ła w k a w Pa ryżu, Tel A w iw ie . Z io m k o s tw o w Izraelu spraw uje patronat h o n o ro w y nad je dn ą ze szkół, w której istnieje izba pa m ięci p o m o rd o w a n y c h Ż y d ó w W ło c ła w k a i o k o lic .
67 H. K o ł o d z i e j e k, Żydowska Cmina religijna w powojennym Szczecinie, Przegląd Za chodniopomorski 1 9 9 8 ,1.1 3, z. 3, s. 75; M . G о I o n, Ż y d z i we W łocław ku..., s. 285-286, 296. 68 Frakcja PPR p rz y KCŻP prz e c iw n a idei b u d o w y państwa żyd o w s k ie g o i em igracji, choć o fic ja ln ie nie a rty k u ło w a li ty c h założe ń d o p ó k i po zostaw ało to zgo dn e z nastaw ieniem ZSRR i b lo k u . Jej z w o le n n ic y d ą ż y li do o d b u d o w y życia żyd o w skie g o w Polsce. C z ło n k o w ie w 1 949 roku w stęp ują do PZPR.
69 Bund - je dn a z najstarszych ż y d o w s k ic h partii so cja listyczn ych stojąca p ro g ra m o w o na le w o od polskie go PPS. Traktow ała Ż y d ó w ja k o naród dom agając się a u to n o m ii k u ltu ra ln o - n a ro d o w e j. W ystę po w ała p rz e c iw k o w szystkim nurtom s yjo n izm u . Lansowała k o n ie c z ność ro z w o ju ś w ie c k ie j k u ltu ry ż y d o w s k ie j w ję zyku jid y s z . W 1944 roku zgłosiła akces do K ra jo w e j Rady N a ro d o w e j popierając m anifest lip c o w y PKW N. P rogram ow o nadal była p rz e c iw n a s y jo n iz m o w i i em igracji lu dności ży d o w s k ie j z Polski. Podczas ostatniego z ja z du 1 6 I 1949 partią uległa ro z w ią z a n iu . C z ło n k o w ie w y e m ig ro w a li lu b w s tą p ili do PZPR.
Syjon Prawica70, Poalej Syjon Lewica71, Haszomer H acair72, Ichud73, w Byd goszczy: Ichud, Haszomer Hacair i Frakcja PPR74.
Zmiany, jakie d oko n yw a ły się w środowiskach lokalnych żydow skich e lit politycznych, były pochodną zm ian, jakie zachodziły w pow ojennej Polsce. Część Ż yd ó w w iązała swoją przyszłość z budow ą socjalistycznej Polski, z zachow aną odrębnością narodow ościow ą lub asymilacją. Inni dążyli do zrealizow ania idei utw orzenia własnego państwa żydowskiego. Problem em igracji urastał do rangi najważniejszego dylem atu, przed jakim musieli stanąć ocaleni z pożogi w ojennej Ż y d z i75. Za pozostaniem z Polsce o p o w ia d ały się d w a ugrupowania: Frakcja PPR (PZPR) oraz Bund. Pozosta łe ugrupow ania o po w ia d a ły się za stopniow ą emigracją. M iędzy obu śro dow iskam i toczyła się w ojna „o rząd dusz". W iększość przedstaw icieli Mniejszość żydowska w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945-1956
70 Poalej Syjon P raw ica reprezentow ała środow iska rob otnicze o u m ia rk o w a n y c h po glą dach sy jo n is ty c z n y c h . Powstała w 1920 roku po rozłam ie Poalej Syjon. Po w o jn ie o p o w ia dała się za m asow ą em igracją Ż y d ó w z Polski. P row adziła sieć szkół hebrajskich, tw o rz y ła k ib u c e i ośro dki p ro d u k ty w iz a c y jn e p rz y g o to w u ją c kadry do pracy w Palestynie. W lip c u 1947 roku pra w e s krzyd ło Poalej Syjon P raw icy p o łą c z y ło się z ze św iecka partią s y jo n i styczną H ita c h d u th , lansującą e w o lu c y jn ą drogę na rodow ego i społecznego w y z w o le n ia Ż y d ó w . W w y n ik u po łą cze n ia u tw o rz o n o Ż ydow ską S yjo nistyczn o-S ocjalistyczną Partię R obotniczą Poalej Syjon H ita c h d u th w Polsce. Z lik w id o w a n a przez de c y z ją M inisterstw a A d m in is tra c ji P u b lic z n e j (MAP) w XII 1 949 r.
71 Poalej Syjon Lew ica po w stała w 1920 w w y n ik u rozłam u w Poalej Syjon, pro g ra m o w o z a lic z y ć ją na le ży d o rad ykalnie socjalistycznego od łam u sy jo n iz m u . O p o w ia d a ła się za bu d o w ą w Palestynie socjalistycznego społeczeństw a żydo w skie go , usp ołecznien iem środ k ó w p ro d u k c ji. Po w o jn ie p ro w a d z iła aktyw ną p o lity k ę w środow isku ż y d o w s k im , zw ła s z cza w śró d prze sie dle ńcó w z ZSRR. O p o w ia d a ła się za pow staniem kom u nistyczn ego pań stwa żyd o w s k ie g o w Palestynie, bu do w an eg o z pom ocą ZSRR i przy w s p ó łp ra c y z lu d n o ścią arabską. W p a ź d z ie rn ik u 1947 roku Poalej Syjon Lew ica i le w ic o w e s krzyd ło Poalej Syjon P raw icy p o łą c z y ły się w Z je d n o c z o n ą Ż ydow ską Partię R obotniczą Poalej Syjon. D e cyzją M A P z lik w id o w a n a w 1950 r.
72 H aszom er H a c a ir pow stała w 191 7 roku ja k o pionierska org an izacja le w ic o w e j m ło d z ie ż y s y jo n is ty c z n e j z b liż a ją c a się do m arksizm u. W okresie p o w o je n n y m w z n o w iła le galną dzia ła ln o ść, je dn o cze śn ie angażując się w o rg an izow an e nielegalnej em igracji Ż y dó w . W 1946 roku z o rg a n iz a c ji w y ło n iła się Ż ydow ska Partia R obotnicza H aszom er H a cair, która w k w ie tn iu 1949 roku po łą czyła się ze Z je d n o c z o n ą Ż ydow ską Partią R o botni czą Poalej Syjon, tw o rz ą c Z je d n o c z o n ą Ż ydow ską Partię R obotniczą z lik w id o w a n ą de cy zją M A P w 1950 r.
73 Ichud - partia og óln o s y jo n is ty c z n a działa ją ca legalnie od 1945 d o 1 11950 roku. Za cel p o d s ta w o w y p rz y jm o w a ła u tw o rz e n ie państwa żyd o w skie g o w Palestynie p o ro z u m ie w a jąc się w tej spra w ie z A rab am i. W sze lkie spory program ow e w o b o z ie syjo n istyczn ym tra k to w a n o ja k o w tó rn e w o b e c celu po dstaw ow ego, o d kła dając ich rea liza cję do czasu pow stania państw a i je go u m o cnienia.
74 A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 103, KŻP w B ydgoszczy do CKŻP, z dnia 1 2 III 1 9 4 7 r.
75 N . A l e k s i u n - M ą d r z a k , Stosunek ż y d o w s k ic h p a rtii p o lity c z n y c h w Polsce do
e m igracji, (w:) Polska 19 4 4 /4 5 -1 989. Studia i m a te ria ły 2, W arszaw a 1997, s. 124.
żydow skiego społeczeństwa m iała ugruntow ane przekonanie, że tylko bu d ow a własnego państwa rozw iąże problem , stąd poparcie udzielane ko m unistom w środowisku żydow skim było niew ielkie. A by je zwiększyć, musiano ograniczyć w p ły w y partii syjonistycznych we w ładzach szeregu organizacji kulturalnych, charytatyw nych, gospodarczych czy CKŻP. Ślady ow ych działań m ożem y w pew nym stopniu zrekonstruow ać na terenie w o je w ó d z tw a pom orskiego (bydgoskiego) .
L ikw idacja autonom ii żydow skich organizacji i partii politycznych roz poczęła się w 1947 r. Frakcja PPR rozpoczęła m o n op o lizo w a ć w p ły w y w środowisku żydow skim . Jej pierwszym etapem było ograniczenie liczb y etatowych p ra co w n ikó w w oddziałach terenow ych CKŻP w Bydgoszczy i W ło c ła w k u . W listopadzie i grudniu 1 947 roku zredukow ano o 50% per sonel, g łó w nie o sympatiach syjonistycznych76.
K olejnym krokiem była zmi ana tzw. klucza partyjnego, w edług które go ustalano skład Zarządów KŻ. D z ia ła n ia te nie p o w io d ły się w KŻ w Byd goszczy. Układ w p ły w ó w politycznych w CKŻP w maju 1947 w KO w Byd goszczy przedstawiał się następująco: Ichud - 4 członków , TO Ż -1 , Haszo mer H acair - 1, Frakcja PPR - 5 77. Frakcja PPR, nie mogąc zm ienić „ k lu cza", d o p ro w a d ziła w sierpniu 1 948 roku do usunięcia dotychczasowego przew odniczącego odd zia łu - Marka Reissa (Ichud). Zastąpił go 1 3 w rze śnia 1 948 roku M ojżesz Lewi (PPR)78. Na terenie oddziału w łocław skiego KŻ: PPR (PZPR) dysponow ało w 10-osobow ym zarządzie 3 głosami, Poalej Syjon Prawica - 2, Poalej Syjon Lewica - 2, Bund - 2, Haszomer H acair - 179. Pierwszy sukces w oddziale w ło cła w skim PZPR odniosła, e lim in u ją c Poalej Syjon oraz Haszomer Hacair z udziału, w w y ło n ie n iu delegatów na zjazd CKŻP w 1949 r.80 Kolejny nastąpił podczas zebrania 21 marca 1949 r. Przew odniczący o d d zia łu Icek Zielonka uznał, że skład zarządu jest niere prezentatywny. N ie zasiadają w nim przedstawiciele spółdzielczości oraz „in s ty tu c ji". W n ió s ł pod obrady projekt zm niejszenia lic z b y c z ło n k ó w za rządu do 9 osób oraz poszerzenie i zm ianę jego składu. M ia ł się składać z 5 przedstaw icieli „in s ty tu c ji", 2 partii syjonistycznych oraz 2 z PZPR. Po m im o sprzeciw u Poale Syjon (zgoda oznaczała utratę jednego mandatu)
76 A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 67, W y d z ia ł O rg a n iz a c ji i K o n tro li d o P re z y d iu m CKŻP 6 XI 1947. W k o m ite c ie lu be lskim redukcje o b ję ły 73% personelu, 64% - w c z ę s to c h o w skim , 30 % - w p o zna ńskim .
77 Ibid em , S pra w o zdan ie re w iz y jn e KŻP w Bydgoszczy, z 2 0 -2 4 V 19 47 r.
78 Ibidem , sygn. 103, Korespondencja w sprawie utw orzenia w Bydgoszczy delegatury CKŻP. 79 Ibid em , sygn. 102, W p ły w y p o lity c z n e w zarzą dzie KŻ w e W ło c ła w k u po w y b o ra c h , z 11 III 1949 r.
80 Ibid em , sygn. 94, ŻPR Z je d n o c z e n ie Poalej Syjon i ŻPR H aszom er H a c a ir d o CKŻP, z 17 II 1949 r.
Mniejszość żydowska w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach i 945-1956
w niosek przegłosow ano81. W now ym zarządzie w y ło n io n y m 12 kw ietnia
1949 zasiedli przedstaw iciele PZPR (2), T O Z - (1), Towarzystwa K ulturalne go Ż yd ów (1), Żydow skiego Klubu Sportowego (1), Haszomer Hacair (1), Poale Syjon (1 ), spółdzielnie (2). W rzeczywistości reprezentanci spółdziel czości należeli do PZPR82. U kształtow ane w sposób zakulisow y poparcie, jakim cieszyło się PZPR, nie z a d o w o liło z w o le n n ik ó w m onopartyjności. W dniu 30 maja 1949 r. w y ło n io n y now y zarząd PZPR poszerzył swoją reprezentację do 3 głosów, Poalej Syjon -1 , T O Z -1 , Haszomer Hacair -1, ŻTK - 1 , spółdzie ln ie - 2. Faktycznie głosy dw u ostatnich instytucji przypa d ły na c z ło n k ó w PZPR, tym samym jej w p ły w y w zrosły do 6 głosów 83.
D ecyzja o ostatecznym w y e lim in o w a n iu w p ły w ó w syjonistycznych i odchyleń praw icow o-nacjonalistycznych w zarządach KŻ na terenie w o je w ó dztw a bydgoskiego przeprow adził A. Rozenberg - reprezentujący w ła dze naczelne CKŻP. Podczas zebrania we W ło c ła w k u w d niu 7 maja 1949 roku z 11 aktyw istam i PZPR zaangażow anym i „na o d cin ku żyd o w skim " uznano że: [.../K o m ite t zn a jd o w a ł się w stadium zw yro d nien ia i b y ł ośrod kiem d e m o ra liz a c ji ludności, c z ło n k ó w Kom itetu i naw et naszych to w a rzyszy (...) terenem prow ad ze nia ro b o ty p o lity c z n e j przez sjo n istów (po dano jako przykład że - przyp. T. K.) «w iększość preleg e ntó w -sjon istó w (prezentow ało podczas spotkań - przyp. T. K.) referaty - n ie k o n tro lo w a n e uprzednio», (...) na akadem ii w VI rocznicę pow stania na scenie b y ł sztan dar b ia ło -n ie b ie ski, do Prezydium nie dopuszczono p artyza n tki ż y d o w skiej - PZPR ó w k i itd .SA Za w in n eg o zaistniałej sytuacji uznano p rze w o d niczącego o d d z ia łu KŻ - I. Zielonkę. Zarzucono mu m .in. brak zaintere sowania rozw ojem dw óch spółdzielni, zaniedbania w przedszkolu ży d o w skim, rozpad klubu sportow ego i TO Z. Na miejsce Z ie lo n k i p o w oła n o w Tow arzystw ie K ultury A bram ow icza, KŻ - Fajwela Sztejna. Na w niosek A. Rozenberga za p o w ie d zia n o o ży w ie n ie d ziałalności poprzez o rg an izo w anie zebrań, o d czytó w , kursów, w ykła d ó w , b ib lio te kę i czytelnię oraz [ ...] przenieść p u n k t ciężkości pra cy na Towarzystwo K u ltu ry (...) należy ograniczyć do m in im u m działalność o p ie ki społecznej: a) in w a lid ó w i star c ó w n ie z d o ln y c h do pra cy w ysłać w p o ro zu m ie n iu z CKŻP do o d p o w ie d n ich centralnych d o m ó w żyd ow skich, b) 2 sieroty w ysłać do ż yd o w skie go dom u dziecka, c) d otą d niepracującym p o m ó c w y u c z y ć się za w o du przez sp ółdzie ln ie , d) n ależy z lik w id o w a ć p la c ó w k ę TO Z w e W ło cła w ku
81 Ibidem , sygn. 107, P roto kół n r 5 z po sie dzen ia KŻP w e W ło c ła w k u , z d n ia 21 1111949 r. 82 Ibidem , P ro to kó ł nr 7 ..., z 12 IV 1949 r.
83 Ibidem , sygn. 102, P roto kół z w y b o ró w Z arząd u KŻP, z d n ia 30 V 1949; Tam że, sygn. 107, P roto kół w a ln e g o zebrania, z dn ia 31 V 1931 r.
84 Ibidem , sygn. 94. S pra w o zdan ie z de legacji s łu ż b o w e j d o W ło c ła w k a , z 7-8 V 1949 - A . Rozenberga.
[ ...]as. W dniu następnym odb yło się zebranie z udziałem delegacji z Byd goszczy. Poinform owano o zlikw id ow a n iu stołówki działającej przy K Ż oraz z w o ln ie n iu części pracow ników . Decyzje te d o p ro w a d ziły do pozostaw ie nia na czele o d d z ia łó w tylko 2 płatnych pracow ników , reszta miała pełnić swoje funkcje honorowo. Działania A. Rozenberga zostały uprzednio uzgod nione z I sekretarzem KM PZPR we W ło cła w ku - A ntonim N ow akow skim , którego p o in fo rm o w a ł o decyzjach „góry".
Jak się w ydaje, pow odem , który leżał u podstaw decyzji „centrali" obok czynników ogólnopolitycznych, były artykuły w prasie żydow skiej w ydaw a nej w Stanach Zjednoczonych piętnujące działania kom unistów w Polsce. Jednym z dziennikarzy piszących w tym tonie był przedw ojenny redaktor „W loclaw ker Sztyme" - 1. M. Biderman86. Powiatowy KŻ we W łocław ku zw o łał 24 sierpnia 1949 r. w iec protestacyjny wszystkich ugrupowań polskich i żydowskich, podczas którego uchwalono rezolucję piętnującą: [...] oszczer czą propagandę prow adzoną przez reakcyjną prasę żydowską zagranicą z udziałem faszysty «który poch o dzi z naszego miasta» B iderm anaj...]87.
Stałym elementem była ryw alizacja pom iędzy stronnictw am i orienta cji syjonistycznej a PPR czy Bundem. Terenem starć były zarządy CKŻP, w których w yżej w ym ienione partie posiadały swoje reprezentacje88. Frak cja PPR (PZPR) przy poparciu Bundu systematycznie osłabiała w p ły w y ugru pow ań syjonistycznych. Zarząd partii Ichud w korespondencji z 1947 roku donosił, że [...] m im o dobrych chęci ułożenia norm alnych stosunków z Ko mitetem Ż ydow skim we W ło cła w ku , spotyka się stale z negatywnym usto sunkow aniem Kom itetu [ ]89. U nie m o żliw ian o , pom im o że posiadała ona największą liczbę członków , w prow adzenie swojego przedstawiciela do w ładz oddziału. Za przejaw szykan uznano niedopuszczenie do głosu człon ka Ichudu - b. oficera I A rm ii W P M. Rabotnika - podczas akadem ii (21 lu tego 1947 r.) na cześć święta A rm ii Czerw onej90. Na forum zarządu KŻ w Bydgoszczy podczas zebrania, 26 kw ietnia 1948 roku, A ltm an zarzucił frakcji PPR brak „większego uśw iadom ienia" w zw iązku ze zb o jko to w a niem przez nią działań na rzecz Hagany na terenie Bydgoszczy91.
85 Ibidem .
86 I . M . B i d e r m a n , D i w lo c la w k e r jid is z e p re s e , (w:) W ło c ła w e k w e h a ..., s. 41 7-4 21. 8? A Ż IH , CKŻP, W O , sygn. 10 2, KŻP w e W ło c ła w k u d o P re z y d iu m CKŻP, z d n ia 22 VIII 1949 r.
88 Ibid em , sygn. 1 03, KŻP w B ydgoszczy do CKŻP, z dn ia 1 2 III 1 9 4 7 r.
89 Ibidem , sygn. 102, Z je d n o c z o n y S yjo nistyczn o D e m o kra tyczn y „lc h u d ".O d d z ia ł w e W ło c ła w k u d o CKŻP w W arszaw ie, z 24 II 1947 r.
90 Ibid em .
91 Ibidem , sygn. 106, P rotokół zebrania Zarządu KŻP w Bydgoszczy, z 26 IV 1948 r.
