Efektywność strategii rozwiązywania problemów intelektualnych - rozwój w okresie dorastania

EFEKTYWNOŚĆ STRATEGII ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW INTELEKTUALNYCH: ROZWÓJ W OKRESIE DORASTANIA

WSTĘP

W ostatnich latach w rodzimej literaturze psychologicznej dość skrom nie są prezentow ane badania nad rozwiązywaniem problem ów intelektualnych przez młodzież. N aukow e poznanie rozw oju efektywności czynności ludzkich, jej w arunków i m echanizmów m a doniosłe znaczenie zarów no dla teorii, ja k i dla praktyki psychologicznej i edukacyjnej. Jednym z ważniejszych zadań stoją­ cych przed psychologią jest więc uzyskanie odpowiedzi na pytanie o rozwój efektywności czynności ludzkich, o wewnętrzne i zewnętrzne jej determ inanty. Poszukując uw arunkow ań efektywności czynności intelektualnych należy zwrócić uwagę n a triadę: zdolności - osobowość - działalność oraz na wzajemne zależności między jej członami o charakterze genetycznym i funk­ cjonalnym i rozpatrzyć je w ich związkach z w arunkam i zewnętrznymi (por. M. Tyszkowa 1990).

ZAŁOŻENIA, PROBLEMY I HIPOTEZY BADAWCZE

Niniejsze opracow anie powstało w wyniku zainteresow ania aspektem rozwojowym funkcjonow ania intelektualnego dorastających, a w szczególności w arunkam i wzrostu efektywności strategii intelektualnych, stosow anych przez m łodzież w sytuacjach problemowych. Jest to problem atyka stosunkow o słabo poznana przez co wiedza psychologiczna dotycząca przem ian czynności myślowych w okresie dorastania nie jest satysfakcjonująca (por. A. Jurkow ski 1986).

W prezentow anym opracow aniu położono akcent na aspekt rozwojowy czynności rozwiązywania problem ów, gdyż przypuszcza się, że w to k u on- togenezy zachodzą charakterystyczne zmiany efektywności strategii intelek­ tualnych oraz jej uw arunkow ań (por. M. Tyszkowa 1977).

Celem bad ań było poznanie specyfiki przem ian rozwojowych, którym podlega efektywność strategii intelektualnych stosowanych przez młodzież w sytuacjach problemowych. Podstaw ow y problem bad ań zawiera się w pyta­ niach:

- Czy efektywność intelektualna w sytuacjach problem owych podlega zm ianom u młodzieży w okresie dorastania, a jeśli tak, to jakim?

- Czy zmiany te występują w różnych typach sytuacji problem owych w jednakow ym , czy w różnym stopniu?

W ysunęliśmy przypuszczenia, zgodnie z którymi:

1. W okresie dorastania następuje wzrost efektywności strategii roz­ wiązywania problem ów intelektualnych. Różnice rozwojowe przejawiają się w zm ianach procesu rozwiązywania problem ów dotyczących jego struktury, czasu przebiegu, popełnionych błędów oraz stopnia wykorzystania informacji zaw artych w sytuacji problemowej.

2. W okresie dorastania zachodzą zmiany efektywności strategii roz­ wiązywania problem ów intelektualnych związane ze zm ianą znaczenia uw a­ runkow ań sytuacyjnych.

U podłoża sformułowanych hipotez leży założenie, że zróżnicowanie rozwojowe strategii stosowanych przez młodzież podczas rozwiązywania problem ów intelektualnych należy ujmować na tle zmian rozwojowych proce­ sów poznawczych oraz przekształceń osobowości zachodzących w okresie dorastania. W yniki badań psychologicznych dowodzą, że niektóre zmiany w psychice oraz w funkcjonowaniu biologicznym zachodzą na początku tego okresu rozwojowego, a inne w dalszych jego etapach (por. E. H urlock 1985, R. Łapińska, M. Żebrow ska 1976, M. Porębska 1982). Zm iany zachodzące w okresie do rastania są bardzo radykalne, a dotyczą zarów no dojrzew ania fizjologicznego, ja k też rozwoju umysłowego, przejawiają się w ilościowym wzroście poszczególnych funkcji oraz w „jakościowym skoku” w zakresie procesów myślenia i osobowości. W literaturze przedm iotu znajdujem y pod­ stawy teoretyczne pozwalające przyjąć, że myślenie dorastających dziewcząt i chłopców staje się logiczne, abstrakcyjne, oparte n a operacjach form alnych (J. Piaget, В. Inhelder 1967, A. Jurkow ski 1986). W toku rozwoju poznawczego procesy myślowe podlegają systematyzacji, przyśpieszeniu, uniezależnieniu od treści. W sytuacjach problem owych dorastający przejawiają myślenie hipo- tetyczno-dedukcyjne, które pozw ala im wyjść poza informacje dane (por. J. S. Bruner, J. J. G oodnow , G. A. Austin 1958). Jednak szybkie tem po przeobrażeń może doprow adzić do trudności w przystosowaniu się młodzieży do w arunków zewnętrznych. Należy podkreślić, że w toku rozwoju w okresie dorastania - w wyniku grom adzenia, opracowywania, uogólniania, strukturacji i restruk- turacji doświadczeń - zachowanie człowieka staje się coraz lepiej zorganizow a­ ne i bardziej adekw atne do sytuacji, coraz efektywniejsze (por. M. Tyszkowa 1977). Takie zmiany rozwojowe wskazują, że stru k tu ra i organizacja czynności

przechodzi n a coraz wyższy poziom, który jest warunkiem wzrostu efektywno­ ści. D oskonalący się system psychicznej regulacji zachow ania prowadzi do podwyższenia stopnia organizacji czynności, co przejawia się w skróceniu czasu trw ania poszczególnych czynności, pełniejszym wykorzystaniu informacji zawartych w sytuacji, wychodzeniu poza te informacje, zmniejszaniu liczby popełnianych błędów i in. Zdolność do kierowania własnymi działaniami, dostosow yw ania ich do otrzym ywanych informacji w taki sposób, aby osiąg­ nąć cel stosując wysoko efektywne strategie stopniowo wzrasta w tym okresie. Jednak niezależnie od ogólnie postępowego charakteru zmian rozwojowych przejawiających się w przebiegu czynności (np. rozwiązywania problemów) należy oczekiwać zróżnicow ania poziom u efektywności intelektualnej m łodzie­ ży w różnych sytuacjach problem owych zależnie od zdolności, wcześniejszych doświadczeń czy fazy rozwoju.

W celu weryfikacji postaw ionych hipotez empirycznych oraz uzyskania odpowiedzi n a sform ułowane pytania przeprow adzono b adania eksperym en­ talne.

METODA BADAŃ

W doborze grupy badawczej zastosowano technikę doboru warstwowego, aby uzyskane w toku badań wyniki mogły być uznane za reprezentatyw ne w odniesieniu do młodzieży w objętych eksploracją przedziałach wieku. Całą próbkę osób badanych dobrano poprzez losowanie stopniowe: najpierw wylosowano spośród wszystkich szkół podstaw owych i ponadpodstaw ow ych Poznania dwie szkoły podstawowe i dwie szkoły ponadpodstaw ow e oraz wylosowano spośród wszystkich szkół znajdujących się na terenie wojewódz­ tw a poznańskiego również po dwie szkoły podstaw owe i ponadpodstaw ow e. N astępnie na poszczególnych poziom ych nauczania wylosowano klasy np. spośród klas ósmych wylosowano klasę V lIIb. Z badań wyłączono młodzież nie w pełni spraw ną tzn. osoby chore, o ograniczonej sprawności motorycznej itp. Badaniam i objęto osoby w wieku od 11.1 do 17.1 (r.ż.), zarów no dziewczęta, ja k i chłopców. T aki sposób postępow ania pozwolił wyodrębnić grupę 880 osób, spośród której wylosowano 90 osób w wieku od 11.1 do 14.6 (45 dziewcząt i 45 chłopców) oraz 90 osób w wieku od 14.7 do 17.11 (także 45 dziewcząt i 45 chłopców). Zatem ogólna liczba młodzieży objętej eksperym en­ tem wyniosła 180 osób.

Badania w całości zostały przeprowadzone przez jed n ą osobę przez co zostały stw orzone identyczne w arunki badań i zachowano pełną kontrolę ich przebiegu. B adania przeprow adzono indywidualnie, w dwóch etapach. N a wstępie inform ow ano młodzież, że uczestniczy w badaniach nad rozwojem współczesnych dziewcząt i chłopców. W I etapie badań przeprow adzano pom iar poziom u zdolności intelektualnych młodzieży. W ykorzystując wyniki

a) problem średnio trudny:

nr miejsca: 1 2 3 4 1 2 3 4

wzór do

odtworzenia:

O

©

©

•

(przykłady):

•

©

©

O

b) problem łatwy:

wzór: © © © ©

Sposób odczytywania informacji zwrotnych udzielonych osobie rozwiązującej problemy łatwe i średniotrudne przedstawiony jest na przykładzie z podpunktu a:

- pionek znajdujący się na miejscu 1 ma dobrze dobrany kolor, ale złą lokalizację, - pionek na miejscu 2 jest źle wybrany,

- pionek na miejscu 3 ma dobrze wybrany kolor i dobrą lokalizację,

- pionek na miejscu 4 ma dobry kolor, ale złą lokalizację.

c) problem trudny: nr miejsca: 1 2 3 4 wzór:

©

•

©

•

©

©

Sposób odczytywania informacji zwrotnych otrzymywanych podczas rozwiązywania problemu trudnego (wg powyższego przykładu):

- na jednym z czterech miejsc znajduje się pionek o dobrze dobranym kolorze, który ma dobrą lokalizację,

- na dwóch spośród czterech miejsc znajdują się pionki o dobrze dobranych kolorach, ale są one źle zlokalizowane,

- jeden spośród czterech pionków został źle wybrany.

Osoba badana miała do dyspozycji 6 typów pionków: (w opracowaniu barwę zastąpiono wzorem)

O © © © O •

badań testem Progressive M atrices J. C. Ravena wyselekcjonowano osoby cechujące się bardzo dobrym lub dobrym poziomem zdolności intelektualnych (spośród 880 osób wyodrębniono w ten sposób grupę 660 dziewcząt i chłop­ ców).

W II etapie O. B. rozwiązywały problemy intelektualne. Problem y w yko­ rzystane do pom iaru efektywności strategii intelektualnych zostały opracow a­ ne przez 3-osobowy zespół psychologów, których poproszono o sformułowanie zadań nie występujących w toku nauki szkolnej. Zabieg ten miał na celu uniknięcie modyfikującego wpływu doświadczeń szkolnych, w tym dośw iad­ czeń sukcesu i porażki. Poszczególne typy problem ów różniły się stopniem trudności. W szystkie problem y zastosowane w badaniach polegały n a od­ tworzeniu przez O. B. wcześniej zaprogram ow anego przez eksperym entatora wzoru (p. rys. 1). Nieznany O. B. wzór należało odtworzyć w określonej liczbie kroków i w określonym czasie. M aksym alny czas rozwiązywania nie m ógł przekroczyć 10 m inut, a m aksym alna liczba kroków nie m ogła być większa niż 10. Poziom trudności sytuacji problem owych był wyznaczony przez stopień kom plikacji wzoru oraz przez stopień niejednoznaczności informacji zw rot­ nych, które O. B. otrzym ywała po podjęciu poszczególnych decyzji dotyczą­ cych rozw iązania problem u. Po każdej zrealizowanej decyzji (tzn. po każdym kroku) badany otrzym ywał informację zw rotną o popraw ności lub błędności danego k roku z punktu widzenia końcowego wyniku.

U stalono następujące kryteria efektywności strategii rozwiązywania p ro b ­ lemów: czas rozwiązywania, stru k tu ra procesu rozwiązywania (liczba kroków), liczba popełnionych błędów oraz stopień w ykorzystania informacji (stosunek liczby informacji udzielonych O. B. do minimalnej liczby informacji w ystar­ czających do optym alnego rozwiązania problemu). Efektywność strategii analizow ano osobno dla każdego typu problemu.

M łodzież była proszona o wybranie problem u o takim stopniu trudności, którego rozw iązanie ją satysfakcjonuje. W ybrany problem O. B. rozwiązywała w pierwszej kolejności, a następnie - już w kolejności losowej - rozwiązywała pozostałe problemy.

Pozwoliło to wyodrębnić 2 grupy badawcze, z których każda obejm owała młodzież znajdującą się n a jednym z dwóch etapów rozwojowych okresu dorastania. W każdej grupie badawczej wyróżniono 3 podgrupy, które rozwiązywały problem y o różnym stopniu trudności.

ANALIZA WYNIKÓW

W pracy zastosow ano analizę wariancji z pow tarzanym i pom iaram i w ob ­ rębie jednego czynnika (por. R. E. K irk 1968). W całokształcie bad ań uwzględniono 4 czynniki, warunkujące rozwój efektywności intelektualnej

młodzieży. Jednakże w prezentowanym opracow aniu ograniczono się do rozpoznania specyfiki oddziaływania 2 czynników n a efektywność strategii intelektualnych, a mianowicie: fazy rozwoju i stopnia trudności sytuacji problemowej. Jako zmienne niezależne potraktow ano wiek, ujm owany jako tzw. zmienna streszczająca oraz stopień trudności zadania. W analizie statys­ tycznej pierwszą zmienną niezależną określono jako czynnik A, zaś drugą z wymienionych zmiennych określono jako czynnik D. Czynnik A występował na 2 poziomach: a 3 - I etap okresu dorastania (wiek: 11.1 — 14.6), a 2 - II etap okresu d orastania (wiek: 14.7 - 17.11). Czynnik D występował na 3 poziomach: d Ł - problem trudny, d 2 - problem średnio trudny, d 3 - problem łatwy. Za zmienną zależną uznano wcześniej wymienione wskaźniki (kryteria) efektywno­ ści strategii rozwiązywania problem ów intelektualnych, czyli: liczbę kroków składających się na strukturę procesu rozwiązywania problem u (Y3), liczbę popełnionych błędów (Y2), czas rozwiązywania problem u (Y3) oraz stopień wykorzystania informacji (Y4). Zm ienną kontrolow aną był poziom zdolności intelektualnych. Z astosow ana procedura pozwoliła testować hipotezy dotyczą­ ce wpływu wybranych czynników (A i D) oraz ich interakcji we wszystkich możliwych kom binacjach na wyróżnione zmienne zależne. Obliczenia d o k o n a­ no za pom ocą kom putera i pakietu SYSTAT.

T a b e la 1 Rezultaty analizy wariancji dla zmiennej Y - wpływ zmiennych niezależnych i ich interakcji na

wyróżnione kryteria efektywności strategii

Czynnik: (zmienna niezależna)

Kryteria efektywności: istotność (a) _{Liczba kryteriów dla}

których czynnik był istotny statycznie I Y, II y2 IH Y , IV Y* A n. ist. 0,0001 0,0001 0,0001 3 D 0,0001 0,0001 0,0001 0,05 4 AD 0,01 0,01 0,0001 0,01 4

Rezultaty przeprowadzonej analizy wariancji istotne dla weryfikacji sfor­ m ułow anych hipotez zawiera tab. 1. W świetle zebranych danych okazało się, że przestrzeń uw arunkow ań sytuacyjnych i podm iotowych efektywności in­ telektualnej nie jest jedn o ro dn a dla wyróżnionych kryteriów określających poziom tej efektywności. Z rozkładu wyników m ożna wysnuć wniosek, iż ograniczenie się w badaniach do jednego lub dwóch wskaźników efektywności strategii może prow adzić do sform ułowania niepełnych wniosków, do zawęże­ nia wiedzy psychologicznej na tem at rozwoju efektywności intelektualnej. N asuw a się także inne wyjaśnienie wyników analizy, a mianowicie że wyróż­ nione wskaźniki efektywności są częściowo uw arunkow ane odm iennym i czyn­ nikami. Jednak aby uzyskać stosunkow o pełny i wierny obraz rzeczywistych determ inant efektywności strategii intelektualnych i ich zmian rozwojowych

w okresie do rastan ia należy uwzględnić wszystkie wyróżnione param etry dostępne w badaniu.

Zgodnie z hipotezą 1 oczekiwano zmian efektywności strategii rozwiązywa­ nia problem ów intelektualnych przez młodzież uw arunkow anych rozwojem psychicznym w okresie dorastania.

Rezultaty analizy statystycznej potwierdziły, że faza rozwoju w sposób istotny wpływa n a efektywność strategii intelektualnej. Zebrane dane pozwoliły określić specyfikę zmian efektywności strategii zachodzących w okresie d o ras­ tania. O kazało się, że młodzież znajdująca się w I fazie dorastania - w odróż­ nieniu od młodzieży będącej w II fazie dorastania - wykonyw ała więcej kroków w procesie rozwiązywania problem ów intelektualnych, proces ten trw ał dłużej, w jego toku popełniano więcej błędów i w mniejszym stopniu były wykorzystane informacje (p. tab. 2). Zatem młodzież znajdująca się w I fazie do rastan ia wykazuje niższy poziom efektywności strategii od młodzieży znajdującej się w II fazie tego okresu. W iek traktow any jak o zmienna streszczająca zmiany rozwojowe wyznacza strukturę procesu rozwiązywania problem u, czas jego trw ania, liczbę popełnionych błędów oraz stopień wyko­ rzystania informacji zawartych w sytuacji problemowej. Ogólnie biorąc, wszystkie wyniki potwierdziły, iż w okresie dorastania istotnie wzrasta poziom efektywności strategii intelektualnych stosowanych przez młodzież w sytuac­ jach problemowych. D okonuje się to - ja k m ożna sądzić - dzięki rozwojowi

operacji umysłowych oraz zm ianom struktury i organizacji czynności um ys­ łowych.

T a b e la 2 Średnie wartości zmiennych zależnych przyjmowane na dwóch etapach dorastania

Etap rozwoju: (wiek)

Średnie wartości zmiennych zależnych

Y, v 2 Y3 y4

I 4,178 2,715 234,474 127,296 II 4,008 0,829 71,626 110,996 istotność

różnic: n. ist. 0,0001 0,0001 0,0001

Zgodnie z hipotezą 2 oczekiwano, że w toku dorastania zmienia się wpływ determ inanty sytuacyjnej na efektywność strategii intelektualnych, stosow a­ nych przez młodzież w różnych sytuacjach problemowych. Uwzględniając wyniki analiz dotyczących wyróżnionych kryteriów efektywności strategii stwierdzono, że wykazują one tendencję do dychotomizacji. O kazało się, że poziom efektywności strategii wyrażający się liczbą kroków i czasem przebiegu procesu rozwiązywania był tym wyższy, im łatwiejszy był problem. N atom iast poziom efektywności strategii określony przez liczbę błędów i stopień wykorzy­ stania informacji był najwyższy w średnio trudnej sytuacji problem owej, niższy

w sytuacji łatwej, a najniższy - w trudnej sytuacji problemowej. R ezultat ten potw ierdza założenie, że efektywność jest zmienną złożoną, wielowymiarową.

W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie: w jakim typie sytuacji p ro b ­ lemowych młodzież stosuje najefektywniejsze strategie intelektualne? - prze­ prow adzono rangow anie średnich wartości przyjmowanych przez wyróżnione zmienne zależne (Y1; Y2, Y 3, Y J w poszczególnych typach problemów. W yniki rangow ania wykazały, że młodzież stosuje najefektywniejsze strategie w sytuac­ jach problem owych średnio trudnych i łatwych, a najmniej efektywne w sytuac­ jach problem owych trudnych (rys. 2). Jednakże uwzględnienie tak ważnego

O С £ 3 ад G U cd Vi Ë cd •2 Ë N P О 35 0 4 I 1 10-di

Rys. 2. Wpływ stopnia trudności problemów na efektywność strategii (suma rang uzyskanych w toku pomiarów poszczególnych kryteriów efektywności).

U w a g a - im niższa suma rang, tym wyższy poziom efektywności

czynnika ja k faza rozwoju modyfikuje przedstawiony powyżej obraz od­ działywania determ inanty sytuacyjnej na efektywność strategii. Szczegółowa analiza danych wykazała, że w I fazie dorastania efektywność strategii nie jest w pełni adekw atna do stopnia trudności problem u - odw rotnie niż w II fazie tego okresu. O znacza to, iż w okresie dorastania wzrasta adekw atność strategii do w arunków sytuacyjnych. W yniki wskazują, że w okresie d orastania popraw ia się przede wszystkim efektywność strategii stosowanych w sytuacjach problem owych łatwych, i że jest to skutkiem - w pierwszym rzędzie - wyraź­ nego wzrostu stopnia wykorzystania informacji. W procesie rozwiązywania problem ów trudnych i średnio trudnych, mimo wystąpienia ogólnej tendencji wzrostowej, nie zachodzi tak wyraźna popraw a poziom u efektywności strategii. Należy dodać, że wzrost efektywności strategii stosowanych w problem ach

średnio trudnych był mniejszy niż wzrost efektywności strategii stosowanych w sytuacjach problem owych trudnych. Najsilniejszą dynamikę wzrostową zaobserw ow ano w zakresie III i IV kryterium efektywności (czas i stopień w ykorzystania informacji). W związku z powyższym nasuwa się przypusz­ czenie, że w okresie dorastania zachodzą istotne jakościowe zmiany roz­ wojowe, k tó re jednakże przejawiają się wyłącznie w określonych wym iarach efektywności strategii intelektualnych. U podłoża tych zmian leżą praw ­ dopodobnie zmiany jakościow e dotyczące struktury i organizacji czynności poznawczych człowieka. Teoretyczne podstawy dla tego przypuszczenia znaj­ dujemy w literaturze przedm iotu (por. J. Piaget, В. Inhelder 1967, M. Tyszkowa 1977, A. Jurkow ski 1986). Zm iany efektywności strategii intelektual­ nych zachodzące w toku dorastania, a uw arunkow ane czynnikam i sytuacyj­ nymi, obrazuje rys. 3.

Rys. 3. Graficzna ilustracja zmian efektywności strategii uwarunkowanych czynnikami sytuacyj­ nymi a zachodzących w okresie dorastania (suma rang).

N a podstaw ie przeprowadzonej analizy wyników badań należy uznać za potw ierdzoną hipotezę dotyczącą rozwoju efektywności strategii intelektual­ nych u młodzieży dorastającej w związku ze zm ianą oddziaływania uw arun­ kow ań sytuacyjnych.

PO D SUM OW ANIE I DYSKUSJA

W przeprow adzonych badaniach potraktow ano zmienną zależną (efektyw­ ność strategii) jak o zmienną wielowymiarową, co pozwoliło oddać złożoność problem u efektywności funkcjonowania intelektualnego, a rezultaty b adań potwierdziły założenie o niejednorodności zmiennej zależnej.

Rezultaty badań pozwalają także prognozow ać rozwój efektywności strate­ gii intelektualnych w okresie dorastania, co może być szczególnie przydatne dla dydaktyki. W szystkie wewnętrzne czynniki istotnie w arunkujące poziom efektywności strategii intelektualnych kształtują się w trakcie rozw oju i doj­ rzew ania psychicznego podm iotu. Toteż psychologowie stoją przed szansą, której wykorzystanie pozwoli kształtow ać i wychowywać ludzi efektywnych poprzez m odyfikowanie ważnych determ inant efektywności intelektualnej i wpływanie na ich rozwój w ontogenezie. Istnieją realne możliwości wy­ chowyw ania osób efektywnych, które uzyskają szansę własnego rozw oju i będą czerpać zadowolenie z własnego życia.

G lobalny wynik badań eksperym entalnych wskazywał, że efektywność strategii intelektualnych jest uzależniona od poziomu trudności sytuacji problemowej. Jednakże strategie intelektualne osiągają wyrównany poziom efektywności w sytuacjach problem owych łatwych i średnio trudnych, który jest wyższy niż w sytuacjach problem owych trudnych. W spom niany w yrów­ nany poziom efektywności strategii stosowanych przez młodzież w sytuacjach łatwiejszych jest osiągany za pom ocą odm iennych jakościow o strategii. Jak wyjaśnić to zróżnicowanie wyników? Praw dopodobnie operacje umysłowe odpowiedzialne za wykorzystanie informacji są szczególnie podtane n a dezor­ ganizację w sytuacjach problemowych trudnych, w których powstaje w a p ara­ cie psychicznym człowieka wysokie napięcie em ocjonalne utrudniające spraw ­ ne, pełne wykorzystanie informacji i w konsekwencji zostaje zakłócona stru k tu ra procesu rozwiązywania oraz pojawiają się błędy. Oddziaływuje to także niekorzystnie na czas trw ania procesu. W sytuacjach problem owych łatwych napięcie emocjonalne jest zbyt niskie i nie dochodzi przez to do pełnego w ykorzystania informacji, pojawiają się błędy w analizie sytuacji problemowej. W obu przypadkach na sygnały trudności zostaje uruchom iony psychologiczny mechanizm poznawczy umożliwiający reorganizację czynności i jej kontynuow anie aż do uzyskania pomyślnego rozw iązania problem u. N atom iast w sytuacjach problem owych średnio trudnych napięcie em ocjonal­ ne osiąga poziom optym alny dla przebiegu operacji zaangażowanych w proces rozw iązywania problem ów, które wyznaczają wysoki stopień w ykorzystania informacji i ich popraw ną analizę - stąd wysoki poziom efektywności strategii. N atom iast specyfikę wpływu determ inanty sytuacyjnej na strukturę i szybkość przebiegu procesu rozwiązywania problem ów wyjaśnić m ożna liniowym związ­ kiem między efektywnością a napięciem emocjonalnym. W pierwszym wyjaś­

nieniu rezultatów badań odwołano się do koncepcji odporności psychicznej, do której jeszcze powrócim y rozpatrując dalsze wyniki.

R ezultaty badań wykazały, że w okresie dorastania zachodzą zmiany wpływu uw arunkow ań sytuacyjnych na efektywność strategii. Ogólnie m ożna stwierdzić, że w to k u dorastania wzrasta efektywność strategii wykorzys­ tywanych w różnych sytuacjach problemowych, a szczególnie - w sytuacjach łatwych. N atom iast w sytuacjach średnio trudnych popraw a efektywności strategii jest najmniejsza. Zatem istnieją podstawy, aby przypuszczać, że problem y średnio trudne wyzwalają podobny poziom efektywności strategii zarów no w młodszej, ja k i w starszej grupie wiekowej, czyli ich wpływ ulega stosunkow o mniejszym zm ianom w okresie dorastania niż oddziaływanie sytuacji łatwych i trudnych. W ydaje się, że uzyskane rezultaty należy tłumaczyć poziom em rozw oju psychicznego badanych, a głównie poziomem rozw oju operacji umysłowych, który w arunkuje - już od początku okresu dorastania - stosow anie wysoko efektywnych strategii w sytuacjach problem owych średnio trudnych, a umożliwia wykorzystanie strategii o poziom ie efektywności wyraźnie niższym od optym alnego w sytuacjach trudnych. N atom iast wyniki b ad ań wskazujące, że w I fazie dorastania w sytuacjach problem owych łatwych występuje niższy poziom efektywności strategii niż w sytuacjach trudniejszych m ożna tłum aczyć sztywnością struktury i organizacji czynności, k tó ra unie­ możliwia dostosow anie ich przebiegu do w arunków sytuacyjnych - n a tym etapie rozwoju.

K onkludując dotychczasowe wywody m ożna stwierdzić, iż w okresie do rastan ia w zrasta różnicujący wpływ determ inanty sytuacyjnej n a efektyw­ ność intelektualną, a dzięki postępującem u rozwojowi psychicznemu zm iana ta prow adzi do zwiększenia adekw atności zachow ania młodzieży do w arunków sytuacyjnych. (Należy przypomnieć, że najsilniejszą dynam ikę wzrostow ą zaobserw ow ano w stosunku do szybkości przebiegu procesu rozwiązywania problem ów i stopnia w ykorzystania informacji). W świetle koncepcji odp o rn o ­ ści psychicznej i rezultatów badań wzrost efektywności strategii intelektual­ nych stosow anych przez młodzież w różnorodnych sytuacjach problem ow ych traktow ać m ożna jak o funkcję podnoszącego się poziom u organizacji czynno­ ści i wzrostu regulacyjnej wydolności psychiki, a w szczególności jak o efekt rozwoju i doskonalenia się m echanizm u poznawczej kontroli emocji. M echa­ nizm ten jest uważany za regulator odporności psychicznej ludzi (Tyszkowa 1986, 1989).

K ierując się przyjętymi kryteriam i efektywności m ożna było uporządkow ać strategie stosow ane przez młodzież na kontinuum poczynając od strategii optym alnych poprzez strategie korzystne, aż do strategii nieefektywnych. Strategie optym alne m ożna scharakteryzow ać jako cechujące się najwyższą skutecznością, zapewniające najszybsze rozwiązanie zadania, i to w ja k najmniejszej liczbie kroków i bez popełnienia błędów, a ponadto opierając się

na m inimalnej, lecz zarazem wystarczającej liczbie informacji, niezbędnych do optym alnego rozwiązania. N atom iast strategie korzystne m ożna określić jak o takie, które pozwalają rozwiązać problem, ale cechują się niższymi wartościam i przyjm owanym i przez poszczególne param etry efektywności. Trzeci typ strate­ gii nie prowadzi do rozw iązania problem u - są to strategie nieefektywne. Efektywność strategii okazała się być uw arunkow ana w znacznej mierze przez sytuację problem ową. Jednakże analiza wyników badań pozwala stwierdzić, że w określonej sytuacji problemowej możliwe jest niekiedy zastosow anie kilku strategii względnie równoważnych pod względem efektywności, lecz ch arak ­ teryzujących się odm iennymi stopniam i trudności. W przeprow adzonym eks­ perymencie za najtrudniejsze należy uznać strategie, dzięki którym osoba b ad an a uzyskiwała jednocześnie informacje pozytywne i negatywne, odnoszące się do dwóch cech: barw y pionka i jego lokalizacji. Stopień trudności strategii był jeszcze wyższy w sytuacji problemowej trudnej, gdyż wówczas osoba uzyskiwała niejednoznaczne informacje (pozytywne i negatywne) dotyczące wymienionych dwóch cech. Z efektywnością i trudnością strategii wiązała się jeszcze jedna jej cecha, a mianowicie ryzyko. Strategie zawierające duży stopień ryzyka często pozwalały rozwiązać problemy przy zachow aniu wysokich param etrów efektywności, tzn. szybko, w małej liczbie kroków , przy małej liczbie błędów lecz w oparciu o niepełne informacje. N atom iast strategie zaliczone do grupy asekuranckich umożliwiały rozwiązanie problem ów w spo­ sób długotrwały, w dużej liczbie kroków i przede wszystkim opierając się na liczbie informacji znacznie przekraczającej m inimalną, lecz wystarczającą do optym alnego rozwiązania. Strategia asekurancka wiąże się praw dopodobnie z nadm iernie rozbudow anym i i powtarzającym i się czynnościami kontrolnym i oraz z trudnościam i oceny pomysłów rozwiązań.

M łodsze dziewczęta i chłopcy stosunkow o rzadko stosowali strategie najefektywniejsze - związane z pełną orientacją w strukturze problem u w odróżnieniu od młodzieży starszej. Świadczy to o wyraźnym rozwojowym zróżnicow aniu strategii.

U dorastających narasta dążenie do uzyskania maksymalnej liczby infor­ m acji w procesie rozwiązywania problem ów oraz nasila się tendencja do zm inim alizowania ryzyka niepowodzenia. Zjawisko to jest praw dopodobnie przejawem odnoszenia wszelkich sygnałów niepow odzenia do form ujących się centralnych stru k tu r psychicznych jednostki (Ja), które - w początkowej fazie form ow ania - są szczególnie podatne na dezorganizujący wpływ informacji negatywnych, odnoszących się do własnej osoby (M. Tyszkowa 1986). W zwią­ zku z tym i zm ianam i rozwojowymi obserwujemy wspom niane wyżej tendencje, które jednakże nie ujawniają się u osób tzw. odpornych psychicznie. Ufor­ m ow any u tych osób poznawczy mechanizm kontroli emocji pozwala im na stosow anie wysoko efektywnych strategii intelektualnych, i to we wszystkich typach sytuacji problemowych. W świetle koncepcji odporności psychicznej

m ożna uznać, iż młodzież n a I etapie dorastania - jak o że nie m a jeszcze w pełni ukształtow anego i sprawnego m echanizm u kontroli emocji - jest szczególnie p o d atn a na dezorganizujący wpływ sygnałów trudności. Stąd zaznaczająca się dezorganizacja struktury problem u, wzrost liczby błędów w kolejnych krokach, niepełne wykorzystanie informacji i wydłużanie procesu rozwiązywania. Poziom rozwoju operacji umysłowych powoduje, że często informacje zw rotne nie są w ogóle odbierane przez jednostkę, nie służą form ułow aniu następnych decyzji co do kolejnych kroków w procesie roz­ wiązywania problem u.

Jednocześnie uwzględniając, że zasadniczą podstaw ą dla oceny własnej osoby na tym etapie dorastania są oceny zewnętrzne, zrozum iała staje się częstość stosow ania strategii błędnych lub ryzykanckich, które m ogą przynieść sukces naw et wtedy, gdy poziom rozw oju operacji umysłowych nie um ożliwia optym alnego rozw iązania problem u. W ydaje się, że rezultat (cel - odtworzenie wzoru) jest oderwany, czy niezależny od przebiegu czynności. Stąd powierz­ chow na analiza sytuacji problemowej staje się podstaw ą dla form ułow ania pomysłów rozwiązań, często bez odwoływania się do nadchodzących infor­ macji zwrotnych. W toku rozwiązywania problem ów trudnych przez młodzież będącą n a I etapie d o rastan ia szczególnie uwidacznia się niski poziom k ontroli procesu rozwiązywania. W świetle koncepcji odporności psychicznej stosow a­ nie strategii ryzykanckich m ożna także wyjaśnić niezdolnością m łodego człowieka do długotrwałego pozostaw ania w stanie wzmożonego napięcia emocjonalnego. Stąd też strategia ryzykancka lub błędna stają się sposobem „ucieczki” z sytuacji trudnej, k tó ra jest tru d n a dla podm iotu nie tylko poznawczo, ale i emocjonalnie. N atom iast strategie asekuranckie lub optym al­ ne stosow ane są przez młodzież wówczas, gdy osoba b a d an a m oże już kontrolow ać swe napięcie em ocjonalne dzięki mechanizmowi kontroli poznaw ­ czej. D opuszczalne jest także inne wyjaśnienie - przynajmniej dla niektórych dziewcząt i chłopców - odwołujące się do szczególnych właściwości układu nerwowego, których przejawem jest zdolność jednostki do wydajnej, efektyw­ nej pracy umysłowej przy utrzym ującym się wysokim napięciu emocjonalnym. W śród młodzieży stosującej strategie błędne i ryzykanckie praw dopodobnie m ożna byłoby wyodrębnić grupę osób, u których nie wzrasta napięcie em ocjonalne w wyniku pojawienia się sygnałów trudności, a jednocześnie ten niski poziom napięcia - uwarunkow any, tak ja k w powyższym przypadku, szczególnymi właściwościami układu nerwowego - nie sprzyja popraw ności funkcjonow ania, nie m obilizuje „aparatu psychicznego” do zbierania infor­ m acji i ich oceny, ja k też do kontroli rezultatów kolejnych decyzji z punktu widzenia efektu końcowego (rozwiązania problemu). W większości przypad­ ków młodzież z młodszej grupy wiekowej nie była w stanie kontrolow ać swego narastającego napięcia em ocjonalnego, które osiągało poziom uniem ożliwiają­ cy popraw ną analizę informacji dopływających do podm iotu. D opiero ufor­

m owanie mechanizm u odporności psychicznej zapewni młodzieży regulowanie poziom u napięcia psychicznego w taki sposób, aby był on optym alny dla jednostki w każdej sytuacji problemowej. T ak długo aż nie zostanie ufor­ m owany m echanizm poznawczej kontroli emocji młodzież w sytuacjach problem owych trudnych czy nietypowych stosuje strategie określane w litera­ turze jak o łatwe (zaliczono tu strategie błędne, asekuranckie, a nawet ryzykanc­ kie), (por. J. S. Brunner, J. J. G oodonow i G. A. Austin 1956, J. Kozielecki 1976).

Stosowanie strategii błędnej oraz asekuranckiej świadczy też o niezdolności do wykorzystyw ania w procesach myślowych informacji negatywnych. Stosun­ kowo rzadko młodzież n a I etapie d orastania stosowała strategię kom binacyj­ ną tzn. wykorzystywała oba typy informacji zwrotnych (pozytywne i negatyw­ ne). Tłumaczyć to należy praw dopodobnie specyfiką operacji umysłowych tego wieku (przeważnie jest to poziom operacji konkretnych lub początki kształ­ tow ania operacji formalnych), a także tym, że z informacjam i negatywnymi wiąże się wzrost napięcia emocjonalnego (ujemnego) zakłócającego procesy myślowe. Jako że młodzież na tym etapie rozwoju nie m a w pełni ukształ­ tow anego m echanizm u poznawczej kontroli emocji, zatem nie m a wewnętrz­ nych w arunków umożliwiających optym alne funkcjonowanie w różnorodnych w arunkach zewnętrznych.

B adania potwierdziły, że wraz z wiekiem młodzież staje się zdolna spostrzegać i analizować coraz większą liczbę cech, i coraz większym stopniu wykorzystywać zarów no informacje negatywne, jak i pozytywne. Oczywiście istotnym czynnikiem wpływającym na efektywność strategii intelektualnych jest - obok fazy rozwoju - stopień trudności sytuacji problemowej. Zm iany rozwojowe oddziaływ ania tego drugiego czynnika zostały już wcześniej przed­ stawione.

Zgodnie z powyższymi rozw ażaniam i m ożna przyjąć, iż przeważająca u młodzieży (a zwłaszcza w młodszej grupie wiekowej) tendencja, aby wybierać strategie przynoszące korzyści (informacje dodatnie) na każdym etapie ro z­ wiązywania problem u wiąże się z „zyskiem” psychicznym w postaci obniżania napięcia emocjonalnego aż do poziom u optymalnego dla funkcjonow ania jednostki. Zmniejszanie się liczby błędów oraz wzrastający stopień wykorzys­

tan ia informacji zwrotnych, zachodzące w toku dorastania, świadczy zatem z jednej strony o zachodzącym w toku rozwoju wzroście poziom u organizacji i spraw ności procesów umysłowych, a z drugiej strony o wzroście regulacyjnej funkcji psychiki poprzez wykształcenie i doskonalenie mechanizm u poznawczej kontroli emocji. N a podłożu tych zmian rozwojowych możliwa jest coraz pełniejsza analiza sytuacji problemowej i antycypacja skutków własnych decyzji i działań. M łodzież staje się więc zdolna w pełni wykorzystywać wszystkie informacje zwrotne, które utwierdzają ją co do obranego kierunku czy sposobu rozw iązania lub przyczyniają się do ich zmodyfikowania.

K onkludując, rozwój m echanizm u poznawczej kontroli emocji um ożliwia wykorzystywanie w procesie rozwiązywania problem u wszelkich typów infor­ macji, także negatywnych, a to wybitnie podnosi poziom efektywności funkc­ jono w an ia intelektualnego. Informacje zgodne z oczekiwaniami (dodatnie, konsonansow e) są interpretow ane jak o potwierdzające hipotezę. Inform acje oceniane jak o dodatnie obniżają w związku z tym napięcie emocjonalne, które początkow o przy podjęciu problem u wzrosło i w ten sposób przyczyniają się do pow stania wewnętrznych w arunków efektywnego funkcjonowania. N a to ­ m iast informacje negatywne wzm agają niepewność i prow adzą do wzrostu napięcia emocjonalnego - zatem wykorzystanie ich wymaga sprawnego mechanizm u poznawczej kontroli emocji. W przypadku takim możliwe jest asymilowanie informacji negatywnych.

Rozwój wspom nianego m echanizm u przebiega wraz z rozwojem poznaw ­ czym jednostki, stąd obserwujemy wyższy poziom efektywności strategii intelektualnych u młodzieży znajdującej się na II etapie dorastania. N a tym podłożu zrozum iały w pełni staje się rezultat badań, wskazujący na stopniowy w zrost adekwatności strategii do w arunków sytuacyjnych, zachodzący w toku dorastania. Zaobserw ow any u młodzieży rozwój efektywności strategii przeja­ wia się w pełniejszym wykorzystaniu informacji zwrotnych, łączy się ze zmniejszaniem liczby błędów i prow adzi do uform ow ania optym alnej struktury procesu rozw iązywania różnorodnych problem ów intelektualnych, choć nie zawsze współwystępuje wśród tych zmian skrócenie czasu trw ania procesu rozwiązywania.

Zgodnie z wcześniejszymi stwierdzeniami należy podkreślić, że wybór strategii rozw iązywania problem ów, a także jej cechy są uw arunkow ane przez rodzaj sytuacji problemowej, oraz przez doświadczenie i wiek badanych, a także przez poziom ich rozw oju poznawczego.

Z aprezentow ane tu skrótow o badania wydają się być zaledwie w prow adze­ niem w rozległą problem atykę rozw oju efektywności intelektualnej ludzi. Niemniej należy podkreślić, że zasadne okazało się odwołanie w wyjaśnieniu wyników b adań do koncepcji odporności psychicznej. Jednakże dla głębszego, szerszego zrozum ienia i poznania rozw oju m echanizm u sterującego efektyw­ nością intelektualną młodzieży wskazane byłoby uwzględnienie w dalszych badaniach związku z rozwojem osobowości.

BIBLIOGRAFIA

B r u n e r J. S ., G o o d n o w J. J., A u s t i n G. A. , 1958, A Study o f Thinking, New York, John Wiley

H u r l o c k E., 1985, Rozwój młodzieży, Warszawa, PW N

K i r k R. E., 1968, Experimental Design: Procedures fo r the Behavioral Sciences, Belmont California, Wadsworth

K o z i e l e c k i J., 1976, Czynności myślenia, w: T o m a s z e w s k i T. (red.) Psychologia, Warszawa, PWN

Ł a p i ń s k a R . , Ż e b r o w s k a M. , 1976, Wiek dorastania, w: Ż e b r o w s k a M. (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa, PW N

P i a g e t J., I n h e l d e r B., 1967, Operacje umysłowe i ich rozwój, w: Ô l é r o n P. , P i a g e t J., I n h e l d e r В., G r é c o Р., Inteligencja, Warszawa, PW N

P o r ę b s k a М . , 1982, Osobowość i je j kształtowanie się w dzieciństwie i młodości, Warszawa, WSiP T y s z k o w a М . , 1972, Problemy psychicznej odporności dzieci i młodzieży, Warszawa, Nasza

Księgarnia

- , 1986, Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych, Warszawa, PWN - , 1990, Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa, WSiP

- , 1990, Zdolność, osobowość i działalność uczniów, Warszawa, PW N

EFFECTIVENESS OF THE STRATEGY OF SOLVING INTELLECTUAL PROBLEMS - DEVELOPM ENT IN THE PERIOD OF ADOLESCENCE

S u m m a r y

The paper presents the results of an inquiry into strategies of solving intellectual problems adapted by adolescents. Particular attention has been paid to the developmental aspect of intellectual functioning and to the conditions of increasing effectiveness of the strategies of problem solving.

To verify the proposed hypotheses we carried out an experimental investigation on a group of 180 girls and boys divided into two age subgroups: one 11.1 - 14.6 and the other 14.7 - 17.11 years of age. The subjects were exposed to and asked to solve intellectual problems of different degree of difficulty, prepared by a group of psychologists. The following criteria of the effectiveness of the strategy of problem solving were asumed: the time of arriving at the solution, the structure of the process of finding the solution, the number of mistakes and the degree o f using the information given. Thus, the effectiveness of the problem solving strategy was treated as a multidimensional variable. The statistical method applied was the ANOVA analysis. The results of the investigation permitted determination o f specific features of developmental transformations of effectiveness of intellectual strategies adapted by adolescents in situations of different degree of difficulty. These results make a basis for predicting the development of the effectiveness of the intellectual strategies in the period of adolescence, which may be of particular importance for didactic purposes. According to the results, in the period of adolescence, the differentiating influence of the actual conditions on the effectiveness of intellectual functioning of young people increases, which, thanks to psychological development, leads to growing adequacy of behaviour to actual situations. In the light o f the obtained results, an increase in intellectual effectiveness can be treated as a function of the increasing level of development of the cognitive control of emotions.