A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA A RC H A EO LO G IC A 21, 1997
M a re k O lędzki
F IB U L E Z C M E N T A R Z Y S K A K U LT U R Y P R Z E W O R S K IE J W W Ó L C E D O M A N IO W S K IE J K O Ł O R A D O M IA
C m entarzysko kultury przeworskiej w W ólce D om aniow skiej, gm. Przytyk (stan . 6a) zostało całkow icie p rz e b a d a n e przez a u to ra niniejszej pracy w latach 1989-1991. N a obiekcie o d k ry to 108 ciałopalnych pochów ków jam ow ych i popielnicow ych (rys. 1, 2), z w yraźną przew agą tych pierw szych (99 : 9). N ek ro p o lia tw orzyła jeden zespół z o d d alo n ą od niej o kilkadziesiąt m etró w o sad ą (rys. 1), b ad a n ą rów nież w ykopaliskow o, ale - z pow odu
b ra k u funduszy - jedynie fragm entarycznie1.
Spośród odkrytych n a cm entarzysku zabytków szczególnie obfity i ty p o -logicznie najbardziej zróżnicowany zbiór stanow ią fibule. One też najdokładniej d a tu ją zarów no poszczególne groby, ja k i cały obiekt. Z aw ierają p o n a d to cenne inform acje dotyczące szczegółowej kwalifikacji kulturow ej stanow iska, odczytywanej poprzez analizę form alną konkretnych egzemplarzy; ujaw niającą zwykle ich pochodzenie z wszelkimi tego fa k tu im plikacjam i. Powyższe przesłanki upow ażniają - jak w olno sądzić — do osobnego, m onograficznego potraktow ania wzm iankow anej kategorii zabytków , tym bardziej, iż publikacja całości m ateriałów pochodzących z W ólki D om aniow skiej n a tra fia obecnie n a pow ażne trudności.
Ogółem z cm entarzyska pochodzi 29 fibul (całych i fragm entów ), nale-żących do 15 typów . Najliczniejsze (11 szt.), a zarazem najstarsze są zapinki odm iany M w edług J. K ostrzew skiego2, k tó re o d k ry to w 10 pochów kach; groby: 103, 34 (tabl. I, 11), 37 (tabl. I, 6), 38 (tabl. I, 10), 44 (tabl. I, 3),
' Osadę badali: d r L. W ojda i mgr L. Wiewióra (prace na stan. 9) oraz dr Z. Lechowicz (na stan. 6). D okum entacja i materiały z badań znajdują się w archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Radom iu.
J. K o s t r z e w s k i , Die ostgermanische Kultur der Spätlaténezeil, Leipzig-W ürzburg 1919, s. 36, rye. 23.
Rys. 1. Lokalizacja cmentarzyska w Wólce Domaniowskiej, gm. Przytyk
45 - dw a egzem plarze (tabl. I, 1, 2), 51 (tabl. I, 4), 84 (tabl. I, 8), 93 (tab l. I, 9) i 97 (tab l. 1, 12). Z ap in k i te, w ykonyw ane z żelaza, m a ją wygięty, drucikow aty kabłąk oraz krótką, najczęściej czterozwojową, sprężynkę z gó rn ą cięciwą. P ochew ka szpili jest albo pełna, albo ażu ro w a w postaci trapezow atej ram ki, bez w yjątku bard zo niska. D ro b n e różnice m iędzy poszczególnym i zapinkam i polegają także n a obecności lub b ra k u guzka n a k ab łąk u . N ie w ydaje się jed n ak , żeby te niewielkie odm ienności form alne m iały jakiekolw iek konsekw encje n atu ry chronologicznej4. Przeciw ko nim świadczy np. skład inw entarza grobu 45, zaw ierającego dwie różne zapinki typu M (tabl. I, 1, 2). A nalizę w ym ienionych fibul przeprow adziła o statn io T . D ą b ro w sk a, zdaniem której zapinki te stanow ią form ę przew odnią fazy A 2/A 3 i starszej części fazy A 3, przy czym n iektóre z nich m o g ą się jeszcze przeżyw ać d o k o ń ca fazy A 3; w ynika to m . in. z ich korelacji z fibulam i odm iany N 5.
D o grupy fibul z wygiętym kabłąkiem , czyli tzw. geschweifte, należy ta k -że zaliczyć dw a fragm entarycznie zachow ane egzem plarze znalezione luźno (tabl. I, 7, 5). O pierwszym z nich niewiele m o żn a pow iedzieć z p o w o d u n iekom pletnego stan u zachow ania. Egzem plarz ten, w ykonany z brązu ,
4 Por. T . D ą b r o w s k a , Wczesne fa z y kultury przeworskiej, Warszawa 1988, s. 35 i n., s. 46. 5 Tam że, s. 35 i n., s. 44, zestawienie 2.
I ' 21 • 2 2 • 6 • 11 • • 14 # 23 U 9 * 24 • V 15 13 • • 12 9 --- --- 1 ( *3 3 4 i% 68 69 e67# . *42 * . « 20 # 65 • 40 • • .3 2 64 6*з #35 62 6i 106 81 • 82 • *84 • 80 Ю7 79 .8 5 *3 * *4 Г10 29 37 ^ 49 56 ( 28 . 46 * • • % 25 « • 57# • 2 7 * * 44. ? 5^ • 26 i 45 0 5 30 43 54. 50* . W • 52 36 # 51 • • “ i --- ---' 78 108 * 77 *87 * “ 74 • 88 104 • 89 # *91 .1 0 5 9 0 e9 ? • 73 *103 e * 94 *95 93 • • • % 97 . 9* • 2 100 2? J01 *102
T a b l i c a I Wólka Domaniowska, stan. 6a
- grób 45; 3 - grób 44; 4 - grób 51; 5, 7 - znaleziska luźne; 6 - grób 37; 8 - grób 84; 9 - grób 93; 10 - grób 38; 11 - grób 34; 12 - grób 97; 1 3 -grób 57; 14 - grób 106
charakteryzuje się silnie wygiętym drucikow atym kabłąkicm i kró tk ą sprężynką, k tó ra n ajpraw dopodobniej p o siadała pierw otnie g ó rn ą cięciwę (tabl. I, 7). W ym ienione cechy sugerują zaliczenie om aw ianej fibuli d o o d m iany M , z ty m , iż - ja k wcześniej zasygnalizow ano - przew orskie za p in k i tej odm iany zawsze w ykonyw ano z żelaza, z brązu n ato m iast w ytw arzano je n a terenach zachodniogerm ańskich i celtyckich6. Nie jest więc w ykluczone, że okaz ten wywodzi się właśnie z któregoś z w ym ienionych obszarów . D ru g a z zapinek (tabl. I, 5), rów nież brązow a, d o starcza - m im o uszkodzeń - bardziej czytelnego o brazu konstrukcji. F ib u la m a drucikow aty, silnie wygięty kab łąk ozdobiony picrścicniow atym guzkiem . Z akończenie k ab łąk a (tzw. główka) zostało rozklepane w taki sposób, że uzyskało form ę niewielkiej płytki oporow ej dla sprężynki. Sprężynka po siad a gó rn ą cięciwę przy-trzym yw aną przez haczyk. K o n stru k c ja i form a okazu pozw alają uznać go za w a rian t odm iany O według J. K ostrzew skiego7; postać „k lasy czn ą” odm iany O w yróżnia bowiem dolne um ieszczenie cięciwy. W zespołach k u ltu ry przew orskiej od m ian a O, p o trak to w a n a ja k o całość, d a to w a n a jest na schyłek fazy A 3 m łodszego okresu przedrzym skiego8.
D eryw atem odm iany O jest interesująca fibula brązow a o d k ry ta w grobie 57 (tabl. I, 13); m a o n a w ysoko wygięty taśm ow aty kab łąk , płytkę o p o ro w ą d la sprężynki o raz ozd o b n ą, ażurow ą pochew kę n a szpilę. N a przejściu kabłąka w klinow atą nóżkę znajduje się dyskoidalny guzek. Cięciwa sprężynki, pozostająca w górnym położeniu, przytrzym yw ana jest przez m ały, taśm ow aty haczyk. D otychczas najwięcej uwagi poświęciła tego rodzaju zapinkom K . M otyková-Š neidrová, k tó ra w yodrębniła je w oddzielną grupę, określając zarazem jej chronologię9. Z ustaleń au to rk i w ynika, że ich k o leb k ą są m ark o m a ń sk ie Czechy, skąd pochodzi zdecydow ana większość znalezisk (10 egzem plarzy). Z terenów przew orskich (razem z egzem plarzem z W ólki D om aniow skiej) znane są cztery takie zapinki; p o n a d to je d n ą o d k ry to n a obszarze k u ltu ry oksyw skiej10. W przedstaw ionym obrazie rozprzestrzenienia w yraźnie zaznacza się kierunek w iodący z p o łu d n ia na północ. K . M oty- k o vá-Š neidrová um ieszcza om aw iane fibule w w yróżnionym przez siebie
6 K o s t r z e w s k i , D ie ostgermanische Kultur..., s. 36 i n. 7 Tamže, s. 39, ryc. 25.
* D ą b r o w s k a , Wczesne fa zy ..., s. 46.
9 K. M o t y k o v á - Š n e i d r o v á , Zur Chronologie der ältesten römischen Kaiserzeit in Böhmen, „Berliner Jahrbuch für Vor- und Frühgeschichte” 1965, t. 5, s. 111, tabl. 27 : 9, 10; 40 : 13.
10 Znaleziska tych fibul z ziem polskich rejestruje J. W ie 1 o w i e j s k i, K on takty Noricum
i Pannonii z ludami północnymi, W roclaw 1970, s. 40; do podanych przez niego przykładów
należy dołączyć zapinkę z G ledzianówka, grób 51/1934 (E. K a s z e w s k a , C m entarzysko
kultury przew o rsk iej iv Gledzianówku (st. 1 ), woj. płockie, „Prace i M ateriały M uzeum
Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 1977, Ser. archeologiczna, t. 24, s. 83, 123, tabl. XXXVI, 1).
pierw szym odcinku (I) fazy B, w C zechach11, co n a gruncie k u ltu ry p rz ew o r-skiej o d p o w iad a słabo uchw ytnem u, przejściowem u stadium A 3/B ,12. W arto tak że w spom nieć o relacjach m iędzy form am i ak tu aln ie rozpatryw anym i, a nieco od nich m łodszym i, zapinkam i typu A .67, stanow iącym i podstaw ow y w yznacznik absolutnego d ato w a n ia początków okresu rzym skiego w E u ro p ie środkow ej i północnej. W aspekcie typologicznym pierw sze z w ym ienionych są pro to ty p am i d ru g ic h 13, n ato m iast w znaczeniu chronologicznym o b a typy fo rm u ją dw a różne, choć częściowo zazębiające się, horyzonty czasowe. C zytelnych przykładów tego zjaw iska dostarczają inw entarze grobów grupy D o b ŕic h o v -P ič h o ra14.
W sp o m n ian y ty p A .67 je st tak że re p rezen to w an y n a cm en tarzy sk u w W ólce D om aniow skiej. Z grobu 106 pochodzi jeden, w całości zachow any, brązow y okaz tego typu (tabl. I, 14) o raz głów ka i okruchy pochew ki drugiego. Egzem plarz dobrze zachow any odznacza się pokaźnym i rozm iaram i (n P- Jeg ° długość wynosi 11 cm ) i starannym w ykonaniem . C harak tery zu je go ażurow a pochew ka n a szpilę o raz duża, o b ła głów ka zespolona z p ły tk ą oporow ą dla sprężynki. Cięciwę sprężynki przytrzym uje trójkątnie rozszerzony, płaski haczyk. K a b łą k fibuli za o p atrzo n o w średniej wielkości talcrzykow aty grzebyk, a zakończenie nóżki w niewielki guzek w kształcie spłaszczonej kuli. Z a p in k a nosi p o n a d to ślady reperacji w idoczne n a jednym z ram ion sprężynki (miejsce reperacji oznaczono na rysunku strzałką). Zniszczeniu (o dłam aniu) uległ skrajny zwój sprężynki, w zw iązku z czym w yw iercono o tw orek w płytce oporow ej, um ieszczając w nim koniec złam anego d ru tu , przez co go skutecznie unieruchom iono. W konsekw encji sprężynka m ogła funkcjonow ać nadal. Żeby d o d atk o w o wzm ocnić całość konstrukcji, w p ro -w adzono -w sprężynkę żelazną ośkę, rozklepując ją n a zakończeniach.
F ib u le A .67 oraz p o chodne od nich form y A .68 (o których pow iem y niżej) określane są wspólnym m ianem wczesnych zapinek silnie profilow anych i stały się przedm iotem szczególnego za in tereso w an ia wielu a u to ró w 15,
11 D aty absolutne dla tego odcinka czasu (10/9 r. p.n.e. — 6 r. n.e.) są określone przez wyda-rzenia historyczne; pierwsza to przybycie M arkom anów do Czech, druga — zawarcie pokoju przez M arboda z Rzymianami ( M o t y k o v á - Š n e i d r o v á , Zur Chronologie..., s. 169, 172).
12 K. G o d ł o w s k i , Przemiany kulturowe i osadnicze >v południowej i środkowej Polsce IV młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wroclaw 1985, s. 41.
13 G- K o s s a c k , Frühe römische Fibeln aus dem Alpenvorland und ihre Bedeutung fü r die germanischen Kulturverhältnisse, [w:] Aus Bayerns Frühzeit, M ünchen 1962, s. 131; W i e l o - w i e j s k i , Kontakty..., s. 40.
14 K o s s a c k , Frühe römische Fibeln..., s. 133; tam też starsza literatura.
15 H. P r e i d e l, Die absolute Chronologie der germanischen Fibeln der frührömischen Kaiserzeit, „M annus” 1928, Bd. 20, s. 93; H. J. H u n d t , Ein Urnengrab von Kemnitz, Kr. Postdam-Land, und ein E xkurs über die reich profilierten kaiserzeitlichen Fibeln, „Schriften der Sektion für Vor- und Frühgeschichte” 1964, Bd. 16, s. 173 i n.; T. L i a n a , Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, „W iadom ości Archeologiczne” 1970, t. 35, s. 441 i п.; I. P e š k a ŕ , Fibeln aus der römischen Kaiserzeit in Mähren, Praha 1972, s. 78 i n.
M arek Olędzki
w tym zw łaszcza G. K ossacka, któ ry poświęcił im osobne o p ra co w an ie16. B adacz ten wywodzi egzem plarze typu A.67 z prow incji n ad d u n ajsk ich (N oricum i P annonii), skąd następnie, w postaci im p o rtu , napływ ały na tereny północne. Przy czym, ich głów na m asa trafiła na w schodnie obszary środkow oeuropejskiego Barbaricum, podczas gdy do za chodnich - d o tarły tylko pojedyncze okazy.
N ajw iększa k o ncentracja znalezisk została o d n o to w an a n a tery to riu m m arko m ań sk ich Czech, gdzie za rejestro w an o 17 ich około 50. O koliczność ta dała podstaw ę stw ierdzeniu B. S vobody18, iż m ark o m a ń sk ie Czechy nic tylko odgryw ały rolę d y stry b u to ra om aw ianych zapinek, ale także stanow iły miejsce ich produkcji. D la p oparcia swojej tezy a u to r odw ołuje się do niewielkich, ale istotnych różnic form alnych między okazam i prow incjonal- norzym skim i a ich odpow iednikam i z K otliny Czeskiej. O dm ienności te polegają na nieco innym ukształtow aniu główki; typy prow incjonalnorzym skie m ają główkę bardziej płaską, zaś m arkom ańskie, ja k to trafnie określa a u to r - w orkow atą. Przyjm ując te ustalenia należy odn o to w ać, iż fo rm a główki fibul A.67 z W ólki D om aniow skiej w skazyw ałaby na prow eniencję m ark o m a ń sk ą .
W ujęciu chronologii relatywnej rozpatryw ane zapinki należą do przew od-nich form drugiego odcinka (II) fazy B, w C zechach (lata oko ło 6-1 9 n.e.), któ reg o odpow iednikiem w periodyzacji kultury przew orskiej jest podfaza B,a. D ato w an ie bezwzględne fibul A.67 w ynika z ich obecności w osiedlach rzym skich (głównie obozach w ojskow ych), spośród któ ry ch najlepszego spektrum dostarczyło baw arskie K em pten (dawniej C am b o d u n u m ), gdzie om aw iane fibule znalazły się w pierwszej warstwie osadniczej, której terminus
a d quem stanow i 23 r. n.e.19 N ajstarsze znaleziska, d ato w an e m niej więcej
n a przełom er, pochodzą z O berhausen i M agdalensbergu20.
N astępnym przykładem form silnie profilow anych, typologicznie bardziej rozw iniętym od poprzednio om ów ionych, jest brązow a fibula typu A.68, o d k ry ta w grobie 12 (tabl. II, 1). N iestety, jest źle zachow ana, głów nie n a skutek przepalenia. Z apinka jest całkowicie pozbaw iona m echanizm u sprężynki; pozostał jedynie haczyk do przytrzym yw ania cięciwy i o d k ształco n a płytka oporow a. Częściowo o d łam an a jest także pochew ka n a szpilę, k tó ra , ja k m o żn a się zorientow ać, m iała pierw otnie dwa koliste otw orki. S tosunkow o najlepiej zachow ał się kabłąk o charakterystycznej dla fibul A.68 spłaszczonej, rom boidalnej główce. G. K ossack wywodzi okazy typu A.68 z N oricum , gdzie, jego zdaniem , doszło do przekształcenia się typu A.67 w jego deryw at
16 K o s s a c k , Frühe römische Fibeln..., s. 125-137. 17 W i e l o w i e j s k i , K ontakty..., s. 40, tab. V.
B. S v o b o d a , Čechy a ŕimské Imperium, Praha 1948, s. 50 i n. ” K o s s a c k , Frühe römische Fibeln..., s. 126.
ty p A .68. T ra n sfo rm acja ta m iała n astąpić w późnych latach p a n o w a -nia T y b eriu sza21. D ato w an ie bezwzględne zapinek A .68 m a rów nie solidne podstaw y ja k chron o lo g ia form A .67. W K em pten w ystąpiły w drugiej i trzeciej w arstw ie osadniczej, któ ry ch dato w an ie obejm uje okres od p o c zątk ó w p an o w an ia K la u d iu sz a d o czasów w szesnoflaw ijskich. N a o b -szarze kultury przew orskiej zapinki te stanow ią form ę przew odnią pod- fazy B )b, p rzy czym n a jm ło d sz e eg zem p larze p rz eży w a ją się jeszcze w podfazie Blc22. O tym , że w tej ostatniej należą do rzadkości świadczy p ośrednio znikom a liczba przypadków korelacji z fibulam i trąb k o w aty m i odm iany 1 według T. L iany23.
E gzem plarze typu A .68 są często sp o ty k an e za ró w n o w rzym skich prow incjach naddu n ajsk ich , jak i na terenach niem al całego śro d k o w o europejskiego Barbaricum (rys. 3). Pewien w yjątek stanow ią tu tylko o b -szary G erm anów reńsko-w ezerskich, gdzie nie m a tego rodzaju znalezisk. Szczególnie nato m iast obficie w ystępują w obrębie k u ltu ry przew orskiej i w ielbarskiej. T a sytuacja, zwłaszcza odnośnie d o k u ltu ry przew orskiej, skłoniła T. Lianę d o sform ułow ania tezy o miejscowej produkcji fibul A .682'. D o datkow ym argum entem , który o tym świadczy, są - zdaniem a u to rk i - duże różnice w ukształtow aniu poszczególnych okazów typu A.68 z naszych ziem (T. L iana m ówi głównie o kulturze przew orskiej, będącej zasadniczym tem atem jej rozpraw y). T ru d n o jest się zgodzić z tym argum entem , fibule A.68 bowiem zdają się być p roduktem bardziej sta n -dardow ym niż wiele innych typów zapinek, w ytw arzanych na ziem iach polskich. P oza tym , znacznie ważniejsze kryterium w om aw ianej kwestii stanow i rezultat p o rów nania egzem plarzy A.68 z terenów rzym skich z ich odpow iednikam i z obszaru Barbaricum. W istocie, zapinki z prow incji (oraz będących pod ich wpływem terenów m arkom ań sk o -k w ad zk ich ) w yró-żnia szereg cech im tylko właściwych. N a przykład ich pochew ka na szpilę byw a częściej p ro sto k ą tn a niż trapezow ata, głów ka jest bardziej plaska i zarazem silniej na końcu rozszerzona, a p o n a d to m a o n a zwykle p rze-krój w ielokątny (jest bowiem facetow ana), podczas gdy główki okazów spotykanych na północy m a ją przekrój regularnie półkolisty. W ym ow a przytoczonych faktów w ydaje się dość jednoznaczna, aczkolw iek ostatecz-nej odpow iedzi na pytanie, czy w ystępujące na naszych ziem iach fibule A.68 są p ro d u k tem m iejscowym , czy też stanow ią im port, będzie m o żn a udzielić d opiero p o przeprow adzeniu szeroko zakrojonych i kom p araty w - nych b ad ań m etalograficznych. Poniew aż je d n a k n o ry c k o -p an n o ń sk a gene-za om aw ianych fibul jest niew ątpliw a, to trzeba przyjąć, że n a sam ym
21 Tamże, s. 130 i n.
22 G o d ł o w s k i , Przemiany..., s. 41 i n. 23 L i a n a , Chronologia..., zestawienia II i IV. 24 Tamże, s. 441.
Rys. 3. Rozprzestrzenienie fibul typu A. 68 (Uwaga: większość znalezisk z Noricum i Pannonii znajduje się poza zasięgiem mapy - patrz: A l m g r e n , Studien..., m apa 1; P a t e k ,
Verb-reitung..., s. 283, mapa)
p o cz ątk u pojaw ienia się form A.68 w prow incjach jak aś ich część m usiała być w y e k sp o rto w an a n a p ó łn o c, d o starc zając tym sam ym niezbędnych w zorów do n aśladow ania tam tejszym p ro d u c en to m 2S.
2> Dotyczy to zapewne w ariantów pośrednich - A.67/68 z prostokątnym i otworkami w pochewce, a także najprawdopodobniej wczesnych typów A.68, których ażur w pochewce utw orzony jest przez kilka otw orków prostokątnych i jeden kolisty. Świadomie pom ijam tu, sugerowaną w literaturze (O. A l m g r e n , Studien über nordeuropäischen Fibelformen, Leipzig 1923, s. 36; W i e l o w i e j s k i , Kontakty..., s. 41), kwestię podziału fibul typu A.68 na okazy starsze z trzem a dziurkami w pochewce i młodsze - z dwiema. Powyższe ujęcie jest rezultatem wyłącznego przyjęcia kryteriów ewolucyjno-typologicznych i nie znajduje dotychczas oparcia w analizie chronologicznej.
Interesujący jest także fak t, że okres w ystępow ania zapinek ty p u A .68 n a obszarze Barbaricum nie jest bynajm niej dłuższy od okresu ich w y-stęp o w a n ia w prow incjach. M o ż n a naw et zaryzykow ać stw ierdzenie, iż zapinki A.68 rozwijały się dłużej n a terenach rzym skich, k tó ry to w niosek po p iera okoliczność, że właśnie tam doczekały się one swej typologicznej ko ntynuacji w postaci dwuczęściowej form y z pełną pochew ką, czyli typu A .69. T yp ten bardzo rz ad k o pojaw ia się w Barbaricum, n ato m iast licznie w ystępuje n a terytorium rzym skim , zwłaszcza w obozach w ojskow ych (np. w K em p ten zarejestrow ano go w czw artej w arstw ie osadniczej, tj. p o 80 r.).
W grob ach 22 (tabl. II, 2) i 66 (tabl. II, 3) o d k ry to zapinki trą b - kow ate, określane ja k o o d m ian a 1 według T . L iany26. O ba okazy w y k o -n a-n o z żelaza, co jest cechą typow ą tej odm ia-ny. Z api-nki w yróż-niają się m asyw nym i i stosunkow o m ało forem nym i głów kam i, k tó re w partii n a j-większego rozszerzenia p osiadają d o o k o ln y żłobek. Identyczny znajduje się także n a obw odzie grzebyków um ieszczonych n a przejściu k a b łą k a w nóżkę. Owe row ki, jak p o kazują analogie, były pierw otnie ow inięte srebrnym drucikiem 27. C echą ch arakterystyczną każdej z zapinek jest p o -n a d to w ydłużo-na -nóżka, zakończo-na guzkiem , o ra z -niska, trap e zo w a ta p o ch e w k a n a szpilę. F ib u le trą b k o w a te o d m ian y 1, będące typow ym , lokalnym p ro d u k tem przew orskim , stanow ią jeden z głów nych w yznacz-ników podfazy B lc28.
K o lejn ą form ą, w po rząd k u chronologicznym , jest fragm ent brązow ej fibuli oczkow atej z g robu 54 (tabl. II, 8). Z zapinki zachow ała się jedynie nóżka, której pow ierzchnię o zdabia p a ra w ystem plow anych, podw ójnych kółek („ o c z e k ” ). P om im o fragm en tary czn eg o stan u za ch o w a n ia o k az u , m ożliw e jest ustalenie jego typu. F a k t um ieszczenia oczek n a nóżce pozw ala n a zaliczenie zapinki d o egzem plarzy oczkow atych tzw. serii pruskiej29. F ibule tej serii, choć dość liczne na obszarze kultury przew orskiej, w ystępują przede wszystkim na terenach w ielbarskich, gdzie k o n ce n tru ją się głównie nad d o ln ą W isłą. Przyjm uje się, że n a obszarach obu w ym ienionych k u ltu r są zabytkam i przew odnim i dla podfazy B2a, chociaż o d n o to w an o także sporadyczne przypadki ich przeżyw ania się w okresach późniejszych30.
26 L i a n a , Chronologia..., s. 442 i n.
Zjawisko to występuje przede wszystkim u typologicznie bardziej rozwiniętych fibul trąbkow atych odm iany 2 - np. M . O l ę d z k i , G. T e s k e , Nowe m ateriały kultury przew orskiej z cm entarzyska n> m iejscowości K u n a , woj. kaliskie, „W iadomości Archeologiczne” 1983, t. 48, s. 85; tam starsza literatura.
28 G o d ł o w s k i , Przem iany... s. 41.
A l m g r e n , Studien..., s. 29—32, tabl. III, 57—61; R. J a m k a , Fibule typu oczkow atego
w Europie środkow ej ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich, „M ateriały Starożytne”
1964, t. 10, s. 62-71.
R. W o ł ą g i e w i c z , Zagadnienie stylu wczesnorzymskiego w kulturze wielbarskiej, Studia Archaeologica Pomeranica, Koszalin 1974, s. 134; K . G o d ł o w s k i , M ateriały do poznania
Nieco m łodsze od nich są fibule kapturkow e typu A .38-39, reprezentow ane n a cm entarzysku przez dw a egzem plarze. Pierwszy z nich, względnie d obrze zachow any, pochodzi z grobu 40 (tabl. Ił, 4), dru g i - całkiem zniszczony (stopiony) - znaleziono w grobie 33 (tabl. II, 5). O kaz lepiej zachow any d o starc za p rzykładu „klasycznego” rozw iązania k o n stru k cy jn eg o 31, tj. nie p o siad a żadnych „od ch y leń ” w ariantow ych, k tó re w obrębie form typu A .38-39 trafiają się n ad e r często, zwłaszcza n a w schodnich obszarach kultury przew orskiej32. Z ap in k a jest wieloczęściowa (tabl. II, 4), złożona z korp u su i m echanizm u sprężynki, połączonych ze sobą dzięki um ieszczeniu cięciwy w rurkow atej osłonie oraz zagięciu k apturków na oba końce sprężynki. M im o częściowego nad to p ien ia, pow ierzchnia k a b łą k a zachow ała ślad o rn am en tu w postaci rytych linii przykrawędnych oraz wykonanej tą sam ą techniką figury V-kształtncj, zakończonej m ałym kółeczkiem („oczkiem ”). O drugim , zniszczo-nym , okazie z g ro b u 33 niewiele m o żn a powiedzieć, p o za tym , że przed stopieniem prezentow ał on zapew ne ta k ą sam ą form ę i k o n stru k cję ja k egzemplarz omówiony wyżej. Fibule typu A .38-39 są szeroko rozprzestrzenione (rys. 4) w granicach środkow oeuropejskiego Barbaricum, nic są zaś spotykane n a terytoriach rzymskich33. Najobficiej występują w wiclbarskim kręgu k u ltu ro -w ym 34; -w następnej kolejności, pod -względem zanoto-w anych odkryć, znajduje się k ultura przeworska; sporej liczby znalezisk dostarczyły także wyspy duńskie. T ra fiają się rów nież na terenach należących d o zachodnich G erm an ó w , ale w dużym rozproszeniu i w postaci form lokalnych35. W obrębie k u ltu ry przeworskiej koncentrują się głównie n a M azowszu, skąd znane są ich m iejsco-we odm iany, w tym często sp o ty k an a od m ian a z otw orkiem w k a b łą k u 36. A naliza zespołów zw artych w ykazuje, że typ A .38-39 pojaw ia się w kulturze przeworskiej u schyłku podfazy B^, stając się zabytkiem przewodnim w rozwi-niętym stadium fazy B2 tej k u ltu ry ( = podfaza B2b).
kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”
1977, t. 4, s. 12; A. N i e w ę g ł o w s k i , M azow sze na przełom ie er. Przem iany społecz-no-demograficzne i gospodarcze, Wrocław 1972, s. 26; T. D ą b r o w s k a , A. P o z a r z y c - k a - U r b a ń s k a , W yniki badań na cmentarzysku kultury przew orskiej w Kam ieńczyku, woj.
O strołęka, „Spraw ozdania Archeologiczne” 1978, t. 30, s. 165.
31 A l m g r e n , Studien... s. 17 i n., tabl. II, 38, 39.
32 M . O l ę d z k i , Uwagi o niektórych odmianach fib u l kapturkowych serii wschodniej, ja k o przyc zy n ek do p roblem atyki kw alifikacji kulturowej wschodnich obszarów kultury przew orskiej, „Przegląd Archeologiczny” 1992, t. 40, s. 52 i n.
33 R. v. U s i a r , W estgermanische Bodenfunde des ersten bis dritten Jahrhunderts nach
Christus aus M ittel- und Westdeutschland,„Germanische Denkm äler der Frühzeit” 1938, Bd. 3,
s. 103, rys. 4.
34 Poza właściwą kulturą wielbarską m am tu także na myśli grupę gustowską i skupienie pyrzyckie, tj. grupy kulturowe, które znajdowały się pod przemożnym wpływem stylistyki wielbarskiej.
35 O l ę d z k i , Uwagi..., s. 51 i n.
Rys. 4. Rozprzestrzenienie fibul typu A. 38-39 włącznie ze wszystkimi odmianami i wariantami
M niej więcej na ten sam okres przy p ad ają dwie, odk ry te w W ólce D om aniow skiej, fibule żelazne grupy V według O. A lm grena. Pierw sza, znaleziona w grobie 33 (tabl. II, 6), jest przykładem tzw. typu leonow skiego37, stanow iącego rodzim y, przew orski w arian t zapinek serii 11 grupy V. F ib u la m a taśm ow aty k ab łąk przechodzący w p łytow atą główkę, której g ó rn ą kraw ędź uform ow ano w taki sposób, że tworzy osłonę na cięciwę (analogicznie jak u zapinek kapturkow ych). P rostokątna pochewka na szpilę jest stosunkow o w ysoka. Z apinki leonow skie spo ty k a się głównie w zachodniej części k u ltu ry przew orskiej38, zaś w partii wschodniej (zawiślańskiej) - tej ku ltu ry są niem al w ogóle nieobecne39. K . G odłow ski, któ ry przeanalizow ał w szystkie
37 R. J a m к a, M ateriały kultury przew orskiej z Leonowa, stanowisko II, pow . Ł ódź, „Prace Archeologiczne” 1963, t. 5, s. 70 i n.
38 G o d ł o w s k i , M ateriały..., s. 22 i n.; R. K e n k , Studien zum Beginn der jüngeren
römischen Kaiserzeit in der Przeworsk-Kultur, „Bericht der Römisch-Germanischen Kom m ission”
1977, Bd. 58, s. 437, rys. 39.
35 Jedynego przykładu dostarcza znalezisko z Opoki, grób 88 - E. S z a r e k - W a s z - k o w s к a, Cm entarzysko kultury przew orskiej *> m iejscowości Opoka, pow. Puławy, „Studia i M ateriały Lubelskie” 1971, t. 5, s. 107, tabl. 43, 5.
znane dotychczasow e zespoły z egzem plarzam i typu L eonów , u stala ich chronologię n a rozw iniętą fazę B240.
D ru g a fibula grupy V należy d o typu A. 148; o d k ry to ją w bogatym pochów ku w yposażonym w bro ń (grób 50)41. Z apinkę (tabl. II, 9) c h a -rakteryzuje wąski, m asyw ny kab łąk , górna cięciwa p rzytrzym yw ana przez haczyk i niew ysoka, trap ezo w ata pochew ka na szpilę. O kazy typu A. 148 zaliczane są do form o szerokim , interregionalnym zasięgu. W kulturze przew orskiej p ojaw iają się u schyłku podfazy B2a i trw a ją przez całą podfazę B2b42.
F o rm ą typologicznie m łodszą jest zap in k a z g robu 40 (tabl. II, 7), należąca d o grupy okazów tzw. pochodnych od silnie p rofilow anych43. Swoim kształtem fibula przypom ina późne egzem plarze trąb k o w ate, ale m a zarazem szereg cech św iadczących o bardziej zaaw ansow anym rozw oju typologicznym , np. spłaszczoną od spodu głów kę czy b ard zo w ysoką pochew kę n a szpilę. Zapinki', pochodne od silnie profilow anych stanow ią liczną i wewnętrznie zróżnicow aną grupę na obszarach Barbaricum i rzymskich prow incji naddunajskich44. D o częstych znalezisk należą zwłaszcza w kulturze przew orskiej, w ystępując przew ażnie w jej wschodniej strefie45. Szeroki jest także zakres chronologiczny om am ianych egzem plarzy, gdyż obejm uje on okres od podfazy B2b d o starszej części fazy C, włącznie; w tym większość m ateriałów p rzypada na fazę B2/C ,46. N asz egzem plarz, ze względu n a jego korelację z typem A .38-39, m a zapew ne stosunkow o wczesną chronologię, k tó ra najpraw dopodobniej nie w ykracza poza koniec rozw iniętej fazy B247.
W grobie 75 (tabl. II, 10) znaleziono niew ielką zapinkę żelazną, nie m ającą bezpośredniego odpow iednika w typologii O. A lm grena, ale generalnie najbliższą okazom grupy V wymienionego podziału. F ibula posiada taśm ow aty,
40 G o d ł o w s k i , M ateriały..., s. 22 i n.; t e n ż e , P rzem iany..., s. 52 i n.
41 G rób zawiera! m. in.: grot włóczni, grot oszczepu, nóż, nożyce i większą liczbę naczyń. 4i K . G o d ł o w s k i , Północni barbarzyńcy i wojny m arkom ańskie w św ietle archeologii, „Scripta A rchaeologica” 1982, t. 2, s. 62, 64.
43 L i a n a , Chronologia..., s. 444.
44 Tamże, s. 444 i п.; E. v. P a t e k , Verbreitung und Herkunft der römischen Fibelypen von Pannonien, „Dissertationes Pannonicae II” 1942, Bd. 19, s. 94; M . L a m i o v á - S c h m i e d - l o v á , Spony z doby rim skej na Slovensku, „Študijné zvesti A Ú SAV” 1961, t. 5, s. 15 i n.; P e š k a ŕ , Fibeln..., s. 79 i n.; A. K. A m b r ó z , Fibuly juga jevropejskoj časti S S S R II v. d.n.e. - IV v. n.e., M oskva 1966, s. 38.
45 T. D ą b r o w s k a , Wschodnia granica kultury przew orskiej w późn ym okresie lateńskim
i wczesnym okresie wpływów rzym skich, „M ateriały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 1973,
t. 2, s. 156.
46 L i a n a , Chronologia..., s. 444; G o d ł o w s k i , Północni barbarzyńcy..., s. 64, rys. 5, 4. 4' Fibule typu A. 38-39 nie bywają młodsze od rozwiniętej fazy B2. W późniejszym okresie, tj. w fazie Вг/С ,, okazy te zostają zastąpione przez ich deryw at - typ A. 41, przy czym przekształcenie się typu A .38-39 w typ A.41 nastąpiło raczej pod koniec fazy B2 niż na początku fazy B2/C, (szerzej na ten tem at patrz: O l ę d z k i , Uwagi..., s. 59 i n., 62 i n.).
esow ato wygięty k ab łąk , przechodzący bezpośrednio w m asyw ny cylinder, okryw ający m echanizm sprężynki. Pochew ka n a szpilę jest dość w ysoka, p ro sto k ą tn a . N a podstaw ie analogii m o żn a stwierdzić, iż o p isan a fo rm a jest lokalnym w ytw orem w arsztatów przew orskich, ograniczonym d o stosunkow o w ąskiego tery to riu m , k tó re stanow i K ielecczyzna i południow o-zachodnie M azow sze o ra z przyległe d o nich rejony śro d k o w o p o lsk ie48. U stalen ie chronologii ro zpatryw anych zapinek nastręcza niejakie trudności, poniew aż ak tu aln ie nie notuje się ich korelacji z dobrym i dato w n ik am i (tj. fibulam i). C echy typologiczne okazów (cylinder i w ysoka pochew ka) o raz ceram iczny k o n tek st zabytkow y, w jak im w ystąpiły, w skazują n a fazę B2/C ,, choć nie jest w ykluczone, że pojawiły się ju ż w m łodszym stadium fazy B2. Z a ta k ą ew entualnością przem aw iają m. in. podobieństw a k o n strukcyjne i form alne d o innych zapinek w ystępujących w tym sam ym regionie, np. fibul odm iany A .41b z analogicznie uform ow anym cylindrem 49, lub jeszcze bardziej p o d o b -nych form z p ły tk ą przy główce50. C hro n o lo g ia tych egzem plarzy (zwłaszcza o dm iany A .41b) obejm uje bowiem nie tylko fazę B2/C ,, ale rów nież schyłek fazy B2. N a koniec w arto dodać, iż om ów ione fibule znajdują się w grupie elementów będących wyróżnikiem odrębności obszarów wschodnioprzeworskich w fazie B2/C |, tj. w okresie, kiedy k u ltu ra przew orska traci w iększość swych w schodnich terytoriów na rzecz kultury w ielbarskiej. Indyw idualny rys kulturow y, ja k i znam ionow ał te tery to ria w fazie B2, utrzym uje się wówczas na obszarach położonych w ew nątrz łuku W isły51, czyli tam , gdzie koncentrują się interesujące nas zapinki.
C m entarzysko dostarczyło także interesującej fibuli brązow ej, stanow iącej im port prow incjonainorzym ski (tabl. II, 11). Jej znaczenie umniejsza, niestety, ia k t, iż zabytek jest znaleziskiem luźnym . Z ap in k a należy d o płytow ych okazów em aliow anych grupy A według S. T h o m a s52, tj. okrągłych, o k o n -centrycznym układzie pól w ypełnionych em alią. E m alia egzem plarza z W ólki D om aniow skiej m a barw ę ciem noniebieską, przechodzącą w g ran ato w ą. Nie pokryte przez emalię obrzeża płytki, po części zniszczone, posiadają do o k o ln ą perfo rację w postaci m ałych, kolistych otw orków . W ce n tru m tarczki znajduje się ozdobny, profilowany guzek. Zapięcie m a konstrukcję zawiaskową,
48 B. B a l k e , Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Brzeźcach, pow. Białobrzegi (stanowisko 2), „W iadomości Archeologiczne” 1976, t. 41, s. 187; M . O l ę d z k i , Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Kucowie, gm. Kleszczów, woj. Piotrków Tryb. (stan. 7), „A cta U niversitatis Lodziensis" 1985, Folia archeologica, z. 7, s. 108.
49 O l ę d z k i , Uwagi..., s. 62.
50 T . D ą b r o w s k a , Nowe materiały z cmentarzyska w Starej Wsi, pow. Węgrów, „W iadomości Archeologiczne” 1972, t. 37, s. 486, 499, tabl. I, 3, 4; B a l k e , Cmentarzysko..., s. 187, tabl. VII, 9.
51 O l ę d z k i , Uwagi..., s. 63, przyp. 17.
32 S. T h o m a s , Die provinzialrömischen Scheibenßbeln der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, „Berliner Jahrbuch fü r Vor- und Frühgeschichte” 1966, t. 6, s. 126 i n.
M arek Olędzki
co jest cechą ch arakterystyczną dla fibul stricte rzym skich. K . E x n er” i S. T h o m as11 uw ażają om aw iane zabytki za p ro d u k t w arsztatów w schod- niogallijskich, rozlokow anych głównie nad R enem . S tam tąd, ich zdaniem , okazy te, d ro g ą pośred n ią przez prow incje n addunajskie (R ccję, N oricum i P annonię) napływ ały n a obszary w dorzeczach W isły i O dry. F ak tem potwierdzającym tę koncepq'ę jest duża liczba rozpatryw anych form spotykana w prow incjach naddunajskich o raz w strefie szeroko rozum ianego przed p o la limesu dunajskiego, tj. na ziem iach dzisiejszych Czech i Słowacji o raz w „sarm ackiej” części W ęgier55. Również, n a terenach położonych na północ od pasm a sudecko-karpackiego, fibule grupy A według S. T h o m as nie należą do rzadkości. Łącznie z obszarów kultury przew orskiej, w ielbarskiej i zach o d n io b ałty jsk iej pochodzi kilkanaście o k az ó w tego ty p u , w tym niem al p o ło w a p rz y p a d a na k u ltu rę p rz ew o rsk ą56. S. T h o m a s 57 d a tu je egzem plarze grupy A, zarów no z terenów Barbaricum ja k i prow incji, na d ru g ą połow ę II w. i początki wieku III, co w przew orskiej pcriodyzacji relatyw nej odp o w iad a fazie B2/C ,.
Sekw encję o d k ry ty ch na cm entarzysku fibul k o ń cz ą ch ro n o lo g ic zn ie najm łodsze okazy, należące d o grupy VI w podziale O. A lm grena. R e-prezentują je dw a egzem plarze: pierwszy, zachow any szczątkow o, znaleziony luźno (tabl. II, 12) i drugi, w dobrym stanie (jedynie bez szpili), odk ry ty w popielnicow ym grobie 101 (tabl. II, 13); o b a w ykonano z żelaza. D e stru k t znaleziony luźno m a postać fragm entu taśm ow atego kabłąka, który w miejscu przejścia w nóżkę (rów nież częściowo zachow aną) jest okręcony cienkim drutem . Owinięcie to stanow i pozostałość połączenia (nie istniejącej) pochewki na szpilę z kabłąkiem , będące charakterystycznym elem entem konstrukcyjnym zapinek z podw iniętą nóżką. Bliższe określenie typologiczne egzem plarza jest z oczywistych względów w ykluczone, także o jego chronologii nie m o żn a nic więcej powiedzieć ponad to, iż p rzy p ad a o n a n a okres p ó
źno-K. E x n e r , D ie provinzialrömischen Emailfibeln der Rheinlande, „Bericht der Rö- misch-Germ anischen Kommission” 1941, t. 29, s. 35, 40.
" T h o m a s , Die provinzialrömischen Scheibenfibeln..., s. 125. 55 W i e l o w i e j s k i , K ontakty..., s. 44 i n.
56 N a obszarze kultury przeworskiej płytowate fibule grupy A według S. Thom as odkryto dotychczas w następujących miejscowościach: Kamieńczyk, woj. O strołęka, grób 63 (nie opublikowany m ateriał doc. d r hab. T. Dąbrowskiej); Obrowiec, woj. Opole, z osady („Z Otchłani W icków” 1927, s. 47); Ołobok, woj. Kalisz, z osady (materia! nie opublikow any mgr. mgr. G. Teske i M. Olędzkiego); Witaszewice, woj. Płock, grób (?) (E. R a s z e w s k a , Kultura
przew orska к1 Polsce środkowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego
w Łodzi 1975, Ser. archeologiczna, t. 22, s. 234, tabl. X, 7); Zakrzew, woj. Kalisz, grób (?) (T. M a l i n o w s k i , M ateriały do najdawniejszego osadnictwa okolic Turka, „ Z Otchłani Wieków” , R. 1953 (t. 22), s. 32); Zakrzów Kościelny, woj. R adom , grób (?) ( T h o m a s , Die provinzialrömischen Scheibenfibeln..., s. 174).
rzym ski. D ru g a fibula grupy VI (tabl. II, 13) m a silnie w ygięty k ab łąk , w ąską, podw iniętą nóżkę o raz kuszow atą k o nstrukcję sprężynki (w ynika to z dolnego usytuow ania cięciwy). Swoim kształtem zap in k a przy p o m in a najbardziej typ 162 w ujęciu O. A lm grena (A. 162), z tą niew ielką różnicą, iż posiada ona wyjątkowo kró tk ą (czterozwojową) sprężynę. F orm y kuszow ate z p o dw iniętą nóżką m ają rozległy, środkow oeuropejski zasięg, przy czym najliczniej w ystępują n a obszarach k u ltu ry w ielbarskiej i czem iachow skiej, stąd niejednpkrotnie określane są m ianem „typu gockiego” 58. N a tery to riu m przew orskim liczebnie ustępują okazom jednoczęściow ym z g ó rn ą cięciwą, aczkolw iek ich frekw encja jest dość znaczna. C h ro n o lo g ia tych zapinek na terenach wiclbarskich i czerniachow skich obejm uje cały późny okres rzym ski, n ato m iast w kulturze przew orskiej są najczęściej spo ty k an e we wczesnej fazie okresu późnorzym skiego, zwłaszcza w stadium С,„59.
K ończąc należy stwierdzić, że fibule jak o datow nik najbardziej precyzyjny, w yznaczają ram ow e d aty przebadanej nekropolii. W konsekw encji z pow yż-szymi ustaleniam i, stanow iłyby je: podfaza A 2/A 3 m łodszego okresu przed- rzym skiego ja k o d o ln a granica chronologiczna i faza C, późnego okresu rzym skiego ja k o gó rn a (bez m ożliwości w nikania w jej bardziej szczegółowy po d ział w ew nętrzny). Owe u stalen ia zn a jd u ją odbicie ta k ż e w św ietle znalezisk innych kategorii, np. ceram iki, której najstarsze znaleziska c h a ra k -teryzują się wylewami o ostro facetow anej kraw ędzi, najm łodsze zaś m ają po stać fragm entów pochodzących z okazów w ykonanych tech n ik ą toczenia.
Instytut Spraw M iędzynarodow ych Uniwersytetu Łódzkiego
M a re k O lędzki
FIBU LA S FR O M T H E C EM ETER Y O F T H E PR ZEW O RSK C U L T U R E IN W Ó LK A D O M A N IO W SK A N EAR RA D O M
The fibulas found at the cemetery in W ólka D om aniow ska make a large and highly diversified collection. It consists o f 29 specimens (together with the ones preserved in fragments) belonging to 15 different types.
The fibulas type M according to J. Kostrzewski are the m ost num erous and the oldest in the set. 11 specimens o f these fibulas were found in 10 graves (Tabl. 1-4, 6-12). As it
5“ Ch. D i a c o n u , Über die Fibel m it umgeschlagenem Fuss in Dazien, „D acia” 1971, NS, t. 15, s. 251.
59 K. G o d ł o w s k i , Kultura przew orska, [w:] Prahistoria ziem polskich, W rocław 1981, t. 5, s. 96.
was revealed during the latest research by T. D ąbrowska, these forms should be dated back from the phase A2/A 3 to A 3 of the Younger pre-Rom an period.
The interesting fibula Írom the grave 57 (Tabl. I, 13) dates back to the transitory period from the Early pre-Rom an to the Younger R om an period (the phase Aj/B,). The fibula can be classified as the type 0 according to K ostrzewski and it probably comes from the M arcom anic Bohemia.
The fibula type A.67 (Tabl. I, 14) uncovered in the grave 106 presum ably comes from the same territory as the above-m entioned one. This type, numerously appearing in the Rom an D anubian provinces, are the basic determ inant o f the absolute chronology o f the beginning o f the R om an influences (phase B ,J in the territory o f the Central E urope Barbaricum.
The exemplar unconvered in the grave 12, and known as the type A.68 (Tabl. II, 1) is a form developed from the type A.67. However it should be recognized as a local product (the Przeworsk culture craft).
Two similar trum pet fibulas (the type 1 according to T. Liana) being a typical product o f the Przeworsk culture w orkshops were found in the grave 22 (Tabl. II, 2) and 66 (Tabl. II, 3). They date back to the end o f the phase B,.
The fragm ent o f the so called eye-shaped fibula (Tabl. II, 8) from the grave 54 is no earlier than from the subphase B u.
A large num ber o f the fibulas (specimens) in the cemetery, such as the type: A .148 (Tabl. II, 9), A .38-39 (Tabl. II, 4-5) and the so called Leonów type (Tabl. II, 6) are representants o f the fully-developed phase B2.
The fibula deriving from the strongly profiled fibulas (Tabl. II, 4) found in the grave 40 is typologically younger. However its coexistence with the type A .38-39 which is precisely dated m ake us to accept the fact that it was contem porary with the latter.
The interesting bronze fibula, being a R om an provincional im port, was found in the cemetery (Tabl. II, 11). It is classified as a plated, enamelled exemplar o f the group A according to S. Thom as, which she dates from the end o f the 2nd to the beginning o f the 3rd century AD. The Polish territory got this type o f fibulas from the South, i.e. from the R om an D anubian provinces but they provenance may indicate some further lands situated at the Lower Rhine. M any enamel workshops are proved to have existed there.
The exemplar type A .162 found in the rich cinerary grave 101 (Tabl. II, 13) is the youngest among the fibulas uncovered in the cemetery. The specimens o f this type, i.e. having a cross-bow construction of their springs are well know n from the W ielbark and the Čem jachov cultures territory, as well as, from the Lower Elbe. On the other hand they are scarcely found on the Przeworsk culture terrain, and if so, their chronology is limited to the beginning of the Late R om an period (the phase C ,J .
