Tadeusz Żurowski
System obronny grodu kultury
łużyckiej w Biskupinie
Ochrona Zabytków 5/2 (17), 105-110
SYSTEM OBRONNY GRODU KULTURY ŁUŻYCKIEJ W BISKUPINIE
T A D E U SZ ŻUR O W SK I
REK O N STR U K C JA GRODU. Ze w zględów n a tu ry konserw atorskiej b ad an ia n ad grodem k u ltu ry łużyckiej nie posuw ają się zb y t intensyw nie. W arstw y k u ltu ro w e łużyckie p rz y k ry te są znacznej grubości w arstw am i m łodszym i, z k tó ry c h najciekaw sze za w iera ją re lik ty z czasów pierw szej organizacji P a ń stw a Polskiego przez Piastów . D latego oczy badaczy pilnie śledzą w ierzchnie w a rstw y ziem i zarów no półw yspu na jeziorze B iskupiń skim ja k i jego okolicy. N ad odsłanianiem głębiej zalegających w arstw k u ltu ry łużyckiej p ra c u je m niejsza grom adka robotników pod kierow nic tw em archeologów . Z in icjaty w y w ieloletniego badacza B iskupina dyr. d ra Zdzisław a A. R ajew skiego zająłem się w ubiegłym sezonie w ykopalisko w y m pogłębieniem w iadom ości n ad budow lam i k u ltu ry łużyckiej i pracam i n a d p ro jek tem now ej rek o n stru k c ji części grodu, k tó ra m a nastąpić w r. 1952. Now a re k o n stru k c ja stan ie w praw d zie na w schodniej części pół w yspu, ale usytu o w an ie w p rzestrzeni otrzym a podobne do u sytuow ania o d k ry ty c h relik tó w p rzy b ram n y ch. Ja ło w a — to jest pozbaw iona zab y t ków — część ląd u zostanie odcięta row em w ypełnionym w odą a połączo n y m półksiężycow ato z jeziorem . P rzez pom ost d rew n ian y przerzucony przez wodę a skopiow any z n a tu ry będzie odtw orzone dojście do palisado w ej k o n stru k c ji p rzy b ram n ej. Po obu stro n ach tej k o n stru k c ji za w odą zo s ta n ą w bite pale ta k zwanego od d aw na falo chron u h W ysoki w ał drew - n iano-ziem ny zakończy wespół z b ram ą w ieżow ą budow le obronne. Tuż za b ram ą odtw orzony będzie rozległy plac oraz ulice poprzeczne w obrębie starszego grodu ósma: dziew iąta i dziesiąta 2 z czterm a dom am i po bokach i frag m en tam i szczytow ym i dw u dom ów pom iędzy w spom nianym i ulicam i, p rzy ty k a ją c y c h do placu. Plac i dom y zostaną otoczone ulicą okólną, a ra czej jej fragm entem , gdyż cała re k o n stru k c ja będzie w y kon an a frag m en tary cznie. W dw óch dom ach p rzy placu po stro n ie północnej znajdzie po m ieszczenie sta ła d y dak ty czna w y staw a zabytków ruchom ych, po stro nie południow ej w jed n y m z domów urządzone będzie w n ę trz e z pełn ym w y
posażeniem , w in n ym m ieścić się będzie podręczny m agazyn zabytków cze k ający ch na opracow anie naukow e. Tego rod zaju realisty czn ie zrek o n stru
-1 T adeusz Ż u r o w s k i , B u d ow le k u ltu ry łu ży ck iej w B isk u p in ie III. S p raw ozd a n ie z prac w y k o p a lisk o w y ch w grodzie k u ltu ry łu ży ck iej w B isk u p in ie w p o w iecie
Ż n iń sk im za la ta 1938— 1939 i 1946— 1948. P raca zb iorow a pod redakcją J ózefa K o s- trzew sk ieg o , P oznań 1950. (Str. 286— 361). W yraziłem tam przek on an ie, że „falochron“ p e łn i fu n k cje obronne.
- Z dzisław A dam R a j e w s k i , B u d o w le grod ów k u ltu ry łu życk iej na p ó łw y sp ie jezio ra b isk u p iń sk iego. III Spraw ozd an ie z prac w y k o p a lisk o w y ch w grodzie k ult. łu ż. pod red. J. K ostrzew sk iego, str. 239—282.
Ryc. 104. B iskupin, pow . Znin. W ystająca p alisad a p och yła odkryta n ieo p o d a l bram y grodu k u ltu ry łu życk iej.
ow any w skali n a tu ra ln e j' fra g m en t grodu k u ltu ry łużyckiej stanow ić bę dzie nie tylko a tra k cję tu ry sty czn ą, ale i obiekt w ażny pod w zględem d y daktycznym , k tó ry będzie rów nocześnie spraw dzian em n aukow ych do ciekań.
OBSERW ACJE NAD FALOCHRONEM . Podczas p racy n ad p ro je k tem re k o n stru k c ji grodu trz e b a było w ielo krotnie uzupełniać w iadom ości w te renie, ty m bardziej, że od czasu p o przednich b adań odsłonięto dość znacz ne p a rtie grodu łużyckiego n a połud n ie od b ram y obronnej. Tak tu jak i w północnej części półw yspu zaobserw ow ano pojedynczy rząd ukośnie w b ity ch p a l i 1, górujących n ad rzędam i in n y ch o około dw a m etry . W po bliżu b ram y obronnej pale te w ystęp o w ały w ósm ym rzędzie w śród pali falochronu (patrz. ryc. 104) n ato m iast na północnym cyplu w pobliżu trzech oddzielnych dom ów ustaw ionych poza ulicą okrężn ą rząd w ysokich pali znajdow ał się znacznie bliżej, bo w p ią ty m rzędzie, na dziew ięć w szyst kich rzędów . Zarów no prof, d r Jó zef K ostrzew ski ja k i d r Zdzisław A. R a- jew ski nie m ogli jeszcze przed dw om a la ty b rać pod uw agę ty ch w y sta ją cych ponad inne z pośród faloch ro n u pali, gdyż w obec niew ielkiego w ów czas odsłoniętego obszaru i w yniszczenia nie rzucały się one w oczy w spo sób w ystarczający dla n aukow ych dowodzeń. O statn ie la ta d ały p o tw
ier-1 Art. m ai. S ta n isła w Ł uczak sta ły p racow n ik E k sp ed ycji W yk op alisk ow ej w B is k u p in ie zw rócił m i na n ie u w a g ę już w 1948 roku, ale dopiero o b ecn ie po odkryciu w ięk szy ch partii m ożna b yło w y p ro w a d za ć w n iosk i.
Ryc. 105. B isk u p in , pow . Znin. W ystająca p alisad a p och ylon a w kieru n k u w a łu na półn ocn ym cyp lu osad y k u ltu ry łu życk iej.
dzenie d aw n y ch spostrzeżeń u stn ie podaw anych przez w spom nianych uczonych. Te w ystające pale dębow e obróbką nie różnią się od innych i są tak jak i in ne zaostrzone, w b ijan e ukosem w ziem ię pod k ątem 45°, a u k ła dane na leg arach o średnicy 20 do 30 cm podobnej ja k u innych pali. J e dyn ą cechą w yróżniającą jest więc znaczniejsza długość pali.
Podczas poprzednich badań w latach ubiegłych przeprow adził a u to r na podstaw ie oględzin dowód, że tak zw any „falo chron “, k tó ry d otych czas uzn aw any był za falochron służący do ochrony w ału przed naporem k ry w iosennej, jest rów nież i k o n stru k c ją obronną. O becnie m ożna już stw ierdzić, że podstaw ow ą fu n k cją „falo ch ro n u “ je st jego obronność. E ks p e ry m e n ta ln ie stw ierdzono, że w szelkie obronne k o n stru k cje n a te re n ie B iskupina w y stę p u ją zawsze — jeśli chodzi o pale — jak o słupy ostrzone i w b ijane w ziem ię. O strza te są dokładniej obrobione w okresie trw an ia budow y grodu, gdy po każdorazow ej odbudow ie obróbka ich staje się m niej dokładna, jak b y pośpieszna i niedokończona. Te w ystające ponad in n e pale także obecnie s tra ją się n iek tó rzy tłum aczyć jako dodatkow e zabezpieczenie przed naporem k ry dźw igającej się do góry i piętrzącej wysoko. S tw ierdzen ie jednak tej k o n stru k c ji zarów no w starszych jak i m łodszych grodach k u ltu ry łużyckiej d a je pewność, iż jest to elem en t obronny.
SYSTEM OBRONNY STARSZEGO GRODU. S ystem obronny starszego g ro d u b y ł m niej rozw inięty, aniżeli stało się to później. W starszy m gro dzie elem entam i obronnym i były: w ody je z io ra biskupińskiego, ukośna p a lisad a zw ana „falochronem “ i w ał drew niano-ziem n y. W w ale ty m m ie ściła się jed n a b ram a w iodąca do grodu. B adacze B iskupina w y rażali w p raw dzie w ielo krotn ie przypuszczenie, że istnieć m usi jeszcze jed n a b ra m a, w y d aje się to jed n a k bardzo w ątp liw e, w sy tu a c ji daw nej w ysp y w ręcz niem ożliw e. M ożemy sobie p rzedstaw ić obrazow o fu n k cję poszczególnych elem en tów obronnych grodu. N apastnik po przeby ciu jeziora lub pom ostu w pobliżu b ram y obronnej m usiał posuw ać się ostrożnie po w yostrzonych głow icach ukosem w b ity ch pali niższych po stronie zew nętrznej (patrz ryc. 106 - A). Cofanie było bardziej u tru d n io n e , groziło bow iem p o tkn
ię-E yc. 106. — S y stem obronny starszego grodu k u ltu ry łu życk iej w B isk u p in ie. O zna czen ia: A — n isk i częstokół zew n ętrzn y, В — często k ó ł w y ższy , С — częstok ół n iższy
w ew n ętrzn y ch , D — w a ł d rew n ia n o -ziem n y , E—u lica okrężna, F — u lica poprzeczna, H — dom y, J — jezioro. (O pracow ał T adeusz Ż urow ski).
ciem się o g ro t pala, up adkiem i w konsekw encji śm iercią. D alszy pom yśl n y a ta k łączył się z koniecznością pokon ania jed n y m zdecydow anym sko k iem dw u m etro w ej przeszło różnicy w ysokości (palisada B) jaki p rze d sta w iał w y sta ją c y rząd pali. Jeśli ta k i skok ud ał się atak ującem u, należało się te ra z posuw ać w dalszym ciągu po w yostrzonych łbach niższych pali u koś nych (C) aż do ściany pionowej w ału d rew niano-ziem nego w celu pokona n ia tej jeszcze zapory, n a k tó rej znajdow ali się obrońcy. G dyby a ta k m iał się załam ać to w ycofanie było ze w zględu n a ten ukośnie w bity rząd pali w ysoko uniesionych k u górze bardzo u tru d n io n e . U ciekający n ap astn ik znalazł się zatem w pułapce, z k tó rej m ógł go uw olnić energiczny skok, p rzy rów noczesnym angażow aniu obu rą k i k ró tk im w strzy m an iu się przy ukośnej palisadzie. To zatrzy m an ie w ystarczyłoby obrońcom n a to, by w y m ierzyć śm ierteln y cios kam ieniem z w ału. Pow yższe przypuszczenie oraz
rek o n stru k c ja a ta k u i obrony z n aśw ietlen iem roli w ysokich pali zostało całkow icie zaakceptow ane przez badacza B iskupina d ra Z. Rajew skiego. Słabą s tro n ą dow odzenia obronności całej tej k o n stru k c ji zw anej daw niej falo ch ron em je st jej bezpośrednie zetknięcie z brzegiem jeziora, ty m sa m ym w ykon y w an ie fu n k cji falo ch ro n u albo ochrony przed napo rem k ry w iosennej, lecz tylko w okresie trw a n ia grodu starszego.
Hyc. 107. S y stem obronny grodu m łod szego k u ltu ry łu życk iej w B isk u p in ie. O zna czenia: J — jezioro oraz p alisad a, I — częstok ół p ion ow y, G — droga za faloch ron em , A — n isk i częstok ół zew n ętrzn y , В — częstok ół w y so k i, С — częstok ół n iższy w e - w ew n ętrzn y , D — w a ł d rew n ian o ziem n y, E — u lica okrężna, F — u lica poprzeczna,
H — dom y, J — jezioro. (O pracow ał T adeusz Ż urow ski).
SYSTEM OBRONY M ŁODSZEGO GRODU. Jeżeli podczas bad an ia sy stem u obronnego grodu starszego fu n k c ja ukośnej palisady m ogła być in te rp re to w a n a jako ochrony p rzed falą i k rą przede w szystkim , a dopiero później udało się uzasadnić także jej o b ro nn y c h a ra k te r — to w system ie rozbudow anym w okresie trw a n ia gro d u m łodszego fu n k cja o bronna s ta je się bezsporna. Prócz w y m ienionych już w yżej elem entów obro nn ych i b u dow lanych zjaw iają się nowe. Do nich należy droga okólna za falo chronem . Łączy się ona w pobliżu b ra m y z drogą dojazdow ą do grodu za p ośredn ictw em pom ostu n a palach, a służy jako połączenie lądu z w yspą. D roga ta, stw ierdzona została przez Z. A. R ajew skiego w k ilk u m iejscach n a północy, zachodzie i południu, a tak że i na w schodniej rozkopyw anej części grodu i badacz ten p rzy p isu je jej fun k cję gospodarczą, nie w y jaśn iając tego n arazie w sposób d efin ity w n y . Rów nolegle do tej drogi, po stro nie zew n ętrzn ej sy stem u obronnego grodu zaobserw ow ano ostatn io rząd, w zględnie dw a rzędy pionow o w b ijan y c h słupów (ryc. 107— I), dość znacznej średnicy, bo około 30 cm. O tej k o n stru k cji, pisze Z. A. R ajew ski, że może to być ostrokół lub łam acz k ry innego ty p u i zalicza ją chronolo gicznie do drugiej fazy grodu starszego. Ju ż poza tą ko n stru k cją, n a ob szarze jezio ra dokonał Z. A. R ajew ski w roku 1939 jeszcze jednego ciek a
wego odkrycia na północno-zachodnim cyplu dzisiejszego półw yspu, od kry cia pali w b ijanych ukosem pod k ą te m 40°, ale w odw rotnym k ieru n k u , to jest w k ieru n k u jeziora. I te słupy d r Z. A. R ajew ski określa jak o ła m acz kry, co wobec ich rzadkiego ustaw ien ia i w ystęp yw an ia — jak się w y daje — tylko po stro n ie najw iększego n a p o ru fali i k ry , jest zupełnie praw dopodobne. T rud n o atoli zgodzić się z określeniem palisady piono wej jako falochronu, je st to raczej p alisada obronna, czem u rów nież i Z. A.
Ryc. 108. B isk u p in — rek on stru k cja grodu k u ltu ry łu życk iej. (O pracow ał T. Żurow ski).
R ajew ski w dyskusji nie zaprzeczył. P rzy jąw szy istnien ie tej k o n stru k c ji jak o obronnej a naw et jako falochronu m usim y rów nocześnie stw ierdzić, że częstokół ukośny otaczający w ał d rew niano-ziem ny nie może realnie spełniać wówczas fu n k cji falochronow ej, a obecność drogi obiegowej przy pionow ej palisadzie jeszcze bardziej podkreśla obron ny c h a ra k te r tej p a lisady.
R easum ując powyższe w yw ody m usim y stw ierdzić fa k t w y stępow ania n a ziem iach polskich już w V w. przed n. e. rozległego system u obronnego, składającego się z u sytu o w ania osady na w yspie jeziora, odgrodzenia tej w yspy palisadą obronną pionową, n astępn ie palisad ą ukośną z pali niż szych i wyższych, przy czym te o statn ie stanow ią rodzaj p u łap k i na w ro ga. Do system u obronnego dochodzi jeszcze najw ażn iejsza k o n stru k cja: w ał drew niano-ziem ny, oraz b ram a o b ro n n a .1
1 Z ostała ona w yczerp u jąco opisana w pracy autora pt. B u d o w le k u ltu ry łużyckiej w B isk u p in ie.
