Baśń jako uniwersalny tekst kultury

Danuta Jastrzębska-Golonka

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego

Bydgoszcz

ISSN 0068-4570

Baśń

jako

uniwersalny

tekst kultury

Według tradycyjnegopoglądu antropologicznego relacje międzyludzkie (społeczne igrupowe) określonesąprzezukład postaw, kulturę bowiem widzisię na ogół w kontek­ ścieprzekazywanychzpokoleniana pokolenie wzorów zachowania albo wyłuskiwanych przezantropologa kodów (Zaporowski2006, 99). Badaniawykazały, że w każdej kulturze przejawiasię wiele różnych postaw. Większość szczegółowych ideacyjnychmodelipostaw daje się przyporządkowaćjakiemuś modelowi ogólnemu oraz mniej lub bardziej konse­ kwentnie połączyć w strukturę, którąmożna nazwać ideologicznym systemem wzorców

i norm. Jesttosystem, w którym wartościujące koncepcjeróżnych przedmiotów i norma­ tywne koncepcje różnych czynności sąlogicznie współzależne. Taki system zawiera też hierarchię wartości zbudowaną w oparciuo przypisywane mu znaczenie (Znaniecki2003, 89). Kolejnym elementemskorelowanym z tym systememjest język, ponieważ podstawo­ wa teza pracE.SapiraiB.L.Whorfa przyjmowana przez antropologów zakłada, że kultura ijęzyksąze sobą ściśle powiązane. Społeczeństwa, w których czytanie i pisanie wchodzi w skład zasobów lingwistycznych, organizują działalność związanąz tymiczynnościami w obrębie szczególnych norm kulturowych. Uważa się, że działanie praktyczne łącznie z działaniem językowym organizuje myśl,czyli - według E. Sapirai B. L. Whorfa— zwy­ czaje językoweimodajęzykowatworzą u użytkowników języka pogląd naświat (Schief-felin, Ochs 1995, 132-133).

Składnikiem systemu wzorców i norm są archetypy (z gr. arche - początek), czyli pierwotnewyobrażeniai wzorce zachowania, obejmujące sferę myślową i niosące ze sobą znaczny ładunek emocjonalny,którego źródłem są utrwalone w psychicezapisy powtarza­ jących się przez wiele pokoleń doświadczeń. Są one odbicieminstynktownych reakcji na określone sytuacje. Wraz z wzorcami zachowań popędowych (instynktami) archetypy mają stanowić strukturalneskładniki nieświadomości zbiorowej, jej zasadniczą treść. Zdaniem C. Junga nieświadomość zbiorowa zawiera wiele różnorodnych archetypów,np. archetyp

narodzin, odrodzenia, śmierci, mocy, bohatera, dziecka, Boga, demona, drzewa, ognia, atakże Cienia(uosobienie zwierzęcej natury człowieka), Animy/Animusa (kobiecy aspekt osobowościmężczyzny /męski aspekt osobowości kobiety), Wielkiej Matki (symbolnatu­ ry, uosobienie matki, macierzyństwa), Starego Mędrca (symbol pierwiastka duchowego, mądrości kultury), Jaźni (obrazpełni i doskonałościczłowieka). Archetypyprzejawiają się w postaci symboli, których treść zawszewyraża się metaforycznie, nie dając się w pełni zwerbalizować. Symbole te możemywychwycićwmitach, snach, wizjach (definicja ar­ chetypu), ale także i w baśniach.

Baśńprzyjmuje formę narracyjną, kryjącą najgłębsze doświadczenia człowieka. Zgod­ nie ze swoją genezą i regułami gatunku (Baluch 1993,67) gromadzi i stosuje wątki, moty­ wy, toposy oraz archetypy, które nadają snutym przez nie opowieściom charakter uniwer­ salny (Bolińska 2007/2008, 23). Bajki magiczne odzwierciedlają w fantastycznej formie — w fantastycznie konstruowanej fabule iw postaciach bohaterów - istotne doświadczenia pokoleń, są nosicielami ludowej mądrości i -jak uważa Carl Gustaw Jung - archetypów i symbolikulturowych. Zawierają(...) w sobieniezwykle istotnyelementduchowejkultury ludzkości (Tyszkowa 1978, 135-136). Fakt tennadaje baśni,jako jednej z wielu realizacji literatury dziecięcej, funkcję specyficznego komunikatuprzekazywanego przez nadawcę (którymsą kolejne pokolenia) odbiorcy (czylinastępnym pokoleniom).Ów model komu­ nikacyjny,wktórymuczestniczy literatura adresowanado młodego pokolenia, charakte­ ryzuje się: własnymi funkcjami (według B. Żurakowskiego dominuje funkcja dydaktycz- no-zabawowa (1999, 13), alerówniesilnie zaznacza siętu także funkcja perswazyjna), własnym kodem (tzw. interkulturowym), odrębną sytuacjąkomunikacyjną, odrębnym obiegiem i odrębnym sposobem odczytywaniatekstu(tzw. szkołopodobnym) (por. Żura-kowski 1999, 13). Dobóradresatatekstu decydujeodoborzesystemu komunikacyjnego. Światdorosłegojest wielopłaszczyznowy, więcdowyrażeniagopowołuje się wielesys­ temów komunikacyjnych, natomiast świat dziecka jestjednolity, zatem wyrazem tego jest odrębny system komunikacyjny subkultury dziecięcej. Przenikanieelementówkultu­ ry uniwersalnej do świata dziecka sprawia jednak, źe dziecięcy odbiorca nieustannie kontaktuje się z dwoma kodami: z kodem subkultury dziecięcej oraz z kodem kultury uniwersalnej(dorosłej), przekazywanym w procesie wychowania. (...). Dorosły nadawca, chcąc przekazać dziecku kody i treścikultury uniwersalnej, odwołujesiędotego,codziec­ ku jest bliskie - co należy do świata dziecka i do kodusubkultury dziecięcej (Żurakowski

1999, 9).

Odwoływanie siędo tych kodów jest możliwe dziękizdolnościombaśni do przekazy­ wania zarówno znaczeń jawnych, jak i ukrytych, czyli jednoczesnego przemawiania do wszystkichwarstw osobowości ludzkiej, ofiarowywania swych treści w taki sposób, że - jakzauważa B. Bettelheim - dostępne są w równej mierzenieuczonemuumysłowidziecka, jak i wysoko rozwiniętej umysłowości dorosłego (Bettelheim 1985, 10). В.Żurakowski,by wyjaśnićtenmechanizmkomunikowania treści, odniósł siędo trójwymiarowego schematu mitu R. Barthesa, który wyróżnił w nim: element znaczący, element znaczony i znak. W bajkowej mitologii elementem znaczącymbywa np. zwierzę, ptak, owad,roślina,przed­ miot. Elementom tym przypisywanesą różne charakterystyczne lub magiczne cechy

(Żura-kowski 1999, 43). Takimi elementami znaczącymi w baśniach H.Ch. Andersena są np. renifer, brzydkie kaczątko, słowik, jaskółka, chrabąszcz (z Calineczki), róża, igła do cero­ wania czy też stara latarnia. W baśniach występuje często kilka elementów znaczących równocześnie. Odczytanie znaczeń umożliwia formuła tego gatunku, czyli fakt, że baśń opierasięna metaforze, łączyw sobieelementy świata realnegoi fikcji, dzięki czemu prze­ skakuje nad znanymi układami rzeczywistości, tworząc jejnową poetycką wizję(Tyszkowa 1978, 136). Ten sposób docierania do odbiorcy to komunikacja metaforyczna. B. Chrzą- stowskazauważa, że najwyżej usytuowaną kategoriąw strukturze rozumieniajest interpre­ tacja symboliczna, która przenosinas w sferę znaku i szuka sensu pozatym, co zostało bezpośrednioprzedstawione,natomiastkonkretną treść utworu ujmuje jakosymbol, czyli znak treści ukrytej. Ten sposób konceptualizacji możliwy jest jednak tylko w przypadku odbiorcy dorosłego. Dzieckopozostajenajniżej usytuowanew interpretacji faktycznej, gdyż nie wychodzi poza dosłowność tekstu i traktuje świat przedstawiony jako rzeczywisty (Chrząstowska 1983, 179-189). W przypadku tekstów Andersena, które sąmateriałem egzemplifikacyjnym w moim artykule, zasada tarealizuje się bez szkody dla asocjacyjnych odniesień, ponieważ autor świadomie kierował swe teksty do obu grup odbiorców. Wzwiązku z tym bogactwo użytych środków nie zostanie zubożone przez małąkompeten­ cję językowądziecięcego odbiorcy. Wręczprzeciwnie, toone właśnietę kompetencjękształcą i poszerzają.

B. Walczak zauważył, że niezależnie od przyjętej teorii (koncepcji) istnieniaibudowy dzieła literackiego zawszewjego strukturze wyróżnia się fundamentalną warstwę języ­ kową (czasem rozdzielonąjeszcze na warstwę brzmieniowąi warstwę sensów). Bez wła­ ściwej i pełnej recepcji tej warstwy nie jest możliwa recepcja warstw wyższych. Jeśli konstrukcjegramatyczneczy składniki zasobu leksykalnego dzieławykraczają poza kom­ petencję językową i komunikacyjną odbiorcy, konieczne staje sięichobjaśnianie (Walczak 2004,27).To zadanie należyzaśdo opiekunówbądź nauczycieli,którzy powinni wyjaśniać dziecku znaczeniai symbole nie w pełni przeznierozumiane.

Teksty dla dzieci, a zwłaszcza baśnie, są semiotycznie bogate w odniesienia, dzięki często stosowanym metaforom, symbolom, parabolom, grotesce, przysłowiom, porzeka­ dłom i zagadkom, które pobudzająwyobraźnię małegoodbiorcy, wrażliwość na grę języ­ kową, literackośći poetyckość (Czaplicka-Jedlikowska 2007, 54).

Treściprzekazu form baśniowychśledzić można na - nazwanym przez J. Sławińskie­ go - poziomie wielkichfigur semantycznych (Sławiński 1974,151), to znaczy postaci dzia­ łających fabuły, narratora, postaci wirtualnego odbiorcy (Ługowska 1981, 58). Według K. Bartoszyńskiego, oczywistą właściwością większości figurfabularnych jest ichodnie­ sienie do światawartości, mającego swe bieguny „zła” i„dobra” oraz ichnacechowanie kierunkowe. Inaczej mówiąc, w określonych figurach sytuacjepostaci centralnych, jako głównychnosicieliświatawartości, wykazują tendencję amelioracyjną,degradacyjną lub podlegającąna przemian tym tendencjom. Właśnie melioracja, degradacja lub zmienność ukierunkowania, bywają charakterystyczne dla określonych figurfabularnych. Naprzykład rozróżnienie figurfabularnych odobrymlub złymzakończeniu dotyczy w istocie ichnace­ chowania ukierunkowanegow ramach świata wartości (Bartoszyński 1985, 168).

Wynika więc z tego, że zdarzeniowość figury fabularnej skorelowana jest zcecha­ miaksjologicznymii zwartościami, którychnosicielamisą postacie iprzedstawionezda­ rzenia.Punkt wyjścia fabuły i szczęśliwe jej zakończenie(powrót dorównowagi) oznacza nie tylko zwycięstwo dzielnych, prezentujących wiaręw DOBRO i PRAWDĘ, aletakże współistnienie takich wartości estetycznych, jak fantastyczność, piękno czy śmieszność. Tak więc perspektywa aksjologiczna,którą odczytujemy w schemacie fabularnym i wzo­ rach postaci literackich, odnosisię głównie doczterech różnych dziedzin wartości: wital­ nych, moralnych, poznawczych iestetycznych (Żurakowski 1999, 141). Zakładając - jak Ch. Monis - żesztuka jest językiemdo przekazywania wartości (Morris 1968, 33), może­ my na podstawie dotychczasowychrozważań wyciągnąć wniosek, że baśń w aspekcie komunikacyjnym funkcjonuje jako komunikatwerbalizującyprzestrzeń aksjologiczną świata przedstawionego (zarównorealnego, np. w Dziewczynce zzapałkami, jak i fantastycznego, np. wKrólowejŚniegu, Małej syrence, Słowiku).

Aksjologiczny, a co zatymidziei dydaktyczny wydźwiękbaśni, podkreślany był już w definicjach teoretyków francuskich XVIII wieku (zauważali to m.in.Ch. Batteuxi A. La Motte), którzy podawalitrzy najistotniejsze wyznaczniki gatunku (Woźnowski 1974, 10), to znaczyalegoryczność (związaną zkomunikacją metaforyczną), akcję (czyli podstawo­ wy składnik figur fabularnych) oraz prawdę bądź inaczej : naukęmoralną(czyli światwar­ tości uniwersalnych, będący odniesieniemwiększości działańdydaktycznych).

Baśń wykształciła swą odrębną poetykę, swoisty zasób słowny i schematy konstruk­ cyjne. Osiąschematu konstrukcyjnego są toposy lub motywy (merytoryczne i formalne), które istniały iistnieją w kulturowychzwrotach zatrzymanych wstrukturachbajek,pieśni ludowychitp. (Czaplicka-Jedlikowska 2007, 38).

Dzięki wędrownym wątkom, toposom i motywom, przekazywanym z pokolenia na pokolenie poprzezbariery czasu i przestrzeni, odbiorcy przyswajali i nadal przyswajają sobie zarówno elementarną wiedzę o świecie, jak i kanoniczny system wartości i norm moralnych (oprócz, oczywiście, całej sfery emocjonalnej, która towarzyszy poznawaniu tekstów, czyliwzruszeń, współczucia, strachu, radości itp.) (Frycie 1982, 13-17). Nigdzie tak dobitnie nie jest postawiony problemdobra i zła,jak właśniew baśni, gdzie pojawia się wyraźna opozycja: dobroć, pracowitość, odwaga, uczciwość oraz zło, lenistwo, tchórzo­ stwo, zakłamanie itp. (Słońska 1959, 138).

Wiele cech wewnętrznych, charakteryzujących bohaterów, okazuje się jednocześnie wartościamiosobowymi, np. w baśniachAndersena pojawiają się:

- opanowaniei odwaga(Gerda zKrółowej Śniegu, Eliza z Dzikich łabędzi)՛, - samodzielność myślenia (Calineczka);

- samokrytycyzm, czy raczej jego brak (Nowe szaty cesarza)՛, ֊ poczucie tożsamości bohatera (Brzydkie kaczątko)՛,

- poczucie wartości osoby ludzkiej (matka z opowieściNic nie byławarta).

Wartości osobowe często implikująwartości etyczne, czyli prawość, dobroć, odpo­ wiedzialność, dzielność, poświęcenie (jakw przypadku Elizy, Gerdy,Calineczki,matki,ale też słowikaczy renifera). Postawy bohaterów reprezentują wartościuniwersalne, niezależ­ nie od tego, czy bohaterjestczłowiekiem czy też nie: postawasłowika reprezentuje war­

tość wolności osobistej, ale takżewolności artystyisztuki, postawa bohaterów baśniDzwon obrazuje wartość dążenia do prawdy i Boga oraz symbolicznąwartość sztuki i nauki.

Wbaśniachdrzemią prastare obrazy, któremimowolnie prostująemocjonalne kręgo­ słupy odbiorców, co znaczy, że działają na ichpodświadomość poprzez archetypy, czyli wzorce postępowania izachowania(Baluch 1993),np. baśń oKrólowej Śniegu przez obra­ zy sięgające archepokazuje, snuje opowieść o zamarzniętym sercu, które odtajało ogrzane miłością. Tematten należydo wielkichtematów literatury światowej (w jungowskim języku dotyczyspotkania animy i animusa) (Baluch 2008, 23).Dochodzi tu takżeterapeutyczny wymiar baśniowych archetypów, B. Brunbowiem stwierdziła,że uniwersalnyczy archety­ powy wydźwięk spełnia rolę ochronną wtedy,gdy trudno stanąć twarzą w twarz zosobistymi problemami (Brun 1995, 43).

WbaśniachH.Ch. Andersenaopróczwartości będących cechami osobowymii arche­ typów, spotykamy teżdużoelementów znaczących, ewokującychróżnewartości uniwer­ salne. Podsumowując, w tekstach duńskiego baśniopisarza możnawyróżnić pięć najczę­ ściej występującychgrup wyżej wymienionych elementów:

1)słowa-klucze, np. czerwień, róża, pocałunek(pojawiające siębardzo często i w róż­ nych zestawieniach, alezawsze jako substytutyistotnych wartości: miłości (ludz­ kiej,np. rodzicielskiej, siostrzanej, między kobietąa mężczyzną lub Bożej1), przy­ jaźni (róże wKrólowej Śniegu), pobożności(czerwone róże w Dzikich łabędziach), czystości (białe róże w Dzikich łabędziach), walki z grzechem (czerwone trze­ wiczki wbaśni pod tymsamym tytułem), walkizezłem (pocałunek Gerdy) itp.; 2) przestrzenie, np. dom, ogród, miasto, świat - to sfery sacrum, symbole świętych,

boskichwartości: dom to sacrum na ziemi, Boska organizacjaziemskiego chaosu dla dobra ludzi; ogród tosynonim ziemskiego raju; miasto to przestrzeń zamknięta, dającapoczucie bezpieczeństwaswoimmieszkańcom, to zajego muramibowiem dzieje się zło, np. egzekucje; świat to jeden wielki kościół, stworzonyprzez Boga w imię miłościdoludzi2;

3)fauna i flora, czyli zwierzęta, kwiaty irośliny, np. słowik, dzikie łabędzie, brzydkie kaczątko, jaskółka, renifer oraz wspominane jużróże, ale także stokrotka,kwiaty symbolizujące ludzkieżycie (Opowieść omatce i Kwiatymałej Idy), fantastyczne drzewo poezjiitp.;

4) zjawiska egzystencjalne i etapy życia ludzkiego (będące także archetypami),

np. narodziny (Ostatnia perła) oraz śmierć (Dziewczynkaz zapałkami, O dziew­ czynce,która podeptałachłeb, Ostatniaperła, Umarłe dziecko),przy czymśmierć w baśniach Andersenanie jest odwracalnajak w większości klasycznych baśni (Śnieżka, Czerwony Kapturek, ŚpiącaKrólewna), nie jest baśniowobezpieczna,ale jestdobra - niesieukojenie,pozwala wejść do krainy szczęśliwości, symbolizuje

wartość religijną: wiarę wszczęśliwe życieuBoga3;

1 Zagadnienie symboliki aksjologicznej w baśniach H.Ch. Andersena zostało szczegółowo omówione w: (Jastrzębska-Golonka 2008).

2 Zagadnienie to poruszam w: (Jastrzębska-Golonka, w druku). 3 Więcej na ten temat: (Jastrzębska-Golonka, 2006).

5) archetypy osobowe, np.:

- dziecko: najczęściej dobre i dzielne, symbolizujące wartość przypisywaną temu okresowi życia, czyli niewinność, czystość (Eliza z Dzikich łabędzi, Gerda z KrólowejŚniegu, Calineczka);jeśli wartości tejcoś zagraża, baśń udowadnia, że trzeba pokonać wszelkie przeszkody, byponownie ją odzyskać, tak jaksięto stało z Kajem (KrólowaŚniegu), Karen (Czerwonebuciki), Inger(Odziewczyn­ ce, która podeptaachleb)՛,

- matka:wartościami eksplikowanymi są miłość, dobroć,oddanie;matka jest osobą, z którą kojarzysię ciepło domowego ogniska ipoczucie bezpieczeństwa; toona bezgranicznie poświęcasię dlaswoich dzieci (Opowieść o matce, Nic niebyła warta),ona tworzy dom(Ostatnia perła, Umarłe dziecko), doniej powracasię w ciężkich chwilach;jej czarnym odbiciem(w klasycznychbaśniach, np. braci Grimm czyteż Ch. Perroult,aleraczej nie u Andersena) jest macocha, pozba­ wiona w baśni wszelkichpozytywnych cech; w opozycji dobro - zło, miejsce wartości pozytywnej zajmujematka, anegatywnej - macocha;

- babcia:będąca początkiem i źródłem matki, symbolizuje w baśniach Andersena te same wartości - dobroć,miłość, troskę (jak w KrólowejŚniegu czy Dziew­ czynce z zapałkami), ale dodatkowo wzbogacona jest owartośćdoświadczenia i tajemnicy: Babcia bardzo dużo wie, bożyła nadługo przedtatą i mamą; (...) ma białe włosy, ale jejoczy błyszczą (...), takie łagodne, tak cudownie jest w nie zaglądać; (...). Ciekawe, dlaczegobabcia wtaki sposób patrzynatenzasuszony kwiat w starej książce? (Andersen 2006, 373). Warto nadmienić, że tym zasu­ szonym kwiatem jestczerwonaróża - symbol miłości.

Podsumowując dotychczasowe rozważania można stwierdzić, że przestrzeń w ba­ śniach i opowieściach H. Ch. Andersenanależydo wyjątkowo bogatych.Kanon wartości uniwersalnych w tekstach duńskiegobaśniopisarza eksplikowany jest przez różnorodne elementy znaczące, figury fabularne, metafory i symbole. Schemat kompozycyjnyjego baśni nie należy do typowych. Romantyczne przesłania, ludowe mądrości,autobiograficz­ ne odniesienia, indywidualizm twórcyi nieposkromiona żadnymi porażkamiwyobraźnia sprawiły, żejego teksty zaistniały wnowej sytuacji komunikacyjnej, alepodstawowe znaki, kody i symbolekulturowe są do dzisiaj aktualnyminośnikamiuniwersalnych wartości za­ równodla młodszego, jaki starszegoczytelnika. Autorzy historii literatury duńskiejujęli te zasługi pisarza w jednymzdaniu: TwórczośćAndersenaniesiewsobie nieprzemijające war­ tości, jest symbolem i wzorem dla wielu pokoleń (Kaszyński,Krysztofiak 1976, 60).

Bibliografia

Andersen H. Ch., 2006, Baśnie i opowieści, przeł. B. Sochańska, t. I-III, Poznań. Archetyp: http://www.definicja.com/Archetyp_(psychologia).

Baluch A., 1993, Archetypy literatury dziecięcej, Wrocław.

Baluch A., 2008, Modele światów, [w:] B. Gromadzka, D. Mrozek, J. Kaniewski (red.), Kultura, język, edukacja. Dialogi współczesności z tradycją, Poznań, s.23-28.

Baluch: http://www.ckiw.andrychow.pl/ckiw/noc.htm. Bartoszyński K., 1985, Teoria i interpretacja, Warszawa.

Bettelheim В., 1985, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, przeł. D. Danek, Warszawa.

Bolińska M., 2007/2008, Od starej baśni do współczesnej bajki terapeutycznej, [w:] Język Polski w Szkole IV-VI. Zeszyty Kieleckie, nr 1/ IX (LIII), Kielce, s. 18-32.

Brun В., 1995, Zastosowanie baśni w psychoterapii, [w:] B. Brun, E. Pedersen, M. Runberg (red.), Symbole duszy, Warszawa, s. 39-83.

Chrząstowska B., 1983, Pojąć metaforę, „Polonistyka”, z. 3, s. 179-189.

Czaplicka-Jedlikowska M., 2007, Edukacyjne aspekty nazw własnych w literaturze dla dzie­ ci, Bydgoszcz.

Frycie S., 1982, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945-1970, Warszawa.

Jastrzębska-Golonka D., 2006, Kraina szczęśliwości, czyli wątki religijne w wybranych ba­ śniach Hansa Chrystiana Andersena, [w:] A. Lewińska, M. Chmiel (red.), Język, szkoła, religia, Pelplin, t. 2,s. 165-178.

Jastrzębska-Golonka D., 2008, Wartościowanie w języku polskich przekładów baśni Hansa Chrystiana Andersena, [w:] E. Laskowska, I. Benenowska, M. Jaracz (red.), Język, społeczeństwo, wartości, Bydgoszcz, s. 179-188.

Jastrzębska-Golonka D., (w druku), Sfera sacrum w baśniach Hansa Christiana Andersena. Kaszyński S. H., Krysztofiak M., 1976, Zarys historii literatury duńskiej, Poznań.

Ługowska J., 1988, Bajka w literaturze dziecięcej, Warszawa.

Ługowska J., 1981, Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, Wrocław.

Morris Ch. W., 1968, Trzy główne odmiany mowy, [w:] Archiwum tłumaczeń z teorii literatu­ ry i metodologii badań literackich, przeł. J. Japola, L. Kiecka, B. Tomczyk, Lublin, s. 32-41.

Sławiński J., 1974, Semantyka wypowiedzi narracyjnej, [w:] tegoż, Dzieło, język, tradycja, Warszawa, s. 120-156.

Słońska J., 1959, Dzieci i książki, Warszawa.

Schieffelin B.B., Ochs E., 1995, Socjalizacja języka, [w:] A. Brzezińska, T. Czuba, G. Lutomski, B. Smykowski (red.), Dziecko w zabawie i świecie języka, przeł. A. Brzezińska, Kielce, s. 124-163.

Tyszkowa M., 1978, Baśń i jej recepcja przez dzieci, [w:] H. Skrobiszewska (wybór i opraco­ wanie), Baśń i dziecko. Praca zbiorowa, Warszawa, s. 134-152.

Walczak B., 2004, Komentarz językowy do tekstu literackiego (rzeczywistość i postulaty), [w:] K. Meller, K. Trybuś (red.), Literatura i język, Poznań.

Wortmann S., 1958, Baśń w literaturze i w życiu dziecka. Co i jak opowiadać?, Warszawa. Woźnowski W., 1974, Bajka w literaturze polskiego oświecenia, Kraków.

Zaporowski A., 2006, Czy komunikacja międzykulturowa jest możliwa? Strategia kulturo- znawcza, Poznań.

Znaniecki E, 2003, Wzorce i normy, [w:] A. Mencwel (red.), Antropologia kultury. Zagadnie­ nia i wybór tekstów, Warszawa, s. 85-96.

The sphere of values of literary texts in communicative aspect Summary

The articletreats abouttheproblem of the sphere of values which emerges from the literary text .Itis presented on the baseofHans Christian Andersen’sfairy tales.From the very beginning thetextgivescareful consideration tothe genesis of fairytales as a genre, their features andfunctions, addressee and code.

The article also draws an analogy between fairy tales and myths and addiction ally takes a stand on metaphorical communication. The article is also about communicative situationpresentedby means ofthree models of thetext and themainassumption ofvalues in fairy tales. The article ends by presenting and discussing five groups of values often encountered in fairy tales / among other things keys, archetypesand existence phenomena/.