Med. Weter. 2012, 68 (11) 689
Praca oryginalna Original paper
Pierwiastki toksyczne, takie jak o³ów, kadm oraz rtêæ, stanowi¹ naturalny sk³adnik skorupy ziemskiej i wystêpuj¹ w przyrodzie w niewielkich ilociach. Ich obecnoæ w rodowisku jest skutkiem naturalnych pro-cesów geologicznych, natomiast zwiêkszona zawar-toæ w powietrzu, glebie i wodzie mo¿e byæ skutkiem dzia³alnoci przemys³owej cz³owieka. Do najwa¿niej-szych róde³ emisji antropogenicznej metali ciê¿kich zalicza siê spalanie paliw kopalnych oraz wydobycie i obróbkê metali nie¿elaznych (7). Pomimo powszech-nego stosowania nowoczesnych technologii maj¹cych na celu obni¿enie emisji, ska¿enie metalami toksycz-nymi stanowi problem w wiêkszoci pañstw uprzemy-s³owionych. Podwy¿szona zawartoæ tych pierwiast-ków w rodowisku powoduje ich kumulacjê w tkan-kach rolin i w³¹czenie ich do ³añcucha pokarmowego zwierz¹t oraz ludzi (9). Zwierzyna ³owna przez
wiêk-sz¹ czêæ swojego ¿ycia bytuje na okrelonym terenie i jest stale nara¿ona na dzia³anie czynników rodowi-ska, co mo¿e siê przek³adaæ na kumulacjê w organi-zmie obecnych w rodowisku ksenobiotyków, w tym pierwiastków toksycznych. Wykorzystanie zwierz¹t ³ownych i ich przydatnoæ jako bioindykatorów ska-¿enia rodowiska metalami toksycznymi by³o przed-miotem wielu publikacji (4, 5, 8, 15). Na podstawie zawartoci pierwiastków toksycznych w tkankach zwierz¹t mo¿na oceniæ stopieñ zanieczyszczenia me-talami toksycznymi gleb, wody i powietrza, uwzglêd-niaj¹c ich biodostêpnoæ w rodowisku. Nale¿y mieæ na uwadze, i¿ zwierzyna ³owna jest cennym ród³em mikro- i makroelementów w diecie cz³owieka. Dostêp-ne wyniki badañ wskazuj¹, ¿e zawartoæ niektórych pierwiastków, w tym o³owiu, jest wiêksza u zwierz¹t ³ownych ni¿ u hodowlanych (13, 14). Badanie pozio-mu pierwiastków toksycznych w ¿ywnoci pochodze-nia zwierzêcego jest wa¿nym aspektem w ochronie zdrowia cz³owieka.
Zawartoæ o³owiu, kadmu i rtêci
w tkankach zwierzyny ³ownej*
)
JÓZEF SZKODA, MACIEJ DURKALEC*, ROMAN KO£ACZ*, SEBASTIAN OPALIÑSKI*, JAN ¯MUDZKI
Zak³ad Farmakologii i Toksykologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
*Katedra Higieny rodowiska i Dobrostanu Zwierz¹t Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t UP, ul. Che³moñskiego 38C, 51-630 Wroc³aw
Szkoda J., Durkalec M., Ko³acz R., Opaliñski S., ¯mudzki J.
Content of cadmium, lead and mercury in the tissues of game animals
Summary
The objective of the present study was to assess the accumulation of cadmium (Cd), lead (Pb) and mercury (Hg) in the tissues of roe deer (Capreolus capreolus), red deer (Cervus elaphus) and wild boar (Sus scrofa) from selected major industrial areas in Poland: the Piotrków-Be³chatow Industrial Region, the Bogatynia--Turoszów Coal Basin, the Upper Silesian Industrial Region (vicinity of the Miasteczko l¹skie Zinc Smelter) and the Legnica-G³ogów Copper Basin. The Warmian-Masurian Voivodeship was selected as a reference area. Kidney, liver and muscle samples from 176 animals from all areas were collected by local hunting authorities in 2011-2012. The samples were homogenized, ashed in a muffle furnace at 450ºC and digested in nitric acid. The content of Cd and Pb was determined by GF-AAS. The Hg content was determined by the AAS method with an AMA 254 mercury analyzer. A high concentration of lead found in muscle tissues may be a residue of lead bullets used for hunting. The actual maximum level for lead in meat was exceeded in 21% of samples analyzed. A high concentration of cadmium was determined in kidneys (above the maximum level of 1 mg/kg in 88% of samples). The highest concentration of toxic elements was found in roe deer and wild boar from the Upper Silesia Region, which indicates a high contamination of the environment compared to other areas. The overall conclusion is that the concentration of toxic elements in the tissues of game animals may be a useful source of information on the quality of ecosystems in which they live.
Keywords: toxic elements, game animals, biomonitoring
*) Badania wykonywane w ramach projektu rozwojowego NCBR Nr 12--0127-10.
Med. Weter. 2012, 68 (11) 690
Celem niniejszych badañ by³a ocena bioakumulacji poprzez oznaczenie zawartoci kadmu, o³owiu oraz rtêci w tkankach zwierz¹t ³ownych pozyskanych na terenach przemys³owych, które s¹ uznawane za obszary o znacznym zanieczyszczeniu rodowiska naturalnego.
Materia³ i metody
Materia³ do badañ stanowi³y tkanki zwierzyny ³ownej (miênie, w¹troba oraz nerki) pobrane od saren (Capreolus capreolus), dzików (Sus scrofa) i jeleni (Cervus elaphus). Próbki pobrane ³¹cznie od 176 zwierz¹t pozyskano pod-czas polowañ w sezonie ³owieckim 2010-2011, zgodnie z rocznymi planami. Badania by³y prowadzone w 4 rejo-nach przemys³owych: Legnicko-G³ogowskim Okrêgu Mie-dziowym okolice gminy Rudna, Górnol¹skim Okrêgu Przemys³owym okolice Miasteczka l¹skiego i Tarnow-skich Gór, Turoszowskim Zag³êbiu Wêgla Brunatnego rejon Bogatyni oraz na terenie Be³chatowskiego Zag³êbia
Wêgla Brunatnego w okolicach Be³chatowa i Piotrkowa Trybunalskiego. Jako rejon referencyjny zosta³ wybrany obszar Pojezierza Warmiñsko-Mazurskiego.
Próbki tkanek analizowano akredytowanymi metodami z wykorzystaniem technik absorpcyjnej spektrometrii ato-mowej. Próbki by³y pobierane bezporednio po odstrzale i przechowywane w stanie zamro¿enia, w temp. 21°C, do czasu analiz. Po rozmro¿eniu próbki zosta³y zhomogenizo-wane i poddane mineralizacji na sucho w piecu muflowym w temp. 450°C. Oznaczenia Pb i Cd przeprowadzono me-tod¹ absorpcyjnej spektrometrii atomowej z atomizacj¹ w piecu grafitowym przy u¿yciu spektrometru Perkin-Elmer 4110 ZL (11). Analizê zawartoci Hg wykonywano meto-d¹ bezp³omieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej przy pomocy analizatora rtêci AMA 254 (12). Stosowane procedury analityczne zosta³y zwalidowane zgodnie z wy-mogami PN-EN ISO/IEC 17025 oraz poddane akredytacji, gdzie otrzyma³y pozytywn¹ ocenê. Ponadto procedury
ana-Tab. 1. Pierwiastki toksyczne w tkankach zwierzyny ³ownej
d ¹ z r a N Pierwiastek Wska kni ñ e l e J Sarna w ó t a h c ³ e B Górnyl¹sk LGOM Be³chatów Bogatynia Górnyl¹sk iWMaarmzuiray i k r e N b P g k / g m , X 0,139 2,077 0,198 0,063 0,118 0,711 0,059 g k / g m , D S 0,024 1,002 0,040 0,020 0,026 0,257 0,011 g k / g m , a n a i d e M 0,131 0,842 0,180 0,058 0,062 0,711 0,049 d C g k / g m , X 3,765 27,511 3,857 o0,789A ooo4,570ABC 80,260C oo3,328AB g k / g m , D S 0,842 16,413 1,366 0,173 0,822 9,620 1,164 g k / g m , a n a i d e M 3,825 21,400 2,573 0,807 4,485 80,260 2,675 g H g k / g m , X 0,020 0,022 0,012 0,041 0,038 0,051 0,030 g k / g m , D S 0,004 0,003 0,003 0,015 0,012 0,013 0,010 g k / g m , a n a i d e M 0,018 0,017 0,012 0,053 0,020 0,051 0,024 a b o rt ¹ W b P g k / g m , X 1,968 1,270 0,087 0,053 0,062 0,175 0,046 g k / g m , D S 1,921 0,501 0,008 0,027 0,010 0,035 0,012 g k / g m , a n a i d e M 0,044 0,681 0,089 0,047 0,048 0,199 0,035 d C g k / g m , X 0,199 1,450 0,095 o0,078A o0,449A o8,742B o0,190A g k / g m , D S 0,064 0,201 0,043 0,031 0,076 6,031 0,056 g k / g m , a n a i d e M 0,125 1,363 0,065 0,077 0,425 4,679 0,168 g H g k / g m , X 0,003 0,007 0,001 0,008 0,007 0,016 0,003 g k / g m , D S 0,001 0,001 0,000 0,002 0,002 0,000 0,001 g k / g m , a n a i d e M 0,003 0,006 0,001 0,009 0,003 0,016 0,003 e i n ê i M b P g k / g m , X 0,023 0,059 0,020 0,019 4,111 0,082 4,449 g k / g m , D S 0,006 0,011 0,006 0,008 3,016 0,023 2,941 g k / g m , a n a i d e M 0,014 0,045 0,022 0,015 0,070 0,095 0,039 d C g k / g m , X 0,004 0,016 0,003 o0,002A o0,005A o0,086B o0,009A g k / g m , D S 0,001 0,002 0,001 0,000 0,001 0,035 0,003 g k / g m , a n a i d e M 0,003 0,014 0,002 0,002 0,005 0,074 0,004 g H g k / g m , X 0,000 0,001 0,000 0,001 0,003 0,004 0,002 g k / g m , D S 0,000 0,000 0,000 0,000 0,001 0,001 0,001 g k / g m , a n a i d e M 0,000 0,001 0,000 0,001 0,001 0,003 0,001
Med. Weter. 2012, 68 (11) 691
lityczne s¹ kontrolowane na bie¿¹co w porównaniach we-wn¹trz- i miêdzylaboratoryjnych poprzez analizê próbek kontrolnych wzbogaconych zró¿nicowanymi stê¿eniami ba-danych pierwiastków, a tak¿e certyfikowanych materia³ów referencyjnych (BCR-184, BCR-186). Podane wyniki s¹ wartociami rednimi, w mg/kg wie¿ej masy tkanki. Istot-noæ ró¿nic miedzy rednimi oceniono za pomoc¹ analizy wariancji i testu Duncana, przyjmuj¹c 2 poziomy istotno-ci: p £ 0,05 i p £ 0,01. Obliczenia statystyczne zosta³y wykonane przy u¿yciu programu Statistica 10 PL (StatSoft Polska).
Wyniki i omówienie
Wyniki analiz zawartoci Pb, Cd i Hg w tkankach zwierzyny ³ownej oraz ich ocena statystyczna zosta³y przedstawione w tab. 1. Otrzymane wartoci stê¿eñ pierwiastków odniesiono do najwy¿szych dopuszczal-nych poziomów (NDP) zanieczyszczeñ okrelodopuszczal-nych
w Rozporz¹dzeniu Komisji (WE) NR 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. z póniejszymi zmianami (10). Dla surowców pochodz¹cych od zwierz¹t gospodarskich wynosz¹ one, odpowiednio, w mg/kg w. m.: Pb miêso 0,10; w¹troba, nerki 0,50; Cd miêso 0,05; w¹troba 0,50; nerki 1,0. Wyniki analiz rtêci porównano z wy-tycznymi krajowego programu badañ kontrolnych po-zosta³oci chemicznych w ¿ywnoci pochodzenia zwie-rzêcego, odnosz¹c siê do nastêpuj¹cych poziomów: miêso 0,02; w¹troba i nerki 0,05 mg/kg w. m. (13). Zawartoci pierwiastków toksycznych w miê-niach, w¹trobie i nerkach zwierzyny ³ownej niejedno-krotnie przekracza³y przyjête limity. Na rycinie 1 przed-stawiono procentowy udzia³ próbek pochodz¹cych od wszystkich badanych gatunków, w których stwierdzo-no przekroczenia NDP.
W wiêkszoci badanych próbek nerek (88%) stwier-dzono znaczne zawartoci Cd, przekraczaj¹ce poziom 1 mg/kg. Szczególnie wysokie stê¿enia tego metalu obserwowano w rejonie Górnego l¹ska. Zawartoæ Cd w nerkach, w¹trobach i miêniach saren oraz dzi-ków w tym rejonie by³a znacznie wy¿sza od zawar-toci tego pierwiastka u zwierz¹t z pozosta³ych obsza-rów (p £ 0,05). W przypadku próbek tkanek jeleni z terenu Górnego l¹ska zaobserwowano podobn¹ zale¿noæ, jednak nie zosta³a ona potwierdzona sta-tystycznie. Wybrane obwody ³owieckie w rejonie Górnego l¹ska s¹ po³o¿one w bliskim s¹siedztwie Miasteczka l¹skiego, w którym funkcjonuje, nieprzer-wanie od 1968 r., huta cynku i o³owiu. Problem ska¿e-nia rodowiska metalami toksycznymi na tym terenie zosta³ potwierdzony przez innych autorów (1, 3).
Rtêæ jest drugim w kolejnoci metalem, którego poziom w nerkach przekracza³ dopuszczalny poziom (39% badanych próbek). Bior¹c pod uwagê najwy¿-szy dopuszczalny poziom zawartoci Pb w nerkach, wynosz¹cy 0,5 mg/kg, przekroczenia zosta³y stwier-dzone jedynie w 15% badanych próbek.
k iz D w ó t a h c ³ e B Bogatynia Górnyl¹sk LGOM iWMaarmzuiray 9 7 0 , 0 0,110 0,427 0,723 0,099 7 1 0 , 0 0,034 0,227 0,503 0,022 9 6 0 , 0 0,073 0,246 0,082 0,093 o3,023a o5,655a 31,628b o8,273a o2,584a 0 7 7 , 0 0,837 8,972 3,933 0,505 3 8 3 , 2 4,359 31,005 2,715 2,286 7 5 0 , 0 0,081 0,032 0,072 0,092 9 0 0 , 0 0,010 0,009 0,010 0,015 1 6 0 , 0 0,078 0,033 0,058 0,086 3 7 0 , 0 0,470 0,828 0,142 0,040 9 1 0 , 0 0,418 0,709 0,047 0,009 8 5 0 , 0 0,046 0,135 0,072 0,036 o0,213a oo0,532ab o3,095b oo0,392ab o0,302a 5 6 0 , 0 0,083 0,733 0,055 0,134 8 0 2 , 0 0,336 2,737 0,285 0,168 o0,016a o0,027a o0,014a oo0,026ab o0,037b 3 0 0 , 0 0,003 0,006 0,003 0,003 5 1 0 , 0 0,025 0,013 0,019 0,040 7 1 4 , 0 0,121 0,263 0,132 0,437 1 6 2 , 0 0,084 0,202 0,044 0,382 8 1 1 , 0 0,028 0,066 0,035 0,056 o0,005a o0,005a o0,023b o0,004a o0,005a 1 0 0 , 0 0,001 0,003 0,000 0,001 4 0 0 , 0 0,004 0,022 0,004 0,005 5 0 0 , 0 0,008 0,006 0,007 0,006 1 0 0 , 0 0,001 0,003 0,001 0,002 6 0 0 , 0 0,007 0,004 0,006 0,005 p £ 0,01; a, b p £ 0,05
Ryc. 1. Iloæ próbek, w których stwierdzono przekroczenia najwy¿szych dopuszczalnych poziomów pierwiastków tok-sycznych, we wszystkich rejonach badawczych
Med. Weter. 2012, 68 (11) 692
Natomiast zawartoæ pierwiastków toksycznych w w¹trobach badanej zwierzyny rzadziej przekracza-³a dopuszczalne poziomy zawartoci (ryc. 1).
Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ wysokie rednie stê-¿enia Pb w próbkach miêni, w szczególnoci z rejo-nu Bogatyni i Pojezierza Warmiñsko-Mazurskiego. W ponad 20% próbek stwierdzono przekroczenia naj-wy¿szych dopuszczalnych poziomów. S¹ one jednak wynikiem wtórnego ska¿enia tuszy o³owiem pocho-dz¹cym z pocisków, co potwierdzaj¹ znacznie ni¿sze stê¿enia tego pierwiastka w nerkach i w¹trobach tych zwierz¹t. W wyniku przeprowadzonych badañ stwier-dzono zawartoci Pb w pojedynczych próbkach miê-ni na poziomie kilkudziesiêciu mg/kg. Wczemiê-niejsze badania w³asne oraz innych autorów wykaza³y, ¿e w próbkach miêni z okolic rany postrza³owej zawar-toæ o³owiu mo¿e siêgaæ nawet oko³o 1000 mg/kg (2). Uzyskane wyniki s¹ alarmuj¹ce z punktu widzenia za-gro¿eñ zdrowia konsumenta. Niestety, ca³kowite wy-cofanie pocisków o³owianych z u¿ycia do celów ³o-wieckich w chwili obecnej nie jest mo¿liwe. Natomiast odpowiednie postêpowanie z tusz¹ po odstrzale, do-k³adna ocena sanitarna ka¿dej sztuki i bezwzglêdna konfiskata zanieczyszczonych pociskiem fragmentów miênia mog¹ pozwoliæ na znaczne zminimalizowa-nie ryzyka przedostawania siê do obiegu miêsa ska-¿onego tym pierwiastkiem, dlatego te¿ niezwykle wa¿na jest odpowiednia edukacja myliwych w tym zakresie i sta³a kontrola tusz pod k¹tem zawartoci pier-wiastków toksycznych.
Doæ optymistycznie, w porównaniu do zawartoci Pb w miêniach, kszta³tuje siê poziom pozosta³ych pierwiastków w tej tkance u zwierzyny ³ownej. Jedy-nie w rejoJedy-nie Górnego l¹ska stwierdzono przekro-czenia zawartoci Cd w oko³o 10% badanych pró-bek miêni. W pozosta³ych rejonach nie stwierdzono przekroczeñ zawartoci tego pierwiastka. Zawartoæ Hg utrzymywa³a siê poni¿ej ustalonej wartoci 0,02 mg/kg.
Stwierdzone zawartoci pierwiastków toksycznych by³y znacznie wy¿sze od stê¿eñ wykazanych w bada-niach prowadzonych w ostatnich latach, w ramach kra-jowego programu badañ kontrolnych w tkankach wiñ i byd³a. Ponadto u zwierz¹t gospodarskich prze-kroczenia najwy¿szych dopuszczalnych poziomów wystêpowa³y jedynie w pojedynczych próbkach (13). Taggart i wsp. (14) oceniali zawartoæ pierwiastków toksycznych u zwierzyny ³ownej z obszaru górnicze-go prowincji Ciudad Real w Hiszpanii. Stwierdzone przez nich zawartoci metali zosta³y odniesione do zwierz¹t gospodarskich, u których poziomy badanych pierwiastków by³y znacznie ni¿sze. Jak wiadomo, ja-koæ spo¿ywanych produktów wp³ywa bezporednio na stan zdrowia konsumentów. Badania wykaza³y, ¿e osoby spo¿ywaj¹ce regularnie dziczyznê maj¹ podwy¿-szony poziom o³owiu we krwi (6). Bior¹c pod uwagê, i¿ wysokie stê¿enia Pb w miêniach, a tak¿e Cd w na-rz¹dach zwierzyny ³ownej, szczególnie w nerkach,
przekraczaj¹ poziomy okrelone w rozporz¹dzeniu (10), powinno uwzglêdniaæ siê ich spo¿ycie przy oce-nie nara¿enia na te pierwiastki.
Uzyskane wyniki zawartoci metali toksycznych w tkankach dziczyzny mog¹ byæ interesuj¹cym ród-³em informacji o stanie rodowiska naturalnego w sied-lisku jej bytowania. Stê¿enia metali w tkankach zwie-rz¹t mog¹ odzwierciedlaæ zawartoæ ksenobiotyków w rodowisku, uwzglêdniaj¹c ich biodostêpnoæ i me-chanizmy przyswajania. Wyj¹tek stanowi tkanka miê-niowa, która ze wzglêdu na wtórne ska¿enie o³owiem pochodz¹cym z pocisków nie mo¿e zostaæ uznana za miarodajne ród³o informacji o stopniu zanieczyszcze-nia ekosystemu tym pierwiastkiem. Przedstawione wyniki stanowi¹ czêæ badañ, które bêd¹ zakoñczone w 2013 r.
Pimiennictwo
1.Dmowski K.: Chapter 17 Environmental monitoring of heavy metals with magpie (Pica pica) feathers an example of Polish polluted and control areas, [w:] Markert B., Friese K. (Ed.): Trace Metals in the Environment. T. 4, Elsevier 2000, 455-477.
2.Dobrowolska A., Melosik M.: Bullet-derived lead in tissues of the wild boar (Sus scrofa) and red deer (Cervus elaphus). Eur. J. Wild Res. 2008, 54, 231--235.
3.Dudka S., Piotrowska M., Ch³opecka A., Witek T.: Trace metal contamina-tion of soils and crop plants by the mining and smelting in Upper Silesia, South Poland. J. Geochem Explor. 1995, 52, 237-250.
4.Findo S., Hell P., Farka J., Maòkovská B., iliniec M., Stanowsky M.: Akkumulation von ausgewählten Schwermetallen beim Rot- und Rehwild im zentralen Teil der Westkarpaten (Mittelslovakei). Z Jagdwiss. 1993, 39, 181-189.
5.García M. H. D. M., Moreno D. H., Rodríguez F. S., Beceiro A. L., Álvarez L. E. F., López M. P.: Sex- and age-dependent accumulation of heavy metals (Cd, Pb and Zn) in liver, kidney and muscle of roe deer (Capreolus capre-olus) from NW Spain. J. Environ. Sci. Health A. Tox. Hazard. Subst. Envi-ron. Eng. 2011, 46 (2), 109-116.
6.Iqbal S., Blumenthal W., Kennedy Ch., Yip F. Y., Pickard S., Flanders W. D., Loringer K., Kruger K., Caldwell K. L., Brown M. J.: Hunting with lead: Association between blood lead levels and wild game consumption. Environ. Res. 2009, 109, 952-959.
7.Pacyna E. G., Pacyna J. M., Fudala J., Strzelecka-Jastrz¹b E., Hlawiczka S., Panasiuk D., Nitter S., Pregger T., Pfeiffer H., Friedrich R.: Current and future emissions of selected heavy metals to the atmosphere from antropo-genic sources in Europe. Atmos Environ. 2007, 41, 8557-8566.
8.Pokorny B.: Roe deer Capreolus capreolus as an accumulative bioindicator of heavy metals in Slovenia, Web. Ecol. 2000, 1, 54-62.
9.Reglero M. M., Monsalve-Gonsález L., Taggart M. A., Mateo R.: Transfer of metals to plants and red deer in an old lead mining area in Spain. Sci. Total Environ. 2008, 406, 287-297.
10.Rozporz¹dzenie Komisji (WE) NR 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. usta-laj¹ce najwy¿sze dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeñ w rod-kach spo¿ywczych (Dz. U. L 364 z 20.12.2006).
11.Szkoda J., ¯mudzki J.: Determination of lead and cadmium in biological material by graphite furnace atomic absorption spectrometry method. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2005, 49, 89-92.
12.Szkoda J., ¯mudzki J.: Determination of total mercury in biological material by atomic absorption spectrometry method. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2006, 50, 363-366.
13.Szkoda J., ¯mudzki J., Nawrocka A., Kmiecik M.: Ocena zawartoci pier-wiastków toksycznych w ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego. Pam. Pu³aw-ski 2010, 151, 355-362.
14.Taggart M. A., Reglero M. M., Camarero P. R., Mateo R.: Should legislation regarding maximum Pb and Cd levels in human food also cover large game meat? Environ. Int. 2011, 37, 18-25.
15.Wren C. D.: Mammals as biological monitors of environmental metal levels. Environ. Monit. Assess. 1986, 6, 127-144.
Adres autora: dr hab. Józef Szkoda prof. nadzw., Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: szkoda@piwet.pulawy.pl
